Tefekkur-i mevt nedir? Olum tefekkuru nasıl yapılır? Olumu hatırlatan ayet ve hadisler nelerdir? Sahabenin olumu tefekkuru nasıldı? Orneklerle tefekkur-i mevt yani olumu tefekkur.İnsan, kendisinde ve kÂinat manzûmesinde sergilenen ilÂhî kudret akışlarına gonul gozuyle nazar ettiğinde, dunya hayatını nasıl yaşaması gerektiği husûsunda duşunmek mecburiyetinde kalır. Zira birbiri ardınca hızla akıp giden gunler, geceler, haftalar, aylar, mevsimler, yıllar, eskiyen yeniler, harÂbe hÂline donen muhteşem saraylar, gunden gune değişen aynadaki yuzler, ağaran ve dokulen saclar; bizlere surekli, bir yere doğru gittiğimizi hatırlatmaktadır. Bu sebeple tefekkurumuzu en cok alÂkadar etmesi gereken gercek, “olum” hÂdisesidir.
Zira istisnÂsız hepimiz;
“Her canlı, olumu tadacaktır…” (el-EnbiyÂ, 35) şeklindeki ilÂhî hukme boyun eğerek bir gun mutlak olum gecidinden gececeğiz.
İstikbÂlimize dÂir bildiğimiz en mutlak gercek olan olum, bir nevî dunya gunuyle Âhiret gunu arasındaki bir geceden ibÂrettir. Yani dunya, fÂnî bir gun; olum, muvakkat bir gece; Âhiret de ebedî bir hakîkat sabahıdır.
KUSS BİN SAİDE ’NİN HUTBESİ CÂhiliye devrinde, yani nubuvvetten evvel Kuss bin SÂide ’nin, Ukaz Panayırı ’nda îrÂd ettiği şu hutbesi, rakik gonuller icin ne muthiş bir îkaz ve aynı zamanda tevhid akîdesinin ne guzel bir ifÂdesidir:
“Ey insanlar!
Geliniz, dinleyiniz, belleyiniz, ibret alınız!
Yaşayan olur, olen fen bulur, olacak olur. Yağmur yağar, otlar biter; cocuklar doğar, anaların-babaların yerini tutar. Sonra hepsi mahvolur gider. VukuÂtın ardı arkası kesilmez; hepsi birbirini takip eder.
Dikkat edin, soylediklerime kulak verin! Gokten haber var; yerde ibret alacak şeyler var!
Yer­yu­zu se­ril­miş bir do­şek, gok­yu­zu yuk­sek bir ta­van. Yıldızlar yurur, denizler durur. Gelen kalmaz, giden gelmez. Aca­ba var­dık­la­rı yer­den memnun ol­duk­la­rı icin mi ora­da ka­lı­yor­lar; yok­sa alı­ko­nu­lup da uy­ku­ya mı da­lı­yor­lar...
Ey insanlar!
Gafletten sakının! Her şey fÂnîdir, ancak CenÂb-ı Hak bÂkīdir. Birdir, şerîk ve nazîri yoktur. İbadet edilecek yalnız O ’dur. O doğmamış ve doğurmamıştır.
Evvel gelip gecenlerde bizler icin ibretler coktur.
Ey İyÂd Kabîle­si! Ha­ni ba­ba­la­rı­nız ve de­de­le­ri­niz? Ha­ni mu­zey­yen k­şÃ‚­ne­ler ve taş­tan h­ne­ler ya­pan Âd ve Se­mûd? Ha­ni dun­ya var­lı­ğı­na mağ­rur olup da kav­mi­ne hi­t­ben; «Ben si­zin en bu­yuk Rab­bi­ni­zim.» di­yen Fi­ra­vun ve Nem­rud?
Bu yer, on­la­rı de­ğir­me­nin­de oğut­tu, toz et­ti. Ke­mik­le­ri bi­le cu­ru­yup da­ğıl­dı. Ev­le­ri de yı­kı­lıp ıs­sız kal­dı. Yer­le­ri­ni şim­di ko­pek­ler şen­len­di­ri­yor.
Sa­kın on­lar gi­bi gaf­let et­me­yin! On­la­rın yo­lu­ndan git­me­yin! Her şey f­nî, an­cak Ce­nÂb-ı Hak b­kīdir.
Olum ırmağının girecek yerleri var, ama cıkacak yeri yok!.. Kucuk-buyuk herkes gocup gidiyor. Herkese olan bana da ola­caktır.” (Beyhakî, KitÂbu ’z-Zuhd, II, 264; İbn-i Kesîr, el-BidÂye, II, 234-241; Heysemî, IX, 418)
OLUMU HATIRLATAN AYETLER Aslında CenÂb-ı Hak, gunduzun muhtelif meşguliyetleriyle yorulan bedenlerin, geceleyin uykuya yenik duşmesini misal gostermek sûretiyle, kullarına olum hakîkatini her gun hatırlatmaktadır. Nitekim Âyet-i kerîmelerde şoyle buyurmaktadır:
“Geceleyin sizi olduren (oldurur gibi uyutan), gunduzun de ne işlediğinizi bilen; sonra belirlenmiş ecel tamamlansın diye gunduzun sizi dirilten (uyandıran) O ’dur. Sonra donuşunuz yine O ’nadır. Sonunda O, yaptıklarınızı size haber verecektir.” (el-EnʻÂm, 60)
“Allah; olenin olum zamanı gelince, olmeyenin de uykusunda iken canlarını alır da olumune hukmettiği canı alır, otekini muayyen bir vakte kadar bırakır. Şuphe yok ki, bunda iyi duşunecek bir kavim icin ibretler vardır.” (ez-Zumer, 42)
Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, İslÂm dÂvetini ilk acıkladığı gunlerde Saf Tepesi ’nden Kureyşlilere seslenirken bu hakîkati şu sozleriyle ifÂde buyurmuşlardır:
“…Siz uykuya dalar gibi oleceksiniz. Uykudan uyanır gibi de dirileceksiniz. Kabirden kalkıp AllÂh ’ın huzûruna varmanız, dunyadaki her hareketinizin hesÂbını vermeniz muhakkaktır. Neticede hayır ve ibadetlerinizin mukÂfÂtını, kotu işlerinizin de cez ve şiddetli azÂbını goreceksiniz! MukÂfat ebedî bir Cennet; mucÂzat da ebedî bir Cehennem ’dir.” (Bkz. BelÂzurî, EnsÂbu ’l-EşrÂf, I, 118; İbnu ’l-Esîr, el-KÂmil, II, 61; Halebî, İnsÂnu ’l-Uyûn, I, 459)
Dolayısıyla şu fÂnî omru;
“Hayat, şu dunya hayatımızdan ibÂrettir. (Kimimiz) oluruz, (kimimiz) yaşarız; bir daha diriltilecek de değiliz.” (el-Mu ’minûn, 37) diyen kÂfirler gibi, nefsÂnî arzularının esiri olmuş bir sûrette ve Âhiretsiz bir telÂkkî ile değil;
“O ki, hanginizin daha guzel amel işleyeceğini denemek icin olumu ve hayatı yaratmıştır...” (el-Mulk, 2) hakîkatinden hareketle, CenÂb-ı Hakk ’ın arzu ettiği şekilde, Kur ’Ân ve Sunnet istikÂmetinde yaşamamız zarurîdir.
SAHABENİN OLUM TEFEKKURU Resûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in, TÂrık bin Abdullah -radıyallÂhu anh- ’a buyurduğu:
“Ey TÂrık! Olum gelip catmadan evvel olume hazırlan!”[1] tavsiyesine kulak ve gonul vermemiz elzemdir.
Kimsenin inkÂr edemeyeceği, kacınılmaz bir gercek olan olum vÂkıasından gÂfil kalmayalım diye, Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, biz ummetini pek cok vesîleyle tefekkur-i mevte teşvik ederek şoyle buyurmuşlardır:
“Olumu ve oldukten sonra ceset ve kemiklerin curumesini hatırlayın! Âhiret hayatını isteyen, dunya hayatının susunu terk eder.” (Tirmizî, KıyÂmet, 24/2458)
Resûl-i Ekrem -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in nebevî terbiyesinde yetişen ashÂb-ı kirÂm, tefekkur-i mevt hususunda oyle bir kalbî rikkat kazanmışlardı ki, gordukleri her şey onlara dunyanın fÂnîliğini, kabri, kıyÂmeti, hesÂbı, azÂbı hatırlatıyordu.
Nitekim tÂbiîn neslinin buyuk şahsiyetlerinden Ebû VÂil Hazretleri şoyle anlatıyor:
“Abdullah ibn-i Mesut -radıyallÂhu anh- ile yola cıktık. Yanımızda Rebî bin Haysem Hazretleri de vardı. Bir demircinin yanından geciyorduk. Abdullah -radıyallÂhu anh- durup ateşin icindeki demire bakmaya başladı. Rebî de ateşe baktı ve yere duşecek gibi oldu. Sonra Abdullah oradan ayrıldı. Fırat sahilinde bir fırının onune geldik. Abdullah -radıyallÂhu anh- fırının icindeki ateşin alev alev yandığını gorunce:
“Cehennem ateşi uzak bir mesafeden kendilerini gorunce, onun ofkelenişini (muthiş kaynamasını) ve uğultusunu işitirler. Elleri boyunlarına bağlı olarak onun (Cehennem ’in) daracık bir yerine atıldıkları zaman, oracıkta helÂk olup gitmeyi isterler.” (el-FurkÂn, 12-13) Âyet-i kerîmelerini okudu.
Bunun uzerine Rebî g bayıldı. Onu taşıyarak Âilesine goturduk. Abdullah -radıyallÂhu anh- oğleye kadar başında bekledi ama Rebî ayılmadı. Akşama kadar bekledi de Rebî nihÂyet ayılabildi...” (Ebû Ubeyd, FedÂilu ’l-Kur ’Ân, s. 23)
SALİHA HANIMIN OZELLİKLERİ İslÂm Âlimlerinden Abdulhamîd Keşk şoyle der:
“SahÂbeden biri evine girdiğinde hanımı ona o gun (carşı-pazarda ne olup bittiğini değil) şu iki suÂli sorardı:
Bugun Kur ’Ân ’dan kac Âyet nÂzil oldu? Allah Rasûlu ’nun hadislerinden ne kadar ezberledin? SahÂbî evinden cıkacağı zaman da hanımı ona:
«–Allah ’tan kork; haram kazanma! Zira biz dunyada aclığa sabrederiz, fakat kıyÂmet gununde Cehennem azÂbına sabredemeyiz.» diye nasihatte bulunurdu.” (Abdulhamîd Keşk, Fî RihÂbi ’t-Tefsîr, I, 26)
Mufessir İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu ’l-BeyÂn adlı tefsirinde şoyle der:
“Hakîkat ehline gore sÂliha bir zevcenin alÂmeti; guzelliğinin Allah korkusu, zenginliğinin kanaat, susunun iffet, yani şer ve fesatlıklardan uzak durmak, farzlardan sonraki ibadetinin, kocasına hizmette kusur etmemek; himmetinin ise olume hazırlanmak olmasıdır.”[2]
SAHABENİN EN BUYUK İSTEDİĞİ Bugunku insanlığın dunyada biraz daha rahat ve uzun yaşayabilme arzu ve endişesine mukÂbil, sahÂbe neslinin en buyuk arzusu; selîm bir kalp ile, vicdan huzuruyla ve yuz aklığıyla Âhirete intikÂl edebilmekti.
Bir gun Abdullah ibn-i Mesut -radıyallÂhu anh- tÂbiînden dostlarına dedi ki:
“–Sizler RasûlullÂh ’ın ashÂbından daha cok oruc tutuyor, namaz kılıyor ve sÂlih amellere gayret ediyorsunuz. Ancak onlar sizden daha hayırlıydı.”
Dostları:
“–Bu nasıl olur?” diye sorduklarında:
“–Onlar dunyaya karşı sizden cok daha zÂhid, Âhirete de sizden daha cok rağbetli idiler.” buyurdu. (HÂkim, Mustedrek, 4/135)
Muhammed bin K‘b el-Kurazî şoyle anlatır:
Bir zamanlar Omer bin Abdulazîz Hazretleri ile Medîne-i Munevvere ’de karşılaşmıştım. O vakit gÂyet yakışıklı, ter u tÂze bir gencti ve bolluk icinde yaşıyordu. Daha sonra halife olduğunda yanına gittim. İzin isteyip iceri girdim. Onu gorunce şaşırdım ve yuzune şaşkın şaşkın bakmaya başladım. Bana:
“–Ey Muhammed! Nicin oyle hayretle bakıyorsun?” dedi.
“–Ey Mu ’minlerin Emîri! Renginiz ucmuş, bedeniniz yıpranmış, saclarınız ağarmış ve dokulmuş! Sizi bu hÂlde gorunce hayretimi gizleyemedim.” dedim.
Bunun uzerine Omer bin Abdulazîz Hazretleri bana şoyle dedi:
“–Ey Muhammed! Beni kabre konulduğumdan uc gun sonra gorsen kim bilir ne kadar şaşıracaksın? O zaman karıncalar gozlerimi cıkarmış, gozlerim yanaklarımın uzerine akmış, ağzım-burnum kan ve irinle dolmuş olur. İşte o zaman beni hic tanıyamaz ve daha cok şaşırırsın.
Şimdi bunları bırak da sen bana İbn-i AbbÂs ’ın Resûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’den rivÂyet ettiği hadîsi tekrar et…” (HÂkim, IV, 300/7706)
OLUMU COKCA HATIRLAYIN Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- bir hadîs-i şerîflerinde şoyle buyuruyorlar:
“Butun zevkleri bıcak gibi kesen olumu cokca hatırlayın!” (Tirmizî, Zuhd, 4)
Olumu aklından cıkarmayıp lÂyıkıyla tefekkur edebilen kimse, fÂnî lezzetlere; Âhiret yolcusu olduğunu bilen kimse de dunya misafirhÂnesindeki oyuncaklara aldanmaz, onlarla oyalanıp vakit kaybetmez.
Cocuklar deniz kenarında oynarken kumdan evler yapar, onunla bir muddet oynar, canları sıkılınca da kendilerini saatlerce oyalayan bu evi bir tekmeyle yerle bir ederler. Yahut kuvvetli bir dalga gelir, o evcikleri yutuverir.
Olum de aynen boyledir. Gelecek gunlere dÂir nice hayaller kuran, nice plÂnlar-projeler yapan insanoğlu, olumu hatırlayınca gonul ufkunu acı bir huzun kaplar. Zihnindeki plÂnları gercekleştirmek uzere olan kimseler, “ha bugun ha yarın” diye cırpınıp dururken, olum her şeyi bir anda yıkıp dağıtıverir. Onca emek ve zahmet, cocukların kumdan evleri gibi yok olup gider.
HÂl boyle olunca, nefsÂnî hayallerin dizginlerini busbutun koyuverip, omru, olum gerceğini unutarak yaşamaya calışmak, ne buyuk bir gaflet manzarasıdır!..
Nitekim Ebû Saîd el-Hudrî -radıyallÂhu anh- ’ın naklettiğine gore, Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- yere bir cubuk dikmişti. Sonra bunun yanına ikinci bir cubuk, biraz ilerisine de ucuncu bir cubuk diktiler. Daha sonra ashÂbına donerek:
“–Bunun ne demek olduğunu biliyor musunuz?” diye sordular.
Onlar her zaman yaptıkları uzere:
“–Allah ve Rasûlu daha iyi bilir!” diye mukÂbelede bulundular. Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, kendisini merakla dinleyen ashÂbına meseleyi şoyle îzÂh ettiler:
“–Bu birinci cubuk insan, ikincisi onun eceli, ucuncusu de istek ve arzularıdır. İnsan, kuruntular peşinde koşup dururken ecel onunu keser ve onu alıp goturur.” (Ahmed İbn-i Hanbel, Musned, III, 18)
Olum, herkes icin muhakkak vÂkî olacak bir hakîkat iken insanoğlunun, sanki bu dunyada ebedî kalacakmış gibi beyhûde meşgalelerle omur sermayesini tuketmesi, ne hazin bir aldanıştır?
SufyÂn-ı Sevrî Hazretleri, insanın bu umûmî gafletine şu hikmetli sozleriyle işaret etmektedir:
“Eğer bir yere toplanmış bir kalabalığa tellÂl:
«–Bugun akşama kadar yaşayacağım, diyebilen varsa ayağa kalksın!» diye ilÂn etse, bir tek kişi bile ayağa kalkamaz. Şaşılacak şeydir ki, bu hakîkate rağmen butun halka:
«–Her kim olume hazırlık yapmış ise ayağa kalksın!» diye ilÂn edilse, yine bir tek kişi bile yerinden kalkamaz!..”
BEDBAHT KUL Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Hayal kurup ustunluk taslayan ve yuce AllÂh ’ı unutan kul ne bedbahttır!
Zorbalık edip haklara tecavuz eden ve yuce kudret ve kuvvet sahibini unutan ne bedbahttır!
Gaflete dalarak gulup oynayan, kabirleri ve toprak altında curumeyi unutan kul ne bedbahttır!
Azıp taşkınlık gosteren, doğum, olum ve olumden sonrayı unutan kul ne bedbahttır!” (Tirmizî, Sıfatu ’l-KıyÂme, 17)
VelhÂsıl insanın en muhim irfÂnı, toprak altına giriş ve ebedî Âleme doğuş muammÂlarını cozmekle başlar. İdrak ve şuuru, kabristan duvarlarının dunyevî sınırlarından oteye gecmeyen, ebediyet yolunun gÂfil yolcusundan daha bedbaht kim olabilir?!.
Unutmayalım ki, henuz hayatta iken olum ve otesinin tefekkuruyle aydınlanmamış kalpler, gun ışığından mahrum vîrÂneler gibidir. Olumu tefekkur oyle bir nurdur ki, onun aydınlatmadığı bir hayat, gaflet karanlıkları icinde kalmaya mahkûmdur.
Bu hakîkatleri kendilerine Âdeta hayat dustûru edinen ecdÂdımız, dÂim fÂnîliğin tefekkuru icerisinde bulunmak ve dunya hayatını Âhiret gerceğine gore yaşayabilmek icin, kabristanları şehir iclerinde ve cÂmi onlerinde yapmışlardır. Ki oradan gelip gecen herkes, kendi istikbÂlini gorerek hÂlini ıslÂha yonelsin. Dunya hayatının fÂnîliğini yakînen hissetsin de Âhireti unutmasın. BilÂkis, dunya nîmetlerini Âhiret saÂdetine bir basamak eylesin. Gencliğine, sıhhatine, guc-kuvvetine aldanıp kendisini dunyada kalıcı zannetmesin. Boş ve faydasız şeylerden yuz cevirsin. Asıl gerekli olan Âhiret sermÂyesini bir an evvel tedÂrik etmenin gayretine girsin.
Dipnotlar:
[1] HÂkim, Mustedrek, IV, 347/7868. [2] Bursevî, Rûhu ’l-BeyÂn, c. III, sf. 505, Erkam Yayınları, İstanbul 2011.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Ebediyet Yolculuğu, Erkam Yayınları


İslam ve İhsan