Osmanlı Devleti'nde Kanuni devri, butun bir cemiyet fertlerinin, asÂlet, ciddiyet ve îman vec­di ile coşkun cağlayanlar hÂlinde olduğu bir devirdi. Bu devirde îmÂnın heybet ve heyecÂnı ile bu şÃ‚ha kalkış, yalnız KÂnûnî ’de değil, devletin butun muesseselerinde ve hatt en kucuk rutbedeki ferdinde bile gorulmekte idi...Preveze zaferinin mujdesini dortnala at uzerinde getiren levent, Topkapı Sarayı ’na girince, atının dizginini cekmesi ile, at bir muddet iki ayak uzerinde donmuştu. Bu manzarayı seyreden KÂnûnî ’nin, levende:

“–Ne azgın bir kuheylÂnla gelmişsin!..” demesi uzerine le­vendin:

“–HunkÂr ’ım, Akdeniz azgın bir kuheylÂndı. Biz onu bile uslandırdık!..” cevabını vermesi, îman gucuyle şahlanıştan doğan îtimÂd-ı nefsin bir tezÂhuru idi.

PÂdişahtan bir ere kadar hep aynı duyuş ve aynı kalp atışı vardı.

Bugune kadar sanatta erişilmezliğini muhÂfaza eden Su­ley­m­ni­ye ile Mîmar Sinan, mukemmel şiirleri ile BÂkî ve Fuzûlî, cihana ışık tutan fetvÂları ile KemÂl PaşazÂde ve Ebussuûd Efendi, gonulleri ulvî bir Âleme yonlendiren Sunbul Efendi, Merkez Efendi ve Yahy Efendi, İslÂm birliği icin kuzey Afrika hukumdarlığından ferÂgat eden, Osmanlı Kaptan-ı DeryÂsı olarak Akdeniz ’i gol hÂline ceviren Barbaros Hayreddîn Paşa, o devirde cizdiği Dun­ya haritası ile keşfolunmamış yerleri dahî gosteren Pîrî Reis, aslen, papaz yetiştirmekle meşhur bir Âileden geldiği hÂlde, İslÂm vecdinde eriyip kemÂle ulaşarak devletin cihan capındaki p­di­şahları ayarında idÂrî dirÂyet ve liyÂkat gostermiş olan Sokullu, Osmanlı ’yı kemÂl noktasına getiren azametli bir oluşun devÂs şahsiyetleridir.

SadrÂzam Sokullu ’nun, Don ve Volga nehirlerini birleştirerek bu s­ye­de devletin donanmasını Hazar Denizi ’ne taşıyıp Orta Asya ’ya ulaşmaya kalkışması, o devirde hayallere bile sığmayacak bir buyuk duşuncenin tezÂhuru idi. Sanki bugunku Orta Asya muslumanlarının sahipsizliği ve perişanlığı, yuzyıllar otesinden teşhis ve tespit ediliyordu.

Kaynak: Abide Şahsiyetleri ve Muesseseleriyle OSMANLI, Osman Nuri Topbaş, Erkam Yayınları, 2013


İslam ve İhsan