CenÂb-ı Hak Âdem -aleyhisselÂm- ’ı yaratıp rûhundan ufledikten ve ona isimleri tÂlim buyurduktan sonra meleklere yonelerek Hazret-i Âdem ’e secde etmelerini emretmiştir.
Bu husus, Âyet-i kerîmelerde şoyle anlatılmaktadır:


وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ. فَسَجَدَ الْمَلآئِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ. إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ. قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ. قَالَ لَمْ أَكُنْ ِلأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ
“Hani Rabbin meleklere demişti ki: «Ben muhakkak kupkuru bir camurdan, şekillenmiş kara balcıktan bir insan yaratacağım. Ona şekil verdiğim ve rûhum­dan uflediğim zaman, derhal onun icin secdeye kapanın!» Meleklerin hepsi de hemen secde ettiler. Fakat iblîs hÂric! O, secde edenlerle beraber olmaktan kacındı. AllÂh: «Ey iblîs, sana ne oldu ki secde edenlerle berÂber olmuyorsun?» buyurdu. İblîs: «Benim, kuru bir camurdan, şekillenmiş balcıktan yarattığın insana secde etmem mumkun değildir.» dedi.” (el-Hicr, 28-33)

Kur ’Ân-ı Kerîm ’de bu hÂdiseye, siyak ve sibÂkı itibÂriyle farklı olarak yedi sûrede yer verilmektedir ki bu da mevzûun ehemmiyetini gostermektedir. Burada cok muhim bir tÂlimat mevcuttur: İblîs, AllÂh ’ın emrini dikkate almamış, kendi nefsÂnî arzuları istikÂmetinde hareket etmiştir. Kendi mantıkî olculerini ve aklî kıyÂsını, AllÂh ’ın emrinin onune gecirmiştir. Dolayısıyla kul da kendi akıl, mantık ve kanaatini AllÂh ’ın emrinin onune gecirdiği takdirde iblîs ’in duştuğu hatÂya dûcÂr olur. HÂlbuki Âyet-i kerîmede boyleleri hakkında şu îkÂz-ı ilÂhî vÂrid olmuştur:


يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللهَ
“Ey îmÂn edenler! AllÂh ’ın ve Rasûlu ’nun onune gecmeyin! AllÂh ’tan korkun...” (el-HucurÂt, 1)

ŞEYTAN NEDEN SECDE ETMEDİ?

Hak TeÂl Şeytan ’a, secdeden uzak durmasının sebebini sorarak:


قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ
“«–Ey iblîs, iki elimle yarattığıma secde etmekten seni men eden nedir?» buyurdu…” (SÂd, 75)

Bu Âyette zikredilen “iki el”, AllÂh TeÂl ’nın kudretini ifÂde etmektedir. Bu ifÂde aynı zamanda CenÂb-ı Hakk ’ın insana verdiği ehemmiyeti gostermektedir. Yine bu ifÂdenin îşÃ‚rî bir mÂnÂsını, Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri şoyle bildirmiştir:

“İki el, Hakk ’ın celÂl ve cemÂl tecellîleridir. İnsanın cesed yapısı, nefsÂnî ve halk tarafı celÂl tecellîsi; rûhÂnî ve Hak tarafı ise cemÂl tecellîsidir. İnsanda bu iki esm cem olmuş durumdadır. İblîs ’te ise yalnız celÂl tecellîsi bulunduğundan cemÂl tecellîsinden mahrumdur.”

"ALLAH ÂDEM'İ KENDİ SÛRETİNDE YARATTI"

Hadîs-i şerîfte buyrulmuştur:

“(Her turlu sûret ve tasavvurdan munezzeh olan) AllÂh, Âdem ’i kendi sûre­tinde yarattı.” (Muslim, Birr, 115)

Bu hadîs-i şerîfte ifÂde edilen hakîkat, cismÂnî sûret değil, bÂtınî ve mÂnevî sûrettir. Cesed ve nefs tarafı değil, rûh ve sır tarafıdır.

Eğer Hazret-i Âdem ’de bu ilÂhî tecellîlerin butunuyle tezÂhuru olmasa ve kendisinde diğer yaratıklardan farklı ve ustun vasıflar bulunmasaydı, halîfe ola­mazdı, olsa da bu vazîfesini îf edemezdi. Ancak Âlemde hilÂfet mukellefiyetini ye­rine getirebilmek, tezkiye-i nefs, tehzîb-i ahlÂk ve tasfiye-i rûh safhalarından gecerek tekÂmul etmiş bulunan insan-ı kÂmile Âittir.

Eğer insan, hidÂyet, istikÂmet, îmÂn, ikrÂr, kabûl ve teveddud (muhabbetle dostluk etmek) gibi “HÂdî” tecellîlerini tekÂmul ettirip hayÂtında on plÂna cıkarırsa, meleklerden bile ustun bir seviyeye yukselir. Aksine onda, idlÂl, hîle, kufur, inkÂr, hased, kibir ve tasallut gibi “Mudill” ism-i şerîfinin tecellîleri gÂlip gelirse, hayvan­lardan da aşağı bir derekeye duşer. Nitekim AllÂh TeÂl Âyet-i kerîmede buyurur:


وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَاْلإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَ يَسْمَعُونَ بِهَا أُولـئِكَ كَاْلأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولـئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ
“And olsun ki biz, cinlerden ve insanlardan bircoğunu (kendi irÂdeleri ile hak edeceklerinden) cehennem icin yaratmışızdır. (Cunku) onların kalbleri vardır, bunlarla idrÂk etmezler; gozleri vardır, bunlarla gormezler; kulakları vardır, bunlarla işitmezler! İşte onlar, hayvanlar gibidir; hatt daha da aşağıdırlar. İşte onlar, gÂfillerin ta kendileridir.” (el-A ’rÂf, 179)

ŞEYTANIN KİBRİ

Şeytan ’ın Hazret-i Âdem ’e secde etmemesi, şahsiyetinde meknûz olan kibir ve azametin tezÂhuru idi. Zîr o, bir zamanlar meleklere hocalık edecek derecede ilim sÂhibi idi. Bu sebeple mumtaz bir mevkîi vardı.

Bu nuktede, ilim ve makÂmın insan­larda benlik duygusunu tahrîk etmek gibi bir tehlikesinin olduğu bildirilmektedir. Bununla birlikte, bir de AllÂh ’a itaat icin tek başına ilmin kifÂyetsizliğine işÃ‚ret vardır. Şeytan, parlak, du­mansız ateşten yaratılmış olan cin tÂifesindendi. Mahdud aklına gore bir kıyas yaptı ve kendisinden yaratıldığı dumansız parlak ateşin, Hazret-i Âdem ’in yaratıldığı balcığa ustunluğunu iddi etti. Cunku kendinde bir varlık ve şeref vehmediyordu. Aslî cevheri itibÂriyle daha değerli olan bir menşe ’den vucûda gelen ve (kendine gore) daha şerefli olan(!) bir varlığın menşe ’ itibÂriyle daha dûn (alcak) olan Âdem ’e secde etmesini kendisi icin zillet addeyledi. Bu keyfiyet de, hakîkate vusûl icin aklın kifÂyetsizliğine işÃ‚rettir.

CENÂB-I HAKK'IN EMRİ KARŞISINDA KIYAS YAPILMAMALI

Buradan anlaşıldığına gore CenÂb-ı Hakk ’ın emri karşısında kıyas yapılmamalıdır. Nassa aykırı yapılan kıyaslar bÂtıldır, fÂsittir ve ona îtibÂr edilmez. Şeytan işte bu hatÂya duşmuştur. Kaldı ki şeytanın iddi ettiği, “ateşin topraktan ustunluğu” bile izÂfîdir. Zîr toprağın ateşten ustun pek cok yonu de bulunmaktadır. Fakat muhim olan bunları kıyaslamak değil, Hakk ’ın emrine itaat etmektir. Şeytan ’ın buradaki asıl gunÂhı Hakk ’ın hukmu dışında hukum koymaya kalkışmasıdır. Nitekim iblîs, CenÂb-ı Hakk ’a karşı buyuk bir cur ’et ve ahmaklık icinde:


قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ
“…«Ben ondan daha ustunum. Cunku beni ateşten, onu ise camurdan yarattın.» dedi.” (el-A‘rÂf, 12)[1]

Şeytan, Hazret-i Âdem -aleyhisselÂm- ’ın camurunu gordu, yuceliğini gore­medi. Bu dunyÂya Âit camuru seyretti, fakat oteki Âleme Âit olan mÂneviyÂtına Âm oldu. Şeytan ’ın bilemediği taraf, insanın “Hakk ’ın halîfesi” (halîfetullÂh) olma­sıydı. Cunku o, Hazret-i Âdem -aleyhisselÂm- ’ı nefsinin gozuyle değerlendirmişti. Boylece idrÂki, Hazret-i Âdem ’in maddesinden oteye gecememişti. Olcuyu Hak ’tan değil, nefsinden almıştı. Bu yuzden şaşırdı, hissiyÂtıyla hareket etti. O Âna kadar arzusu dışında hissiyÂtına dokunan bir teklifle karşılaşmamış olan ve boyle bir imtihÂn gecirmemiş bulunan iblîs, ilÂhî hikmeti kavrayamadı. Nefsinin girdapları arasında boğulup perişan bir şekilde AllÂh ’a Âsî oldu.

ŞEYTANIN CENNETTEN KOVULMASI

İblîs, Hazret-i Âdem ’e kendi ustunluğunu kaybetmemek endişesi ile secdeden kacınmış, azgın nefsine boyun eğmişti. Ancak bu tavrı ile, korktuğundan daha kotu bir hÂle duştu, acı bir şekilde AllÂh ’ın ona lutfettiği o yuce makamdan kovuldu. Bir zamanlar aralarında buyuk bir îtibar sÂhibi bulunduğu melek­lerin yanından bedbahtlık cukurlarına yuvarlanarak rezîl oldu. Nitekim iblîs ’in isyÂnı uzerine AllÂh TeÂlÂ:


قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ. وَإِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ
“«Oyle ise cık oradan! Sen artık kovulmuş (bir şeytan­sın). Muhakkak ki, kıyÂmet gunune kadar lÂnet, senin uzerine olacaktır!» buyurdu.” (el-Hicr, 34-35)

Ayrıca A‘rÂf Sûresi ’nin 13. Âyetinde de AllÂh TeÂl iblîs ’e:


قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ
“«Oyleyse in oradan! Orada buyukluk taslamak senin ne haddine! Cık! Cunku sen aşağılıklardansın!» buyurdu.”[2]

Boylece şeytan -aleyhillÂne-, Hazret-i Âdem ’e ustunluk dÂvÂsı guderken, melekler arasındaki yerini de kaybetti. HayÂtından endişe etti ve AllÂh ’a yalvararak:


قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ
“«Ey Rabbim, o hÂlde (varlıkların) tekrar diriltileceği gune kadar bana muhlet ver!» dedi.” (el-Hicr, 36)[3]

İlÂhî hikmet îcÂbı bu izin kendisine verildi:


قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ. إِلَى يَومِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ
“AllÂh: «Sen bilinen bir vakte kadar kendilerine muhlet verilenlerdensin!» bu­yurdu.” (el-Hicr, 37-38)[4]



Dipnotlar: [1] Ayrıca bkz. el-Hicr, 33; SÂd, 76. [2] Ayrıca bkz. SÂd, 77-78. [3] Ayrıca bkz. el-A ’rÂf, 14. [4] Ayrıca bkz. el-A ’rÂf, 15.

Kaynak: Osman Nûri Topbaş, Nebiler Silsilesi 1, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan