Jean Buridan, Orta Cağ ’ın en tanınan filozof ve rahiplerinden biridir. 1300 yılında Fransa ’da doğan Buridan, Kopernik Devrimi ’nin de oncu isimlerinin başında gelir. Bilindiği gibi unlu bilim adamı Kopernik, o gune değin inanılan goruşun aksine dunyanın ve diğer gezegenlerin guneşin etrafında donduğunu savunarak bir kırılma noktasının baş mimarı olur. Buridan ’ı bugun en cok bildiğimiz olaysa onun şu meşhur paradoksudur: Bu paradoksa gore hem ac hem de susuz bir eşek, kendine eşit uzaklıktaki su ve saman yığını arasında bir tercih yapamaz. Kararsızlığıysa onun olumune neden olur. Gulenler mi var? Her gun iki, hatta daha fazla secenek arasında kalıp sonunda hicbirini tercih edemediğimiz gunlerimize benziyor bu oyku. HikÂyenin iki saman yığını arasında kalan eşek versiyonu da vardır. Unlu bilimci Jean Buridan ’a gore iki onemli tercih arasında sıkışıp kalmaktan bizi ancak tek bir şey kurtarır. Peki, nedir o?
1. Ac bir eşek
Oykumuz şoyle başlıyor: Ac bir eşeği duşunun. İki saman yığını arasında kaldığında hangisini tercih eder? Tabii ki kendine daha yakın olanı. Ancak Buridan ’ın paradoksu ve sorusu da tam burada cereyan ediyor: Ac ve susuz bir eşek, kendine eşit mesafedeki su ve saman arasında kalırsa ne yapar?
2. Kararsızlık
Bir eşek, iki eşit derece uzaklıkta saman ve su arasında hangisine gideceğinin kararını bir turlu veremez. Buyuk ve lezzetli saman yığınlarına mı, yoksa kana kana icebileceği suya mı gitmelidir? Bu iki kritik secenek arasında kalakalan eşek, sonunda hicbir karar veremeden hem aclıktan hem de susuzluktan olur.
3. Paradoksun insan versiyonu
İkilemde kalan ve sonucunda olen eşeğin oykusu tabii ki insanla alakalı bir konuya acıklık getirme amacı taşıyor: Eşit derecede iyi iki secenek arasında kaldığımız zaman, birinin diğerinden daha iyi bir alternatif olacağı gune kadar bekleriz. Cunku iki seceneği de aynı oranda arzuladığımız icin hicbirini secemeyiz.
4. Aristoteles
HikÂyenin en eski versiyonu ise Aristoteles ’e aittir ve onun oykusundeki kahraman eşek değil, kopektir. Ayrıca aynı oykunun Gazali tarafından da yorumlandığı ve onun oykusundeki kahramanın da bir deve olduğu bilinir.
5. Sheena Iyengar ve Mark Lepper
Buridan ’dan yaklaşık 600 sene sonra ceşitli araştırmacı ve psikologlar da olaya ışık tutmaya girişir: 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesor tabiri caizse bir sosyal deney gercekleştirirler. Kaliforniya ’da bir markette tadımlık stant acan ikili, bir yanda 24 ceşit recel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet recel sunarlar. Sonuc olarak coğunluğun 24 ceşit recelin olduğu standa gittiği gozlemlenir. Ancak iş bununla kalmaz: 24 ceşit receli deneyenlerin yalnızca yuzde 3 ’u recel satın alırken, 6 ceşitlik standa gidenlerin yuzde 30 ’u recel alışverişi yaparlar. Araştırmacılar benzer bir deneyi cikolata ve ev odevleri ile de tekrar edince şu kanıya varırlar: Daha fazla secenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler.
6. Ozgur irade
Buridan ’ın eşeği, bir felsefî kavram ve ozgur irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, cunku secim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan ’a gore tercih yapabilmemiz icin yalnızca istememiz yetmez, gecerli bir nedenimiz de olmalıdır.
7. Zihni Allak Bullak Eden 33 Felsefi Bilmece (Peter Cave)
Soz konusu kitapta da bu olayın anlatıldığı bir kısım var. O da oldukca manidar: “Yığınlardan birini getirip onune koyacaktım, boylece birini yemesi icin bir sebep olacaktı, diğer yığın da ondan biraz otede kalacaktı ve hic yurumeden kendine yakın olanı yiyecekti. Gozlerim sağdan sola fır dondu ve birdenbire, hangi yığını alıp onun onune koyacağıma karar veremediğimi fark ettim.”