Kole, butunuyle başka bir insanın malı olan, herhangi bir eşya gibi alınıp satılabilen kişidir. Kolelik, eskicağlardan 19. yuzyıla kadar suren uzun bir tarih boyunca ceşitli bicimlerde var olmuştur.
Koleler, taşınır herhangi bir mal gibi goruldukleri ve onlara hicbir hak ve ozgurluk tanınmadığı icin, kendilerinden istenen her turlu işi yapmakla yukumluyduler. Efendilerinin kotu davranışları, ağır yaşam ve calışma koşulları, insan sayılmayan binlerce kolenin olumune yol actı. Bir kole icin kolelikten kurtulmanın tek yolu efendisince ozgurluğunun geri verilmesi, yani azat edilmesiydi.
İnsanlar tarih boyunca, icinde yaşadıkları topluma ve doneme gore ceşitli yollardan kolelestirildiler. Savaşta tutsak edilmek, bir suc nedeniyle cezalandırılmak, borcunu odeyememek ya da kole ana babadan dunyaya gelmek, kole olmanın ceşitli bicimlerindendi.

İnsanların ancak kendi yaşamlarını surdurebilecek kadar uretebildikleri eskicağlarda kolelik yoktu. Zamanla uretimde kullandıkları araclar geliştikce tuketebileceklerinden daha fazla uretmeye başladılar. Bundan sonra, savaş tutsaklarını oldurmek yerine kendileri icin calıştırmaya başladılar ve onların urettikleri fazla urune el koydular. Boylece koleler ve kolelik doğdu.
Sumerler?de koleler ya ev hizmetlerinde ya da tarlalarda calıştırılırdı. KÂr getiren bir mal olarak alınıp satılmaya başlamaları daha sonraki donemlere rastlar. İlk olarak Eski Yunan?da koleler toplumun temel sınıflarından biri oldu ve ekonomi ağırlıkla kole emeğine dayandı. Burada koleler daha cok ev hizmetlerinde ve tarımda calıştırıldılar. Koleler yurttaş sayılmadıkları icin hicbir hakka sahip değillerdi. Kole sayısı cok artan Roma İmparatorluğumda, kolelerin bazıları madenlerde ve taşocaklarında calıştırılırken, bazıları da halkı eğlendirmek amacıyla yırtıcı hayvanlarla ya da birbirleriyle olumune dovuşturulurdu. Daha şanslı olanlar ise ciftliklerde ve evlerde calıştırılırdı.

Bu donemde, bircok kole icinde bulunduğu koşullara başkaldırarak ayaklandı. Bunların en onemlisi Spartakus Ayaklanması?dır. İO 73?te İtalya?da, Capua?da gladyator olarak satılan Spartakus, bazı kolelerle birlikte kacarak Vezuv Dağı?na sığındı. Başka kacak kolelerin de onlara katılmasıyla tum İtalya?ya korku salan 100 bin kişilik bir ordu oluştu. İki yıl sonra Spartakus bir carpışmada oldurulunce, gucleri parcalandı ve ayaklanma sona erdi.



Roma İmparatorluğu?nun yıkılışından sonra kolelik geriledi, ama hemen ortadan kalkmadı. 8., 9. ve 10. yuzyıllarda Almanya?da tarım işcilerine olan gereksinimin artması koleliğin canlanmasına yol actı. Bu amacla bircok savaş tutsağı Slav koleleştirildi. 13. yuzyılın sonlarında Avrupa?nın bircok bolgesinde kolelerin yerini artık serfler almıştı. Serfler, toprağa ve beylerine bağlı ureticilerdi. Koleler gibi alınıp satılmaz ama efendilerini ve bulundukları yeri de terk edemezlerdi. Topraklar, uzerinde yaşayan serflerle birlikte alınır ve satılırdı. Ortacağda serfler ekonominin belkemiğiydi.

Hıristiyan Kilisesi ve İslam dini, modern cağa gelinceye kadar koleliğe karşı cıkmadı. Muslumanlar ile Hıristiyan Avrupa arasındaki uzun suren savaşlarda, her iki taraf da aldıkları savaş tutsaklarını koleleştirdi. Bununla birlikte Muslumanlar?ın aldıkları tutsakların coğu ağır işci olmak ya da ırgat olarak tarlalarda calıştırılmak yerine, ev hizmetlerinde calıştırıldı. Ayrıca, Muslumanlık? ta kole azat etmek sevap olduğu icin, kolelerin bir bolumu azat ediliyor ve İslam dinini kabul ederek topluluğun bir uyesi olabiliyordu.

Osmanlılar?da genellikle savaşlarda ya da korsanlık yoluyla tutsak edilen kişileri kole olarak kullanmak, alıp satmak geleneği vardı. Bunun dışında başka ulkelerdeki pazarlardan satın alınarak ulkeye getirilen kolelere de rastlanırdı. Kole ticaretini yalnızca Musluman tuccarlar yapabilir, Hıristiyanlar da kole satın alabilirdi. Musluman kole kullanmak ise yasaktı. Koleleri tarımsal uretimde ya da zanaat uretiminde calıştırmak Osmanlı Devleti?nde yaygın olmamakla birlikte rastlanan bir olguydu. Ozellikle İstanbul cevresindeki padişahlara ait has ciftliklerde ortakcı kullar adıyla; Bursa?da dokumacılıkta ve bıcak yapımında kole emeği kullanılmıştı. Ayrıca Hıristiyan tutsakların beşte birine devletin el koyması ve bunları Turkleştirerek devlet hizmetinde kullanmasıyla başlayan devşirme sistemi de Osmanlılar?a ozgu bir tur kolelik sayılabilir. Osmanlılar?da esir ticaretine dayalı kolelik 1847?de resmen kaldırıldı. Devşirme sistemi ise fetihlerin duraklamasına paralel olarak daha 17. yuzyılda onemini yitirmeye başladı, 18. yuzyılın ortalarında da butunuyle ortadan kalktı.
__________________