Suluova'nın tarihi MO 2000'li yıllara dayanmaktadır. Doğukent dediğimiz mahallede bulunan Kumbettepe'de Alman Arkeolog Valter'in yaptığı kazılar sonucu cıkan tuğla ve taş parcaları Suluova'nın tarihinin kalkolitik cağ Hititler devrine kadar dayandığı anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi MO 2000'li yıllarda Amasya'nın kurucusu Amazonlardan Amashan'dır. Hitit Turkleriyle bitişik yaşamışlardır. Daha sonra Frigler tarafından yıkılmışlar, sonra sırasıyla Lidyalılar, persler, Roma, Bizans ve Osmanlı hakimiyeti gelmiştir. Osmanlı hakiyetinde Amasya'nın 4 hanesi vardı. Biriside şu anki yol pınar koy. Son tarih hakkında bircok belge niteliğinde yapılar vardır. Eski adı hakala nahiyesidir. Koyun doğu tarafında, yuksekce bir yerde buyuk dersaneli, geniş hucreli ve kagir olarak inşa edilmiş, bugun bir kısmı mevcut Kasım Bey Medresesi vardır. Bu Medrese Amasya'nın genel medreseleri arasında cok meşhur olmuş ve ilk 40 medrese arasında anılmıştır. Bu Medresenin muderrisleri onceleri koyde ikamet ederlerdi. Sonra bu adet bozulmuş, Amasya'dan tayin edilen muderrisler koyde oturmamışlardır. Koyde ikamet ederek ders veren muderrislerin sonuncusu Şeyh Mahmudt Efendi'dir. Şeyh Mahmut Efendi, ceşitli aralıklarla 1711 yılına kadar uc defa bu medresede gorev yapmıştır.Koyun icinde Hacıbeyzade Muhyiddin efendi medresesi bulunduğu, Bununda Amasya genelinde 40 medreseden biri olduğu bilgileri mevcuttur. Bugun kalıntısına rastlanmamaktadır. Bu medresedende buyuk alimlerin yetiştiği zikredilir.Koyun guney batısında birde zaviye vardır.
Buyuk ulemadan Seyyid Necmettin Yahya Rifai 1348'de du zaviyeyi yaptırmış ve 1355'te evkafını duzenlemiştir. Bu Tekkenin imareti, ziyafethane ve evkafı duzgun olduğundan mamur bir kasaba şeklini alan Hakala nahiyesi 17.yuzyıl sonlarına kadar ulema, ilim talabesi devşiren bir merkez halini almıştır. Seyyid Yahya burada medfundur. Yore meşhur bir cok insanın ziyaret yeridir. Hakala Beylerinin gayet comert ve adil oldukları zikredilir. İlcemizin guneyinde Tersakan ırmağı kenarında Şeyh Abdulgani Halveti hazretlerinin turbesi mevcuttur. Halk arasında Gani Baba turbesi olarak bilinir. Burasıda bolge insanının ziyaret ve mesire yeri olarak ziyaret ettikleri yerlerdendir. Osmanlı doneminde Timur'un istilasına uğrayan Amasya Suluova civarı, İlyas Celebi ve Amasya alimlerinin Timur'un sorularına cevap vermesi ile bir derece kurtulmuştur. Timur'un atadığı Karadevlet Han'ı Bolu'dan gelen Mehmet Celebi'nin ekibinin yardımıyla daha sonra Amasya civarından kovmuşlardır.Hakala (Gala) koyunden, buyuk ulemadan Anadolu birliğini sağlayanlardan Hacı Mehmet Bey, Alevi koyunden Hacı Bayram Hazretleri, Feriz koyunden Hacı İvat Paşa ve Gala (Hakala)'dan Muhyittin efendi, Hacı Bayram koyunden cıkan Mısır Hukumdarlığı yapan el-Melik el-Mansur Husamettin Lacin ilcemizden cıkan buyuk devlet adamlarındandır. Ayrıca Necip Fazıl Kısakurek'e gore Orhan Gazi tarafından temelleri atılan yeni ceri ocağına Hacı Bektaş Veli tarafından Suluova civarında dua edilmiştir. Hacı Bektaş Veli'nin bir zamanlar bu bolgede de yaşadığı anlaşılmaktadır. Eskiden Alevi adıyle anılan bir koy olan Suluova, 1902 yılında Sulca adıyla nahiye olmuştur. Bundan sonra nufusu hızlı bir artış gostermiş ve 1954 yılında Şeker Fabrikası'nın da yapılmasından sonra 1957 yılında Suluova ismiyle ilce olmuştur. Onceleri bu bolge bataklık ve sulak bir ova olarak bilinmekle beraber, 6-7 aileyi gecmeyen bir topluluk otururmuş. Bataklıkların zamanla kurutulması ve dolayısıyla Şeker Fabrikasının yapılmasıyla bataklık olarak bilinen yerler bile onemli tarım ve yerleşim birimleri oluşturmuş ve nufusun artmasında başat bir etken olmuştur. Onemli Turistik ve eğlence yerleri Kapaklı, 7 Kuğular Kuş Cenneti, Gani Baba Turbesi'dir. 38 Koyu, 1 Beldesi, 1 nahiyesi vardır. En yuksek dağı Akdağ'dır (2044 mt.) Başlıca gecim kaynakları hayvancılık, soğan, şeker pancarı ve komur madenleridir.





KAZILARDA SULUOVA


Suluova Hacıhayta Mahallesindeki Kumbet (Karahuyuk) tepesi cevresinde yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda Asur Ticaret Kolonileri cağı (MO 2000-1850) ve Eski Tunc Devri seramik parcalarına rastlanmıştır. Hoyuk cevresinde zaman zaman yapılan hafriyat ve kazılarda kerpic duvar ve yanık izleri gorulmektedir. Kucuk capta bir hoyuk olmasına rağmen seramik ve diğer kalıntılar, yangın izleri, Aksaray'daki Acem Hoyuk'le benzerlik gostermektedir. 25.10.1977 tarihinde Araştırmacı Jeolog B.Mehmet Şimşek ve Alman Jeolog Walter'in yaptığı araştırmalardan,Suluova'nın tarihininKalkolitik Cağ Hititler Devrine kadar dayandığını gosterir. Suluova Hacıhayta Mahallesi (Ağsas) bolgesinde arazisini işkeyen ciftciler tarla su kenar arkını işlerken tesadufen hamam kalıntılarına rastlarlar. Hamamın II. veya III. yuzyıllara ait olduğu, Amasya Muze Arkeologları tarafından tespit edilmiştir.Bubolgede rivayete gore (SİN) sehri olduğu soylenir. Bu cevredeki tarlalar derin kazılırsa su poğreklerine ve eski buyuk kuplere rastlanmaktadır


Kaynak
__________________