İslÂm ’da “adÂlet, hak ve hukuk” olcusu nedir? Allah ’ın adaleti nasıl tecelli eder? Cenab-ı Hakk ’ın adaleti.İslÂm ’da “adÂlet, hak ve hukuk” olcusu “vahiy”dir. CenÂb-ı Hak, Âdildir ve asl zulmetmez. Ancak gunumuzde ateizm ve deizmi yaymaya calışan mihraklar, AllÂh ’ı -hÂşÃ‚- adÂletsizlikle ithÂm etmeye kalkmaktadırlar. Bunlar ekseriyetle, “eşitlik” ile “adÂlet” mefhumlarını birbirine karıştırırlar.
İmtihan dunyasında her ferdin, farklı şartlarda dunyaya gelmesi vÂkıası bir eşitsizliktir, fakat adÂletsizlik değildir. Zira adÂletsizlik, hakkın verilmemesi demektir. HÂlbuki, imtihan şartlarının şu veya bu olculerde olması, kimsenin hakkı değildir. Ancak bir kişi, diğerine bakarak, onunla eşit olmadığını ileri surebilir. Evet, bu bir eşitsizlik olabilir, fakat adÂletsizlik değildir.
Bu hususta yapılan îtirazlar, ilÂhî hukum karşısında rızÂsızlık ve hasetten doğmaktadır. Ayrıca; “Keşke imtihan olmasaydı!” temennîsine dayanmaktadır. Kulluk vazifelerinden kacmak icin uydurulmuş, nefsÂnî ve şeytÂnî vesveselerden ibarettir.[1]
CENAB-I HAKK ’IN ADALETİ Şunu cok iyi anlamak îcÂb eder ki CenÂb-ı Hakk ’ın imtihanı ferdîdir. Herkesin değerlendirilmesi, kendisinin tÂbî olduğu imtihan şartlarıyla mutenÂsip bir şekilde yapılacaktır.
Mesel bu dunyada Âm olan bir kişi, şayet sabredip hÂline rız gostermişse, Âhirette hem bunun ecrine nÂil olacağı icin, hem de gorme nîmetinin hesabından ve bakılması haram olan şeytÂnî vitrinlerin sorgu-suÂlinden muaf tutulacağı icin sevinc duyacaktır.
İlÂhî imtihan hikmetine binÂen başa gelen bazı musîbet ve mahrûmiyetleri “haksızlık ve adÂletsizlik” olarak gorenler, şu hususu da gozden kacırıyorlar:
Nice insan; sıhhat, Âfiyet ve bollukla imtihan edildiğinde, kulluk istikÂmetini koruyamayıp nankorluk ve isyana suruklenmektedir. Dolayısıyla bir insanı sıkıntılarla terbiye edip kendine getirmek, aslında onun ebedî saÂdet ve selÂmeti icin mustesn bir rahmet tecellîsi de olabilmektedir. Yaşanan mahrûmiyetleri, bu gozle de okumak gerekir.
Ayrıca lûtuflarda, eşitlik aramak da abestir. İnsanlara hak ettikleri ucretin dışında bir iyilik yapan kişi, bunda dilediği gibi taksimatta bulunabilir. Mesel bir fakire uc lira, diğerine beş lira veren biri, bu ihsanlarındaki eşitsizlik sebebiyle asl yadırganamaz.
Bu yonuyle “ilÂhî adÂlet” anlayışı, gunumuzde pek cok insanın hatÂya duştuğu muhim bir meseledir. Cunku bu dunyada herkes eşit imkÂnlara sahip değildir. Kimi insan zengin, kimi fakir, kimi doğuştan sakat, kimi sıhhatli, kimi uzun omurlu, kimi kısa omurludur. Bunu takdîr eden de Allah TeÂl olduğu icin; kaba bir akıl, duz bir mantık ve ham bir nefisle bakıldığında bu durum, ilÂhî adÂlete zıt gibi gorunmektedir. Ancak sûret-i haktan gorunen bu iddiÂlara, îman ve hikmet penceresinden bakıldığında mesele tamamen vuzûha kavuşmaktadır. Zira;
“AdÂlet, istihkāk ile kāimdir!..”
Yani hicbir insan, hak etmiş olmasından dolayı yaratılmış değildir. İnsanın yoktan var edilişi, şukrunden Âciz kalınacak kadar buyuk bir ilÂhî lûtuftur. Yokluktan varlık Âlemine cıkmak, varlıklar icinde de; yılan-cıyan, taş-toprak veya ot-yaprak değil de varlıkların en şereflisi kılınan “insan” olarak var edilmek, ne muazzam bir ilÂhî ikramdır!
Bu ve benzeri daha nice mazhariyetler, tamamen ilÂhî bir lûtuf olarak, meccÂnen bahşedilmiş değil midir? Bizler bu nîmetlere nÂil olmak icin acab hangi bedelleri odedik?
HÂl boyleyken, yaşadıkları birtakım fÂnî mahrûmiyetler sebebiyle CenÂb-ı Hak ’tan -hÂşÃ‚- hesap sorarcasına bir gaflet icerisinde adÂlet isteyenler, aslında yok olmayı istemiş olurlar! Cunku kulun var olmak icin bir hakkı ve sermayesi yoktur ki, Allah ’tan adÂlet istemeye hakkı olsun! Zira adÂlet, ancak istihkāk ile, yani calışmak, kazanmak, bedel odeyip hak etmekle kāimdir.
Duşunmeliyiz ki:
Biz insan olarak yaratılmak icin hangi bedeli odedik, hangi gayreti gosterdik?
Herkesin cevÂbı belli:
“Hic! Kocaman bir hic!..”
O hÂlde şunu iyi idrÂk etmeliyiz ki:
Hayatı, “dunya” ve “ukb” olarak iki safha hÂlinde murÂd eden CenÂb-ı Hak, bunların birincisinde “latîf”, ikincisindeyse “Âdil” sıfatını daha bÂriz tecellî ettirmektedir. Yani Âlemi ve insanı var eden, AllÂh ’ın “Âdil” sıfatı değil, “latîf” sıfatıdır. MahlûkÂtın yaratılıştan gelen ne sermayesi varsa, hepsi de AllÂh ’ın bir lûtfudur.
Bu durumda Allah TeÂlÂ, nîmetlerini eşit vermeye -hÂşÃ‚- mecbur değildir. Zaten yaratılanlar icinde sadece iki varlık bile mutlak mÂnÂsıyla eşit yaratılmış olsaydı, onlardan birinin varlığı abes, yani hikmetsiz olurdu. Abesle iştigal ise, kÂinÂtı son derece hassas dengeler icinde yaratıp tanzim eden Allah TeÂl ’nın “MuteÂl” yani hayal otesi mukemmellik sıfatı icin bir noksanlık teşkil ederdi. Allah TeÂl ise butun noksanlıklardan munezzehtir.
Bu itibarla hic kimse;
“Benim ne kabahatim vardı da kısa boylu oldum? Niye bir Âlimin değil de bir cÂhilin cocuğu olarak doğdum? Niye zengin değil de fakir bir ailede dunyaya geldim?” diyemez. Cunku butun bunlar, tamamen ilÂhî lûtfun dağılımındaki farklı tecellîlerden ibarettir.
Bu itibarla;
“Nihayet o gun (dunyada yararlandığınız) nîmetlerden elbette ve elbette hesaba cekileceksiniz.” (et-TekÂsur, 8) Âyet-i kerîmesini hicbir zaman hatırdan cıkarmamak îcÂb eder.
Bir kul hakkında, ilÂhî lûtuf ve ikramların azlığının mı, cokluğunun mu daha hayırlı olduğu, ancak Âhiretteki mîzanda belli olacaktır. Zira az nîmetin doğurduğu borc az, cok nîmetin doğurduğu borc ise coktur.
Bunun icindir ki; “Şukredeceğin az bir mal, şukredemeyeceğin cok maldan hayırlıdır.” buyrulmuştur. (İbn-i Kesîr, Tefsîr, II, 388)
Toplumlarda “ağniyÂ-i şÃ‚kirîn” yani şukreden ve infÂk eden zenginler de, “fukarÂ-i sÂbirîn” yani sabreden yoksullar da nÂdir bulunan insanlardır. Bu sebeple her iki grup mu ’minler de Allah katında makbul kullardır. Şukur ehli comert zenginler ile sabırlı ve haysiyetli fakirler, insanlık şerefinde ve ilÂhî rızÂda beraberdirler. Ancak İslÂm ’da, kibirli ve hasis zenginler ile hakkında takdîr edilene sabredemeyip isyanda bulunan fakirler zemmedilmiştir.
Bu bakımdan, lûtfedilen nîmetlerde eşitlik olmaması, asl bir adÂletsizlik değildir. Allah TeÂl bir kulunu sıhhatli, diğerini sakat yaratabilir. Birini cok akıllı, diğerini az akıllı yaratabilir. Yarattıklarından birini yılan yapar surundurur, birini kuş yapar ucurur. Bundan dolayı mahlûkattan herhangi birinin asl îtiraz hakkı yoktur.
EsÂsen hayvanatta da ancak hayatını idÂme ettirebilecek derecede bir akıl, idrÂk ve hissiyat bulunduğu icin, hepsi de hÂlinden memnundur. Midelerini doyurup fıtratlarındaki tabiî arzularını tatmin etmekten başka bir dertleri yoktur. Bu yuzden, “Nicin insan olarak yaratılmadım?” diye duşunmeleri veya bunun ıztırÂbını duymaları soz konusu bile değildir.
Bir hayvanın veya bitkinin; “Niye ben insan olarak yaratılmadım?” deme hakkı olamayacağı gibi; sakatlık, hastalık, fakirlik, mahrûmiyet gibi birtakım sıkıntılar icinde bulunanların da, AllÂh ’ı -hÂşÃ‚- adÂletsizlikle ithÂm etmeleri, en başta akla, mantığa, iz ’an ve vicdana zıt bir durumdur.
Diğer taraftan, CenÂb-ı Hakk ’ın kullarına muÂmelelerini değerlendirmeye kalkmak, kullar icin doğru bir davranış olmaz. Zira bu cihanda CenÂb-ı Hak kullarını imtihan etmektedir, -hÂşÃ‚- kullar Rab ’lerini değil. Bunun aksine, kulluğu reddedip CenÂb-ı Hakk ’ı sorgularcasına tavırlara girmek, insanın kendi hev ve hevesini putlaştırması ve nefsine kul-kole olması demektir.
Bir mu ’min, huzûr-i kalp ile emindir ki Allah azÂb ediyorsa adÂletinden, Cennet ’ine alıyorsa, rahmet ve lûtfundandır.
Bu hususta ileri surulen isyankÂr iddiÂların ve boş lÂkırdıların hepsi, AllÂh ’ın sonsuz ilim, kudret ve azametini idrÂk edemeyip O ’nu dunyevî varlıklarla kıyaslama gaflet ve cehÂletinden neş ’et etmektedir.
EsÂsen butun gunah ve isyanların temelinde de, mÂrifetullah ’tan mahrûmiyet, yani CenÂb-ı Hakkʼı lÂyıkıyla tanıyamamak zaafı yer almaktadır.
Nitekim KÂsım bin Muhammed g, bir kişinin:
“–Falanca şahıs, AllÂh ’a karşı ne kadar da curʼetkÂr!” dediğini işitince, onu şoyle îkaz etmiştir:
“–AllÂh ’a karşı curʼetkÂr olmak, Âdemoğlunun haddine değildir! Onun hakkında ancak; «AllÂh ’ı ne kadar da az tanıyor!» diyebilirsin.”[2]
Dolayısıyla Allah TeÂlÂʼyı kalben tanıyan bir muʼmin, Oʼna hiclik, yokluk ve acziyet duyguları icinde iltic etmeyi CenÂb-ı Hak icin bir hak, kendisi icin de zarûrî bir kulluk edebi ve şukur borcu bilir.
İSLAM ’DA ADALET ORNEKLERİ İslÂm, kıyÂmete kadar hukmu gecerli olan yegÂne hak dindir. Âlem-şumûlluk prensibinde de îzah ettiğimiz uzere, “kıyas” ile beraber, “ictihad” kapısının acık oluşu sebebiyle İslÂm, beşeriyetin adlî ve hukûkî butun ihtiyaclarına da kÂfî gelir.[3]
Hazret-i Mûs -aleyhisselÂm-, şerîat peygamberiydi. Hazret-i Îs -aleyhisselÂm- ise ahlÂkî kÂidelere ağırlık vermişti. Fahr-i KÂinat Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ise her ikisini de cem etmiştir.
Allah Rasûlu ’nun terbiyesinde yetişen İbn-i Mesut Hazretleri, Kûfe Hukuk Mektebi ’nin temelini atmıştır. O mektepten Ebû Hanîfe Hazretleri ve talebeleri yetişmiştir. Hammurabi ve Solon gibi hukuk dehÂları, Ebû Hanîfe Hazretleri ’nin eline su dokemez.
AbbÂsî Halîfesi Ebû CÂfer Mansur, fıkıhta muhteşem bir seviyeye ulaşan Ebû Hanîfe Hazretleri ’nin ilmî otoritesini, kendi iktidarına payanda yapmak istedi. Ona bu sebeple Bağdat kadılığını teklif etti. Fakat Ebû Hanîfe Hazretleri, ilmini siyasetin kirli emellerine kullandırmamak icin bu teklifi reddetti ve bu sebeple zindana atıldı.
İslÂm fıkhı, Mecelle ’ye[4] kadar, kazuistik/meseleci bir metot icinde tekÂmul etmiştir. Yani her mesele emsalsizdir. Bu sebeple fıkıhta, sabit kanunlar cıkarılmaz, milyonlarca ihtimal goz onunde bulundurulur.
Kadı; meseleyi, şahıslardan tecrîd ederek muftuye arz eder. Muftu, mahkemede zanlıların sergileyebileceği yanıltıcı psikolojik tavırlardan ÂzÂde olarak meseleyi hukme bağlar. Bu yapı, Roma hukukunda da vardı. Ancak bu sistemin, hukukî alt yapısı cok guclu olan hÂkimlere ihtiyac duyduğu, îzahtan vÂrestedir.
Gunumuzde ise, “kanunlaştırmacı hukuk” vardır. HÂkimlerin vazifesi; bu sistemde, sadece dÂvÂları, kanunlarda tarif edilmiş maddelerle eşleştirmekten ibarettir. Kanaatleri son derecede sınırlandırılmıştır. Ancak hudutsuz ceşitlilikteki meselelerin, mahdut kanunlarla cozume kavuşturulması gibi bir problem soz konusudur.
Bu sebeple, gunumuzde neredeyse her dÂvÂ, ust mahkemelere gitmekte, orada zaman zaman yeni ictihatlarla karşılaşmaktadır. Zaman zaman da bu yonlendirmeler sayesinde farklı bir ihtiyacın farkına varılarak yeni kanunî duzenlemelere gidilmektedir. Boylece, her kanunun tatbikat bakımından dÂim eksik olduğu îtiraf edilmiş olmaktadır.
Hak TeÂl ile irtibÂtını koparmış bir muhÂkeme sisteminin tam ve gercek bir adÂlete hizmet etmesi zaten beklenemez.
Dolayısıyla vahyin rehberliğinden mahrum sekuler anayasalar, değişen şartlar karşısında kifÂyetsiz kalmaya mahkûmdur. Bu sebeple her devirde bu yasaları değiştirme ihtiyacı hÂsıl olmaktadır.
LÂkin ornek yaşayışıyla fiilî bir Kur ’Ân tefsiri olan Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in Ved Hutbesi ise, muhteşem bir anayasadır. KıyÂmete kadar değişmeden kalacak bir hak, hukuk, adÂlet ve insanlık beyannÂmesidir.
Merhum Necip Fazıl ne guzel hulÂsa etmiş:
Her fikir, her inanış, tek mevsimlik vesselÂm;
Zaman ve mekÂn ustu biricik rejim, İslÂm...
Dipnotlar:
[1] Bu hususta tafsîlÂtlı mÂlumat icin Aklın Cinneti DEİZM adlı kitabımıza bakılabilir.
[2] İbn-i AsÂkir, TÂrîhu Dımaşk, c. 49, s. 180.
[3] Şeyh Seyfuddîn Hazretleri ’nin irşÃ‚dından mustefîd olan BÂburlu Sultanı Âlemgîr Evrengzîb (hukumdarlığı: 1658-1707), adÂleti hakkıyla tevzî edebilmek icin, Hanefî fıkıh kitaplarında dağınık hÂlde bulunan kuvvetli goruşlerin hukum ve fetvÂlara esas olacak şekilde yeniden tasnif ve tanzim edilmesini emretti. Bu maksatla 40 kişilik bir heyet kurdu. Bu Âlimlerin ortak calışmasıyla 1664-1672 seneleri arasında el-FetÂva ’l-Hindiyye (Âlemgîriyye) adlı eser kaleme alındı. FetvÂlar icin, cokca tercih edilen ve kuvvetli rivÂyetlere dayanan goruşler esas alındı. Sultan, ilmî calışmalara bizzat nezÂret etti ve eserin hazırlanması icin hicbir masraftan kacınmadı. Eser tamamlandıktan sonra SultÂn ’ın emriyle devletin resmî makamlarınca tatbîke konuldu.
el-FetÂva ’l-Hindiyye, musluman Hint-Turk devletlerinde asırlarca adlî ve idÂrî sisteme esas teşkil etmiştir. Hemen hemen İslÂm dunyasının her tarafında yapılan hukûkî duzenleme ve kanunlaştırma faaliyetlerinde ve İslÂm hukûkuyla alÂkalı araştırmalarda başvurulan temel kaynaklardan biri olmuştur.
[4] Ahmed Cevdet Paşa ’nın (1823-1895) adliye nÂzırlığı, Osmanlı muesseselerine yeniden ve Avrupaî bir şekil verme temÂyulunun kuvvetlendiği bir hengÂma rastlamıştı. Bu temÂyul, adlî hayatımızı da tesiri altına almıştı. Bu tesir oyle bir safhaya geldi ki, asırlardan beri teşekkul etmiş olan ve orfumuzle yoğrulup dînî olduğu kadar aynı zamanda millî bir karakter de taşıyan hukukumuz icin Batı ’dan kÂnun ithal etme arzuları başgosterdi. Napolyon Code Civil ’i denilen Fransız Medenî Kanunu aynen tercume edilip alınarak, musluman halka tatbik edilmesi gibi gÂfilÂne arzular belirmişti. Ancak Ahmed Cevdet Paşa, kendi ihtisas sahasındaki bu temÂyulu buyuk bir basîret ve firÂset gostererek asl doğru bulmadı. Sarsılmaz bir dirÂyetle bu yanlış gidişin onune gecti. Zira aksi durumda ortaya cıkabilecek mahzurları acıkca idrÂk etmekteydi.
İşte bu yoldaki gayretlerinin neticesi olarak, onun başkanlığında bir ilim heyeti tarafından hazırlanan ve muazzam bir hukuk Âbidesi olan “Mecelle-i AhkÂm-ı Adliyye”, yani kısaca “Mecelle” denilen İslÂm Medenî Kanunu meydana geldi.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, İslam Tefekkur Ufku, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
ADALET KULESİNİN OZELLİKLERİ