Sosyal psikoloji araştırmalarında onemli bir paradigma oluşturan zoraki kabul ya da uyma (forced compliance), bir bireyin ceşitli dış etkenlerin etkisiyle, goruş, inanc ve tutumlarına zıt davranışta bulunmasıdır. Orneğin, Milgram'ın itaat deneyine katılan denekler, bu tur bir durumda bulunmaktadırlar. Bunun diğer bazı klasik Ornekleri, araştırmacının isteğiyle, deneklerin inanclarına aykırı fikirleri savunan bir dilekceye imza atmaları, cekici bir oyuncakla oynamamaları veya kendilerini yiyecek veya icecekten mahrum etmeleridir.

Zoraki uyma paradigması, ilk bilişsel celişki deneylerinin temel paradigmasıdır. Bu tur deneylerde denek, inanclarına aykırı bir davranış yapma durumuna sokulmakta ve daha sonra tutum veya motivasyonlarını bu davranışla bağdaşacak şekilde değiştirmektedir. Bu calışmalarda, celişkiyi giderme (azaltma veya indirgeme) sureci, davranış sonrasında yer alır ve celişkiyi ortadan kaldırma cabası, tek bir davranışa dayanmaktadır.

Daha sonraki bazı calışmalarda, deneklerin tutumları veya motivasyonlarıyla celişen bir yerine iki davranış ongorulmuş ve bu duzenek, 'ikili zoraki uyma' olarak nitelendirilmiştir. Orneğin T tutumuna sahip bir denek, bu tutumla uyuşan (+) veya uyuşmayan (-) A ve B davranışlarını yapmış olabilir. Bilişsel celişkinin soz konusu olabilmesi icin bunlardan bir tekinin, sozgelimi A davranışının, deneğin T tutum veya motivasyonuyla celişkili olması yeterlidir.

Buna ek olarak B davranışını alalım. B icin iki ilişki dikkate alınmalıdır, B'nin hem A, hem de T ile ilişkisi. Notr ilişkiler dikkate alınmazsa, iki davranış aralarında uyuşabilir ve bu durumda her ikisi de T ile celişkilidirler (A ile B aralarında + ilişkili, T ile - ilişkili):

Deneycinin isteği uzerine hoş olmayan bir iş yapmak (A) ve sonra bu işin hoş olduğu yonunde goruş belirtmek (B). Diğer durumda B davranışı A ile celişkili olup T ile uyuşabilir (T ile B aralarında + ilişkili, A ile - ilişkili): A'yı yapmakla birlikte, bunun hoş olmadığı yonunde goruş belirtmek (B).

Bu tur deney duzeneklerinde, ikili zoraki uyma durumu soz konusudur ve bu deney koşulları, bilişsel celişki teorisinin radikal versiyonlarının revizyonu bakımından onemli sonuclar vermektedir. Nitekim bu cercevede yapılan bir calışmada (Joule, 1993), deneklerin celişkisinin L koşulda daha buyuk, II. koşulda ise daha az olacağı ongorulmekle birlikte, sonuclar aksi yonde cıkmıştır. Buna gore celişki oranının saptanmasında I. koşulda A ile T ilişkisinin, II. koşulda ise B ile T ilişkisinin dikkate alınmaması gerekmektedir.

Girandola da (1996, 1997), Festinger ve Carlsmith'in unlu araştırmasının repliğini yaparak bu araştırmayı celişki yaratan iki davranışla tekrarlamış ve tutumlarına aykırı iki davranış yapanların, bir davranış yapanlara kıyasla, daha az celişki yaşadıklarını saptamıştır. (Kaynak: Beauvois, Joule & Monteil, 1993).

__________________