Ses Bilimi


1. Ses Biliminin Tanımı
Ses bilimi, ses birimi (fonem, phonem) adı verilen ve anlam ayırd edici ozelliği bulunan dil icindeki seslerin işlevlerini/gorevlerini inceleyen dil bilimi koludur. Bu yonuyle kimi dilcilerce, gorevsel ses bilgisi diye de adlandırılır. Hece yapısı, vurgu, aksan, titremleme ve ses olayları gibi konular ses biliminin inceleme alanında yer alır.
Diller, bir dilin lehceleri ya da ağızları arasında bile ses dizimi bakımından farklılıklar soz konusudur. Aynı dile ait kelimenin farklı coğrafyalarda farklı seslerle telaffuz edildiğine duyabilirsiniz. Turkiye Turkcesinde olcunlu dildeki "kazak" kelimesinin, İsparta Eğridir'de "gazak", Senirkent'te ise "gozak" biciminde telaffuz edilmesi buna ornek gosterilebilir. Yine bir geniz sesi olan nasal n [ñ] olcunlu dilden kalktığı icin, "baña" kelimesi normal n ile "bana" bicimiyle telaffuz edilmektedir.
2. Ses Değişmeleri
Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine gecmesi ya da turemesi ve duşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin coğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını gostererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya calışmaktadır.
Dil biliminde ses değişmelerine yonelik uc farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Ureticiler (Generativists)(1).
2.1. Ses Değişmelerinin Nedenleri
Ses değişmeleri dilin kendi ic dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, norofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir bicim birimi (morfem, Turkcede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Ozellikle koken (etimoloji) sozlukleri art zamanlı değişmeleri gostermesi bakımından onemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı bicim birimlerinde sıklıkla gorulur.
2.2. Ses Değişmelerinin Sınıflandırılması (2)2.2.1. Aykırılaşma (Dissimilation)
2.2.2. Benzeşme (Assimilation)
a. Kaynaşım (Coalescence)
b. Eşsoyleyiş (Coarticulation)
c. Damaksılaşma (Palatalization)
d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
f. Onotumluleşme (Initial voicing)
g. Sonotumsuzleşme (Final devoicing)
h. Unlu Atlaması (Metaphony)
Unlu uyumu (Vowel Harmony)
Tını Değişimi (Umlaut))
i. Unsuz Uyumu (Consonant harmony)
2.2.2. Birleşimli Bicim (Sandhi)
a. Ulama (Liason)
b. Unsuz Değişimi (Consonant mutation)
c. Titremli Birleşimli Bicim (Tone sandhi)
d. Unlu Boşluğu (Hiatus)
e. Derilme (Synalepha)
f. Unlu Duşmesi (Elision)
g. Unlu Gocuşmesi (Crasis)
h. Unlu Catışması (Synaeresis)
Karşıtı: İki Unlunun Ayrılması (Diaeresis)
i. İki Unlu Birleşmesi (Synizesis)
2.2.3. İz Kalıntısı ? (Cheshirisation)
a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
b. Genizsileşme (Nasalization)
c. Tonogenesis
d. Floating tone
2.2.4. Gocuşme (Metathesis): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği gorulur. Turkcede kopru=korpu, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.
2.2.5. Ses Duşmesi (Elision)
a. Onses Duşmesi (Aphaeresis)
b. İc Ses Duşmesi (Synocope)
c. Sonses Duşmesi (Apocope)
d. Hece Duşmesi (Haplology)
e. Kaynaşma (Fusion)
f. Demetcik Daralması (Cluster reduction)
2.2.6. Ses Turemesi (Epenthesis)
a. Unlu Turemesi (Anaptyxis)
b. Unsuz Turemesi (Excrescence)
c. Onseste Tureme (Prosthesis)
d. Sonseste Tureme (Paragoge)
e. Unpacking
f. Vowel breaking (diphthongization)
2.2.7. Ses Yumuşaması (Lenition): Bircok dilde gorulen unsuz değişimi turudur. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine onculuk eder.
a. Unsuz Aşamalanması (Consonant gradation): Ceşitli derecelerde unsuz değişiminin olduğu unsuz değişimi turudur.
b. Unsuz Otumluleşmesi ve Otumsuzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
c. Sızıcılaşma (Spirantization)
d. R'leşme (Rhotacism)
e. L Otumluleşmesi (L-vocalization)
f. Yer Yitimi (Debuccalization)
Dipnotlar:
__________________