Ali Şir Nevai Biyografisi Turk şairi, Bilgin ve devlet adamıdır. Ali Şir Nevai, Kaşgarlı Mahmut ’dan sonra Turk diline hizmet eden en buyuk Turk edebiyatcısıdır. Ali Şir Nevai, 9 Şubat 1441 tarihinde Afganistan, Herat ’da doğmuştur. Babası Timur ’un meliklerinden Sultan Ebû Said ’in veziri Kickine Bahşi idi. Ali Şîr NevÃ‚î ’nin ilk eğitimini babası verdi. Daha sonraki eğitimine Horasan ve Semerkant ’ta devam etti.

Sultan Huseyin Baykara ile mektepte ders arkadaşıydet idaresine gecerse, diğerini unutmamak uzere aralarında sozleşmişlerdi. Ali Şir, bir muddet Horasan ’da, sonra da Semerkant ’ta tahsil ile meşgul oldu. Bir hayli zaman sonra, Huseyin Baykara Herat ’ta tahta gecti. Verdiği sozu yerine getirmek icin Ali Şir ’i arattırdı. Semerkant ’ta olduğunu oğrendi. Maveraunnehir meliki Ahmed Mirza ’ya yazarak Ali Şir ’in kendisine gonderilmesini istedi. Ali Şir, Sultan Ahmed ’in yardımıyla Herat ’a geldi. Huseyin Baykara tarafından yakın ilgi ile karşılanarak once muhurdarlığa, sonra da vezirliğe tayin edildi. Ali Şir, boş vakitlerini kitab okuma, inceleme ve araştırma yapmakla gecirdi. Bu sebepten cevresi alimler ve edipler cemiyeti haline gelmiş idi. Nevai, Turkceyi edebi dil olarak kullanmayan, Farsca yazan cağdaşlarına catar. Cağdaşlarının Farsca'nın karşısında edebi dil olarak Turkceyi yetersiz gormelerini eleştirir; eğer emek verilirse Turkcenin de Farsca kadar, hatta daha fazla anlatım inceliklerine sahip olduğunun goruleceğini belirtir. Bu goruşlerini Muhakemet'ul Lugateyn'de goruruz. Turk dili tarihinde Kaşgarlı Mahmud tarafından Bağdat'ta 1072 - 1074 yılları arasında yazılan Turkce - Arapca bir sozluk olan DivÂn-ı Lugat-it Turk'ten sonra ikinci onemli kitaptır.
Ali Şir Nevai, Hamse sahibi ilk Turk şairidir (hamse 5 mesneviden oluşur). Tezkire sahibidir(gunumuz edebiyattaki biyografi): "Mecalus'un Nefais". Şehrengizoğup buyuduğu "Herat" kentinin doğal guzelliklerini anlatır.
1488 yılında Esterabad valisiyken yazdığı "TÂrîh-i Mulûk-i ‘Acem" (İran Memleketleri Tarihi) kitabını yazdı. Bu eserinde "Arjasp Binni Efrasiyab kim, Turk Padişahi erdi. Şeklinde Alp Er Tunga'dan soz eder. 1490 yılında Esterabad valiliğinden istifa etti.
Nevai'nin doğuda Hindistan'ı ve batıda Osmanlı imparatorluğuna kadar olan alanda buyuk bir etkisi olmuştur. Nevai bu vasıflarıyla sadece Turkistan ve Turk dilli devletlere değil butun dunyaya, butun insanlığa ibret olacak bir şahsiyettir.
Hayrat ve iyilikleri de cok olup, bir cok medreseler ve binalar yaptırmıştır. Buyuk bir kutuphanesi olup, bu kutuphaneden pek cok kişi istifade etmiştir.
Ali Şir Nevai ’nin dordu Turkce, biri Farsca olmak uzere beş divanı vardır. Turkce divanlarının genel adı Hazain-ul-Maani ’dir. Turkce divanlar, sırasıyla; 1) Garaib-us-Sıgar: Cocukluğunda yazmış olduğu şiirlerden meydana gelmiştir. 2) Nevadir-uş-Şebab: Gencliğinde yazdığı şiirleri ihtiva etmektedir. 3) Bedayi-ul-Vasat: Olgunluk devresine ait şiirleri bu eserde toplamıştır. 4) Fevaid-ul-Kiber: Yaşlılığında soylemiş olduğu şiirlere ayrılmıştır.
Ali Şir Nevai ’nin diğer eserleri şunlardır: 1) Hayret-ul-Ebrar: İslam ahlakı, tasavvuf, iman, adalet, doğruluk, ilim, cehalet, yiğitlik, edeb gibi konular uzerine yazılmış, manzum makale ve hikayelerden muteşekkil bir mesnevidir. 2) Ferhad ve Şirin. 3) Leyla ve Mecnun: Nevai ’nin ucuncu mesnevisidir. Bu mesnevi, Nizami ’nin ve Husrev-i Dehlevi ’nin izinde yazılmış olmakla beraber, olayların psikolojisi, tasviri ve srijinal, milli ve mahalli bir eser gorunuşundedir. Hikayede şahısların ve olayların tasviri, kelimelerle yapılan bir tablo halinde, adeta Orta Asya hayatını ortaya sermektedir. 4) Seb ’a-i Seyyare: Bu mesnevi, meşhur Sasani Hukumdarı Behram-ı Gur ’un hikayesidir. Daha cocukken babası tarafından Medain ’den cıkarılan ve babasının olumunden sonra cıkan taht kavgaları arasında, bir ordu ile Medain ’e gelerek hukumdar olan Behram-ı Gur ’un yaptığı savaşlar, av maceraları bu mesnevinin mevzuunu teşkil etmektedir. 5) Sedd-i İskenderi: Bu mesnevi, Zulkarneyn aleyhisselamın hayatını, fetihlerini, kahramanlıklarını ve adaletini anlatan bir İskendernamedir. Beş mesnevisinden meydana gelen Hamse ’si ile Turk edebiyatında ilk hamse yazan da Ali Şir Nevai ’dir. 6) Lisan-ut-Tayr: Buyuk alim Feriduddin-i Attar ’ın Mantık-ut-Tayr ’ına nazire olarak yazılmış, 3500 beytten meydana gelen tasavvufi bir eserdir. 7) Muhakemet-ul-Lugateyn, 8) Mecalis-un-Nefais: Bu eser, Turk edebiyatında ilk defa Ali Şir Nevai tarafından yazılan bir şairler tezkeresidir ve pek cok şair tarafından ornek alınmıştır. 9) Mizan-ul-Evzan: Turkce olup, bu eserde, Orta Asya Turk nazım şekilleri hakkında bilgiler ve ornekler verilmektedir. 10) Nesaim-ul-Mehabbe: Orta Asya ’da yaşayan velilerin hayat ve menkıbelerini anlatan bir Tezkiret-ul-Evliya ’dır. Tasavvufun Turkler arasında nasıl karşılandığı, buyuk velilerin Turklerden nasıl saygı ve sevgi gorduğu, Turk tasavvufu hakkında bilgiler veren bu eserde, ozellikle halk psikolojisi bakımından onemli cizgiler vardır. 11) Nazm-ul-Cevahir (Turkce), 12) Hamset-ul-Mutehayyirin, 13) Tuhfet-ul-Muluk (Farisi), 14) Munşeat (Turkce), 15) Sirac-ul-Muslimin, 16) Tarih-ul-Enbiya (Turkce), 17) Mahbub-ul-Kulub fil-Ahlak, 18) Seyf-ul-Hadi ve Rekabet-ul-Munadi.
Horosan ’da actığı sanat cığırı, butun Turk dunyasında yayılmış, eserleri Anadolu, Rumeli, Kırım, Azerbaycan, İran, Irak ve Hindistan Turkleri arasında yuzyıllar boyunca hayranlıkla okunmuştur.
Ali Şir Nevai, 3 Ocak 1501taritırdığı turbeye gomuldu.
Kitapları :
- HazÂinu ’l MaÂnî
- GarÂibu ’s-Sağîr
- NevÂdiru ’ş ŞebÂb
- BedÂyiu ’l-Vasat
- FevÂidu ’l-Kiber
- Hayretu ’l-EbrÂr
- Ferhat ve Şirin
- Leyla ve Mecnun
- Seb ’a-i SeyyÂrem
- Sedd-i İskender
- LisÂnu ’t-Tayr
- MuhÂkemetu ’l-Lugateyn
- MecÂlisu ’n-NefÂis
- MîzÂnu ’l-EvzÂn
- NesÂimu ’l-Mehabbe
- Nazmu ’l-CevÂhir
- Hamsetu ’l-Mutehayyirîn
- Tuhfetu ’lMulûk
- MunşeÂt
- SirÂcu ’l-Muslimîn
- Tarihu ’l-EnbiyÂ
- Mahbûbu ’l-Kulûb fi ’l-AhlÂk
- Seyfu ’l-HÂdî
- RekÂbet-u ’l-MunÂdî