Lazlar

Lazlar hakkında, gerek populer duzeyde gerekse yazılı metinler (resmi metinler, akademik calışmalar, araştırma niteliğindeki eserler vs.) duzeyinde ciddi bir yanlış bilgilenme olduğu gorulmektedir. Daha acık bir ifadeyle, Laz terimiyle neyin kastedildiğine ve dolayısıyla Lazların kim olduğuna dair bircok farklı nedenden kaynaklanan ve bir akademik calışmada goz ardı edilemeyecek derecede onemli bir karışıklık mevcuttur. Lazların kim olduğunu ve dolayısıyla da kim olmadıklarını anlamak icin ilk olarak Laz terimine yuklenen anlamları gozden gecireceğiz.

Laz teriminin iceriğine dair karışıklık bir olcude, Lazlara dair tarihsel bilgilerimizin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Laz terimi, yabancılar icin Pont (Karadeniz) halklarını topluca ifade eden bir terim iken, o yorede yaşayanlar tarafından da tamamen Bizanslaşmış, Grekce konuşan Pontiklerden (Rhomaioi) ayırt etmek uzere, yeterli derecede Bizans kulturu almamış Lazları işaret etmekteydi.

Anadolu'da, Laz terimi, Karadeniz bolgesinde yaşayan butun grupları ifade eden ortak bir addır. Turkiye'de, bolge dışından olan coğu kişi icin bu tanım Anadolu'nun diğer yerlerinden farklı olarak algılanan bir bolgesel birimi ifade eder. Acık olan şudur ki, diğer Anadoluluların gozunde, Rize bolgesinde yaşanlar kendilerine hic benzememektedirler: yiyecekleri, giysileri, konuşmaları, evleri vs. hepsi farklıdır. Bolge dışında, Karadenizliler bir kimlik ifadesi olarak Laz olduklarını soylerler. Ancak bolgede yaşayanlar icin Laz, daha doğudakilerdir. İstanbul'da Samsunlular ve Sinoplular dahil butun Karadenizliler'e Laz derler; Sinoplular Samsunlulara, Samsunlular Trabzonlulara, Laz derler. Trabzonlular da Rizelilere Laz derler. Laz teriminin bircokları icin birden fazla anlamı vardır ve Turkiye'deki kullanılış bicimiyle Laz terimi yalnızca bolgenin etnik ve languistik ozelliklerini gizlemeye hizmet etmiştir. Turkiye'de ortalama bir birey icin Laz Karadeniz şivesi konuşan herkestir. Minorsky, İslam Ansiklopedisi'ndeki Lazlar maddesinde bu konuya acıklık getirmiştir.

...Laz tabiri, Turkiye'nin garbında, fark gozetilmeksizin, Karadeniz'in cenub-i şarki kısmındaki ahaliyi ifade icin kullanılır, halbuki hakikatte, kendilerine laz diyen ve Lazca konuşan halk bugun Hopa ve Pazar (=Atina) kazalarında oturmaktadır. Batum'un cenubunda az sayıda Laz vardır ki, bunlar Turk hududunu Sarp (Coruh munsabının cenubu)'a 16 Mart 1921 tarihli Turk-Rus Anlaşması gereğince Turkiye'ye alındılar.

Ancak, Laz teriminin gercekte kimleri ya da neyi ifade ettiği konusundaki karışıklık gunumuzden daha eskilere dayanmaktadır. Minorsky, İslam Ansiklopedisindeki Lazlar maddesinde "Gurculer ve Rusların (Lazlarının kendileri değil) Lazları C'ani olarak adlandırmış olmalarından kaynaklanan, koku tarihe dayanan bir kafa karışıklığı vardır." demek suretiyle meselenin tarihsel derinliğine işaret etmektedir. Ancak burada bahsedilen karışıklık terminolojiktir ve Turkiye'de Laz teriminin icerdiği farklı anlamlardan kaynaklı değildir.

1906 Trabzon Vilayet Salnameleri'nde, Laz teriminin Anadolu'da halk arasında yanlış kullanıldığı belirtilmektedir.

Diğer memleketlerde bu Vilayet halkının hepsi Laz namıyla anılırsa da bunun bir bilgisizlik sonucu olduğundan şuphe yoktur. Cunku Lazlar dilleriyle ve adetleriyle ve yaşam tarzlarıyla diğerlerinden ayrılırlar.

Laz teriminin Anadolu'da kullanılış biciminin yanı sıra algılanışında da farklılıklar bulunmaktadır. Antony Bryerr'in bu konudaki saptamaları şoyledir:

Kendileri hakkında konuşmayan pek cok dağlı halk gibi Lazlar da, Bizans'tan bu yana hemen hemen duzenli bir şekilde kotu bir şohrete sahip olmuşlardır. Son donemin gezginlerinin ezici coğunluğu Lazların, neşeli oluşlarından, misafirperverliklerinden ve zarif tavırlarından soz ederler. Ancak, kendilerini kurnaz ve aptal olarak gosteren yaygın fıkraların hedefi olmuşlardır. Aynı şekilde Turkler de Lazlar hakkında tenkitcidir.

Genel itibariyle bakıldığında, Laz terimine dair karışıklığı yaratan en onemli unsur, bu terimin ayırt edici bir etnik/kulturel kategori olarak değil bolgesel bir isimlendirme olarak kullanılmasıdır. Bu calışmada kullandığımız Laz terimi, bolgesel bir adı değil, esas olarak farklı bir kimliğe ve kulture sahip olan bir etnik grubu ifade etmektedir. Bu etnik grubun kulturu ve kimliği calışmanın ilerleyen bolumlerinde ayrıntılı olarak incelenecektir. Genel karakteristikleri itibariyle Lazları, Karadeniz'in Laz olarak nitelenen halklarından biri olan Karadenizli Rumlardan ayıran temel unsurlar Lazların farklı bir dil konuşması ve bu iki halkın yaşadığı bolgelerin kesin olarak birbirinden ayırt edilebilmesidir. Lazlar bu gunku Rize ilinin 25 km kadar doğusunda bulunan Kemer'in doğusuna doğru uzanan sahil bolgesinde yaşar ve konuştukları dil Rumların konuştuğu Antik Yunan kokenli dilden tamamen farklı bir dil ailesine mensuptur. Ote yandan, Lazlar, yaklaşık olarak aynı coğrafyayı paylaşan ve aralarında kulturel olarak bazı benzerlikler bulunan Hemşinlilerden de farklı bir grup teşkil ederler. Lazların dil ailesi itibariyle ortaklaştığı Gurculer ve Svanlar gibi halklardan en onemli farkı ise tarihseldir. Lazlar, Gurculer ve Svanlardan farklı olarak 2000 yıla yakın bir suredir Kafkasya'dan ayrılmış ve farklı etkileşimlere acık olan başka bir kultur alanında varlıklarını surdurmuşlerdir. Bu itibarla Lazlar dilsel olarak Kafkasya'ya, ancak, kulturel olarak daha cok Doğu Karadeniz kultur alanına aittirler. Bu farklılaşma, Lazların, VIII. yuzyıl gibi daha gec sayılabilecek bir tarihte ayrıldıkları ve aynı etnik grubun Kafkasya kultur alanında kalan parcası olan Megrellerle aralarındaki kulturel farklılıklarında bile gorulur.

Lazların diğer halklarla aralarındaki kulturel farklılıklarına dair bir inceleme başlı başına ayrı bir calışmanın konusunu oluşturacak kadar kapsamlı bir konu olduğu ve calışmamızda Lazların sosyokulturel gelişimine odaklanıp, karakteristiklerini incelemeye calışacağımız icin bu konuda detaya girmeyeceğiz. Burada vurgulamaya calıştığımız nokta, Lazların gerek dil, gerek kultur gerekse tarihsel olarak farklı bir etnik grup olduğudur. Calışmamızın ana temasını oluşturan Lazların sosyokulturel gelişimleri de bu farklılığın varlığını ve nedenlerini detaylı olarak gostermektedir.
__________________