Kaza ve kadere iman nedir?AllÂh ’ın irÂdesi, butun oluşlarda mevcuttur. O ’nun irÂde ve kudretinin dÂhil olmadığı hicbir şey gercekleşemez. Bir toz bile yerinden kalkamaz ve kucuk bir sineğin kanadı bile kıpırdayamaz. Dolayısıyla Allah TeÂlÂ, sonsuz ilim sahibi olduğundan, olmuş ve olacak her şeyi bilir. Olacak bir şeyin CenÂb-ı Hak tarafından ezelde yazılması “kader”, onun gercekleşmesi ise “kaz”dır.
Kaderin, beşerî olculerle lÂyıkıyla anlaşılması mumkun değildir. Bu sebeple de pek cok kereler suistimÂl edilmiştir. Onun icin bu mevzuda derinleşmek, kişiye hicbir şey kazandırmaz. Zira:
“Gaybın anahtarları AllÂh ’ın yanındadır; onları O ’ndan başkası bilmez...”[1] beyÂn-ı ilÂhîsi kader mevzuunda derinliğe musÂade etmez.
ZÂten gormeyen bir insana, nasıl renk tÂrif edilemez ise, beşerî idrÂkle de boyle keyfiyetlerin sırrına erilemez. Ancak CenÂb-ı Hakk ’ın ledunnî ilim verdiklerinin bir nebze nasîbi olabilir. Kur ’Ân-ı Kerîm ’de beyÂn buyrulan şu hÂdise, bunun en bÂriz bir misÂlidir:
CenÂb-ı Hak, Mûs -aleyhisselÂm- ’ı, ledunnî ilme sahip olan Hızır -aleyhisselÂm- ’a gonderir ki bu ilmi ondan tahsîl etsin.[2] Bu ilim, sebeplerin ve bahÂnelerin otesinden, yani Levh-i Mahfûz ’dan bir pırıltı aksettiren ilimdir. Hazret-i Mûs ile Hazret-i Hızır, yolculuğa cıkarlar. Yolculukta Mûs -aleyhisselÂm- ’ı hayret ve dehşete duşuren bÂzı hÂdiseler yaşanır. Hızır -aleyhisselÂm-, bindikleri bir gemiyi delerek ona zarar verir. Sonra rastladıkları bir erkek cocuğu, ortada hicbir sebep gorunmediği hÂlde oldurur. Daha sonra da vardıkları bir koyun halkından yiyecek isterler, fakat kendilerine hicbir şey veren olmaz. Hızır -aleyhisselÂm- ise o koyde gorduğu yıkılmak uzere olan bir duvarı, hicbir ucret almadan tamir eder.
Mûs -aleyhisselÂm-, kader sırrına ve hÂdiselerin istikbÂldeki neticelerine vÂkıf olmadığı icin, bu olup bitenlere bir turlu mÂn veremez ve her defasında Hızır -aleyhisselÂm- ’a îtiraz eder. NihÂyet Hızır -aleyhisselÂm- yolculuğun sonunda hÂdiselerin ic yuzunu îzah eder:
ZÂhiren, geminin delinmesi, sahiplerine karşı haksızlık ve zulumdur; hakîkatte ise o fakir gemicilerin gecim vÂsıtası olan bu geminin gasbına mÂnî olmaktır. Zira o geminin peşinde, sağlam gorduğu her gemiyi gasp eden bir kral vardı.
ZÂhiren, cocuğun oldurulmesi, bir cinÂyettir; hakîkatte ise, hem onun hem de sÂlih birer kul olan ebeveyninin Âhiret hayatlarının korunmasıdır. Zira o cocuk yaşasaydı ileride anne-babasını azgınlık ve nankorluğe surukleyecek, hem kendisinin hem de anne-babasının Âhiretini mahvedecekti.
ZÂhiren, kendilerine iyi davranmayan koylulerin duvarının ucretsiz yapılması, mantığa terstir; hakîkatte ise, iki mazlum yetime Âit emÂnetin muhÂfazasıdır. Zira o duvarın altında yetim cocuklara Âit bir hazine vardı. Duvar yıkılsa hazine ortaya cıkacak, haksız ellerin malı olacaktı. CenÂb-ı Hak ise o hazineyi, buyuduklerinde o yetimlerin bulmasını murÂd ediyordu.
Bu hÂllerin sırları, ancak ledunnî (Hak vergisi) bir ilimle ortaya cıkmaktadır. Bu sebeple kaderin sırrı, sırf akılla idrÂk edilemez. Cunku kaderi butunuyle kavramak, beşer idrÂkinin uzerinde bir keyfiyettir. Bunun icindir ki Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, kadere îmÂn etmekle iktif etmemizi emir buyurmuş ve bu hususta yersiz munÂkaşalardan menetmiştir. Kader hakkında tartışan bir gruba rastladıklarında onlara:
“–Siz bununla mı emrolundunuz? Yoksa ben size bunun icin mi gonderildim? Sizden oncekiler bu meselede munÂzara ettiklerinden (tartıştıklarından) dolayı helÂk oldular. Sakın, sakın bu meseleyi munÂkaşa etmeyiniz!” buyurmuşlardır. (Tirmizî, Kader, 1/2133)
Dolayısıyla kader mevzuunda derinleşmekten ziyÂde onun hikmetini doğru bir şekilde kavramak, bu hususta en muhim ve kÂfî bir olcudur. İşin ozu şudur:
KADERE İMAN Allah TeÂlÂ, insan icin takdir buyurduğu fiilleri iki kısımda tecellî ettirmiştir:
1. Ef ’Âl-i IztırÂriyye (Zarûrî Fiiller)
Bunlar kendi arzu ve isteğimizin dışında gercekleşir ki, tamamen kader ve kazÂnın tecellîsinden ibarettir. Bunun aksine hareket etmek asl mumkun değildir. Doğmak, olmek, dirilmek, uyumak, acıkmak, bedenî yapımız, omur suremiz ve benzeri durumlar hep kaderin bu kısmına dÂhildir. Bunlara kader-i mutlak da denir ki, insanoğlu zarûreten tÂbî olduğu bu fiillerden mes ’ûl değildir.
Kaderin bu kısmına dÂhil olan hususlarda kaz vakti gelince insanların goren gozu gormez, işiten kulağı duymaz olur, kulun tedbiri hukumsuz kalır. Hazret-i MevlÂn buyurur:
“Kaz gelip catınca, balıklar kendilerini denizden dışarı atarlar. Havada ucan kuşlar, yerde kendileri icin hazırlanan tuzaklara koşmaya başlarlar. Boyle bir kader ve kazÂdan ancak yine kader ve kazÂya kacanlar kurtulabilir.”
Zira Allah TeÂl buyurur:
“...AllÂh ’ın emri mutlak yerine gelecek olan yazılmış bir kaderdir.” (el-AhzÂb, 38)
Ancak kaz ve kader deyince sadece meydana gelen Âfet vesÂire anlaşılmamalıdır. Kader, bir mÂnÂda kÂinÂttaki dengeyi ve o dengenin ilÂhî olcusunu ifÂde eder. Allah TeÂl buyurur:
“Biz, her şeyi bir kadere/olcuye gore yarattık.” (el-Kamer, 49)
Onun icin kaderin hukmunu tenkit, bir cehÂlettir, tÂbiri cÂizse bir hamÂkattir. Zira onun hukmu, dÂim yerli yerincedir. Mesel icinde yaşadığımız Âlemde bir an ve bir milimetre dahî şaşmayan bir denge ile devamlı donen ve dunyamızı aydınlatan Guneş hakkında kimsenin endişesi yoktur. Herkes inanır ki Guneş, bir an dahî şaşmayan belirli bir nizam icinde her gun doğar ve batar. Bunun gibi -musbet veya menfî- meydana gelen her hÂdisenin de hikmeti bilindiği takdirde bilÂ-istisn soylenecek yegÂne soz dÂimÂ; “En doğrusu bu!” ifadesinden ibÂrettir.
En aşırı kÂfirler bile kendi bunyelerinde takdîr olunan ilÂhî tenÂsup, nizam ve cihazların işleyişine hayran olurlar. İlÂhî takdîr programından CenÂb-ı Hakk ’ın musÂadesi nisbetinde cozulebilen her sır, tenkit şoyle dursun, kÂfir bile olsa akl-ı selîm sahibi her insanı, Âdeta ebedî bir hayret ve şaşkınlık vÂdisinde dolaştırmaktadır. Bu hususta ileri geri konuşanlar, sadece takdîrin sırrından habersiz olan, akıl ve idrÂk mahrumlarıdır. Bunlar, hayır-şer, doğru-yanlış, hak-bÂtıl bilmeyen cehÂlet kurbanlarıdır.
Diğer taraftan mÂlûmdur ki kader ve kazÂ, bir mechûldur. Bu da, hakîkatte fÂnî bir varlık olan insan icin ilÂhî bir lûtuftur. Zira bir kimse başına gelecek menfî-musbet her şeyi bilse, onun icin hayat yaşanmaz hÂle gelir. Yemeden icmeden, calışmadan el ceker. Ancak CenÂb-ı Hak, kader ve kazÂyı gizlediği icindir ki, insanoğlu olumle burun burunayken bile hayat umidi taşır ve hayatî faÂliyetlerden kopmaz. Bu da, dunya hayatında yaşamayı mumkun kılan muazzam ve mukemmel bir ilÂhî nizamdır.
HÂsılı kalbin safÂsı, kadere rızÂda gizlenmiştir. Bunun aksi hicbir hareket, fayda getirmez. Hazret-i MevlÂn ne guzel buyurur:
“Sen, AllÂh ’ın verdiklerine rÂzı olmadıkca, rahat etmek ve kurtulmak umidi ile nereye kacarsan kac, orada karşına bir Âfet cıkar; gelecek olan bel gelir ve yine sana isÂbet eder.
Bilesin ki, bu fÂnî cihÂnın hicbir koşesi tuzaksız değildir. Hakk ’ı gonulde bularak ve O ’na sığınarak, O ’nun mÂnevî huzûrunda yaşamaktan başka kurtuluş ve rahat yoktur. Bak; bu fÂnî Âlemde en emin yerlerde yaşayanlar da en guclu zannedilenler de nihÂyet olumun tuzağına duşmuyorlar mı?
Sen fÂnî tuzaklardan emin olmaya değil, Hakk ’a sığınmaya bak! O dilerse senin icin zehri şif yapar, dilerse suyu zehir hÂline getirir!”
2. Ef ’Âl-i İhtiyÂriyye (Tercihe Bağlı Fiiller)
CenÂb-ı Hak, kullarına cuz ’î ve izÂfî bir irÂde lûtfetmiştir. Kul, bu irÂdenin kullanılması ile vucûda gelen fiillerden mes ’ûldur. Yaptığı şey hayırsa mukÂfÂta nÂil olur, şerse cezÂsını ceker. Allah TeÂlÂ, kulun kendi irÂdesini kullanarak yapmak istediği fiili yaratır. Boyle fiillerde CenÂb-ı Hakk ’ın yaratma sıfatının yanında bir de yapma (kesb) sıfatı vardır. Bu, kula Âittir. Ancak CenÂb-ı Hak, kulun her istediği şeyi yaratmaz.
Diğer taraftan Allah katında zaman mevcut olmadığından CenÂb-ı Hak icin olacak bir şeyin bilinmesi ile olmuş bir şeyin bilinmesi arasında fark yoktur. Biz, zamanlı bir Âlemde fikir yuruttuğumuzden, AllÂh ’ın olacak şeyleri bilmesini, O ’nun tarafından takdîr ve Âdeta icbÂr gibi telÂkkî etmeye meyilliyizdir. Bu, icinde yaşadığımız zamanlı-mekÂnlı Âlem sebebiyle hicbir şeyi zamansız duşunemeyişimizden doğan bir zaaf ve acziyettir. HÂlbuki zaman perdesi kalktığında her şey aynı anda muşÃ‚hede edilir. Nitekim Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Mîrac gecesindeki muşÃ‚hedelerini aktarırken bir yandan ezel Âlemine vÂkıf olarak:
“(O gece) semÂya yukseltildim. Oyle bir makÂma cıktım ki, orada (kÂinatın mukadderÂtını yazan) kalemlerin gıcırtılarını duyuyordum.”[3] buyurmuş, diğer yandan da ebed Âlemini seyrederek Cennet ’e ve Cehennem ’e en cok hangi tur insanların girdiğinden bahsetmiştir. (BuhÂrî, RikÂk 51, Muslim, Zuhd 93)
Zaman kaydından cıkarılarak Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’e Mîrac gecesi ikrÂm edilen bu hakîkat, CenÂb-ı Hak icin her zaman vÂriddir. Zira O, zaman kaydından munezzehtir.
Dolayısıyla zaman husûsundaki zaaf ve acziyet perdemizi araladığımızda goruruz ki, Allah TeÂl kullarına mes ’ûliyetleri nisbetinde irÂde ve kudret; irÂde ve kudretleri nisbetinde mes ’ûliyet vermiştir. Bu boyle olmasaydı RahmÂn ve Rahîm olan Allah, kullarına herhangi bir mes ’ûliyet yuklemez ve onları emir ve nehiylerini yapıp yapmama husûsunda hesÂba cekmezdi. Nitekim Âyet-i kerîmede şoyle buyrulur:
“Allah her şahsı, ancak gucunun yettiği olcude mukellef kılar. Herkesin kazandığı (hayır) kendine lehine, yapacağı (şer) de aleyhinedir…”
Bunun akabinde CenÂb-ı Hak şu duÂyı oğretir:
“…Rabb ’imiz! Unutursak veya hatÂya duşersek bizi sorumlu tutma! Ey Rabb ’imiz! Bizden oncekilere yuklediğin gibi bize de ağır bir yuk yukleme! Ey Rabb ’imiz! Bize gucumuzun yetmediği işler de yukleme! Bizi affet! Bizi mağfiret eyle! Bize merhamet eyle! Sen bizim Mevl ’mızsın. KÂfirler topluluğuna karşı bize yardım eyle!” (el-Bakara, 286)
CenÂb-ı Hakk ’ın, kullar icin mes ’ûliyet ve hesÂbı takdir buyurması, bunu îcÂb ettirecek bir seviyede onlara irÂde, ihtiyÂr (tercihte bulunabilme) ve kudret de lûtfettiğini gosterir. Bu hakîkati goremeyenlere MevlÂn Hazretleri tefekkur Âleminden şoyle seslenir:
“Eğri gidersen kalem eğri yazar, doğru gidersen saÂdet doğurur.
Bir hırsız polis tarafından yakalanınca ona dedi ki: «Efendim, yaptığım iş AllÂh ’ın hukum ve takdîridir.» Bunun uzerine polis şu cevabı verdi: «A efendi, benim yaptığım da AllÂh ’ın hukum ve takdîridir. Hem kabahati işle hem de kadere havÂle eyle; bu akıllının işi değildir.»
Sozun hulÂsası şudur ki: Şeytan, insana şerri; rûh da hayrı gosterir. İhtiyÂr (tercih etme) istîdÂdı olmasa, ne diye uğraşırlardı ki!...
Ey cebrî! «Kul irÂdesinde hur değil!» derken gûy Hak ’tan aczi gidermek gÂyesindesin, fakat gormuyorsun ki O ’nun kulu mes ’ûl tutmasındaki sırrı inkÂr ederek -hÂşÃ‚- AllÂh ’a, bilgisiz ve ne yaptığını bilmeyen beşere Âit bir sıfat izÂfe etmektesin! O HallÂk-ı Âlem, vermediği bir husûsiyetin tezÂhurunu isteyip kullarına zulum eyler mi? Sen aklını başına devşir de CenÂb-ı Hakk ’ın nicin kullarına; «Şunu yap veya yapma!» diye emir verdiğinin hikmetini kavra! O ’nun bu emir ve nehyi bile, verdiği irÂdenin bir nişÃ‚nesidir.
Hem don de kendi Âlemine bir bak; Allah ’tan başkasında irÂde yoksa neden malını calan hırsıza ofkeleniyorsun. Neden birilerini duşman biliyor ve onlara gece-gunduz diş biliyorsun? Nasıl oluyor da irÂdesi olmayanların sırtına gunah ve suc muhrunu vuruyorsun? Demek ki irÂde var! Yoksa hapishanelere ne luzum vardı!”
Burada ifÂde edilmesi gereken bir husus daha vardır:
Kula lûtfedilen irÂde ve ihtiyÂra, ehemmiyetinden fazla değer vermek ve aklı her şeyin uzerine cıkarmak da doğru değildir. Nitekim ilimden ziyÂde irfan arttıkca, beşerî irÂde ve ihtiyÂrın kullî irÂde karşısında ne kadar kucuk olduğu kolaylıkla kavranır. NihÂyet kucuk bir kırıntı hukmunde bir nasîb olan irÂde-i cuz ’iyye, “fen fillÂh”a eren kullarda yok denilecek kadar azalır. Hele AllÂh ’ın, kullarının “goren gozu, tutan eli” olması[4] tarzında gercekleşen fen fillÂh yolunda ilerleyenler icin cuz ’î irÂde, Âdeta Guneş ışığı altında cılız bir mum ışığının yok olması gibidir.
HAYIR VE ŞER ALLAH ’TANDIR Şerrin de Allah ’tan olması meselesine gelince, hicbir şer O ’nun murÂdı ile değildir. Ancak CenÂb-ı Hak, -rÂzı olmasa da- imtihan îcÂbı olarak, şerrin de vukû bulmasına izin vermiştir. İrÂde ve istek kuldan, yaratmak Allah ’tandır. Ustelik şerrin zuhûruna CenÂb-ı Hakk ’ın “izin vermek” gibi -tÂbiri cÂizse- bir vize koyması, O ’nun kullarına olan engin merhametinin ayrı bir tezÂhurudur. Zira bu vize, her şerre izin vermemekte ve farkında olsak da olmasak da bizi maddî-mÂnevî nice felÂket ucurumlarından muhÂfaza etmektedir. Yoksa insanoğlu, nefis ve şeytanın iğvÂsıyla işlediği curum ve gafletlere kim bilir daha nicelerini ekleyecektir. Cunku o, bilerek ve bilmeyerek, hayra olduğu kadar şerre de tÂlip olur. Bu gerceği Hak TeÂl şoyle beyan buyurur:
“İnsan hayrı istediği kadar şerri de ister. İnsan pek acelecidir!” (el-İsrÂ, 11)
“Eğer Allah insanlara, hayrı carcabuk istedikleri gibi şerri de acele verseydi, elbette onların ecelleri bitirilmiş olurdu...” (Yûnus, 11)
İnsanoğlu ne denli kendini murÂkabe ederse bu Âyet-i kerîmelerin hakîkatine o derecede vÂkıf olur. Mesel bir yalancı, muhÂtabını inandırmak icin «İki gozum kor olsun ki, doğru soyluyorum.» derken umûmiyetle gozleri kor olmamakta ve kendisine verilen imtihan muhleti yine normal şartlarında devam etmektedir. Yine pek cok kimse; «Şoyle yaparsam ellerim kırılsın; şunu yapmazsam Allah belÂmı versin; bunu işlediğim takdirde olumumu gor!” gibi, o an icin samimî bir niyetle, gÂyet ciddî sozler sarf ederler. Ancak an gelir bu dediklerine muhÂlif durumda kalırlar. Boyle olmasına rağmen ne elleri kırılır, ne belÂya uğrarlar, ne de olurler. İnsan hayatında buna benzer nice misÂller vardır. İşte CenÂb-ı Hak, boyle durumlarda merhametinden dolayı bu şer taleplerini yerine getirmemektedir.
Ama bÂzen de kişinin bu tur yanlış istekleri yerine gelivermektedir. Bu durumda o kişi, dilinin ve akılsızlığının cezÂsını cekmektedir. Dolayısıyla bu tur yanlış ifÂdeleri kullanmamaya dikkat etmeliyiz. Ağzımızdan cıkacak her kelimeyi dikkatle secmeliyiz.
Diğer taraftan CenÂb-ı Hak, yapılan hayırlardan rÂzı olurken, şerre rızÂsı yoktur. Sadece imtihan îcÂbı izin verir ve yaratır.
CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Şuphe yok ki Allah zerre kadar haksızlık etmez...” (en-NisÂ, 40)
“Başınıza gelen herhangi bir musîbet, kendi ellerinizle işledikleriniz yuzundendir. (Bununla beraber) Allah bircoğunu da affeder.” (eş-ŞûrÂ, 30)
Dolayısıyla Ârif gonuller, CenÂb-ı Hakk ’ın bu rahmet ve merhametini idrÂk ederek kaderin musbet-menfî her tecellîsi karşısında:
“Hoştur bana Sen ’den gelen,
Ya gonca gul yahut diken,
Ya hil ’at u yahut kefen,
Kahrın da hoş lûtfun da hoş!” derler.
ZÂten Hak TeÂl da kullarına bu rız hÂlini emretmektedir:
“(Ey Rasûlum!) De ki: AllÂh ’ın bizim icin yazdığından başkası bize asl erişmez. O bizim Mevl ’mızdır. O hÂlde mu ’minler yalnız AllÂh ’a tevekkul etsinler.” (et-Tevbe, 51)
“Eğer Allah sana bir zarar dokundurursa, onu yine O ’ndan başka giderecek yoktur. Eğer sana bir hayır dilerse, O ’nun keremini geri cevirecek de yoktur. O, hayrını kullarından dilediğine eriştirir. Ve O, bağışlayandır, esirgeyendir.” (Yûnus, 107)
Ancak bu durum hicbir zaman gereken tedbirleri almaya mÂnî değildir. Kader mechul olduğu icin insan, her şeyin en iyisine ulaşabilmek icin elinden geleni yapmalıdır.
KISACA KADERE İMAN Bu temel esasları derinleştirdiğimizde, karşımıza îzÂha muhtac pek cok mesele cıkar ki, bunlar ilm-i kelÂm munÂkaşalarına sermÂye olmaktan ileriye gitmez. İşin ozu kısaca şudur:
Kul, bir irÂde sahibidir. Bu irÂde veya kudret, ona CenÂb-ı Hak tarafından bahşedilmiştir. Allah TeÂl ’nın her oluşta irÂdesi bulunmakla birlikte, rızÂsı sadece hayırdadır. Bir hocanın gÂyesi, talebesinin bilgi ile mucehhez olup sınıf gecmesidir. Talebe calışmaz ise hocanın yapacağı bir şey yoktur. Yine bir doktorun vazifesi de, hastasını şifÂya kavuşturmaktır. Hasta, verilen receteyi tatbik etmez ise, artık gelişen menfî neticeden sadece hastanın kendisi mes ’ûldur. Doktora herhangi bir curum isnÂd edilemez.
Bu itibarla, irÂdemiz dÂhilinde olduğu icin mes ’ûl bulunduğumuz hususlarda kaderi bahane ederek kendimizi mÂzur sayamayız.
İbÂdetsiz veya kotu yola duşen bir kimsenin; “Ne yapayım, kaderim boyle imiş!” demesi, ancak gaflet muktezÂsıdır. Namaz kılmak ve diğer ibadetlerini yapmak isteyen kişiye CenÂb-ı Hak sebeplerini ihsÂn eder.
İşlediğimiz gunahlar husûsunda kendimizi mÂzur gormemiz ise, “kadere buhtÂn” etmek demektir ki, ancak akılsızlık ve edepsizlik tezÂhurudur.
Dipnotlar:
[1] el-En ’Âm, 59.
[2] Bkz. el-Kehf, 60-82; BuhÂrî, Tefsîr, 18/2-4.
[3] BuhÂrî, SalÂt, 1.
[4] Bkz. BuhÂrî, RikÂk, 38.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Hak Din İslam, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
KADER NEDİR? - VİDEO