Turkiye ’nin Cumhuriyet oluşunun 99. yıl donumu... Hepimiz nasıl kurulduğunu biliyoruz; hukuki boyutunuysa Murat Bardakcı yazdı. Bardakcı'nın, Meclis Arşivi'nden ulaştığı belgeler ve o belgelerin hikayesi... Meclis ’in Anayasa ’da 29 Ekim 1923 ’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kÂtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet ’in ilÂnının ilk resmi belgesidir (TBMM Arşivi). Diyanet İşleri Reisliği ’nin Cumhuriyet ’in ilÂnını halka duyurmaları icin muftuluklere gonderdiği telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1). Şimdi, Cumhuriyet ’in ilÂnının hukukî tarafını ve belgenin onemini anlatayım: "Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Buyuk Millet Meclisi 'Kanun-ı EsÂsî Encumeni'nin, yani Anayasa Komisyonu ’nun 1921 Anayasası ’ndaki altı maddenin değişmesi maksadı ile hazırladığı tasarının Meclis ’in 29 Ekim 1923 Pazartesi gunu yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilÂn edildi. Anayasa ’nın ilk maddesine 'Turkiye ’nin yonetim şeklinin ‘Cumhuriyet ’, devletin dininin İslÂm, resmî dilinin de Turkce olduğu' ilÂve ediliyordu. Diğer maddeler de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hukumet hakkındaydı. Oylamadan sonra hemen reisicumhur secimine gecildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur secildi." Meclis ’in 29 Ekim 1923 Pazartesi gunu yaptığı 43. oturumunda goruşulup kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komisyonu; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey ’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili CelÂl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Duşunsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Sureyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan) ’dan meydana geliyordu. CelÂl Nuri Bey ’in Meclis Başkanlığı ’na hitaben kaleme aldığı komisyon mazbatası bugunun Turkcesi ile şoyle idi: “Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah ’ın da takdir ettiği savaşta millî hÂkimiyet esası kat ’î surette kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Bu usulun necib Turk milletine ne buyuk muvaffakiyet temin ettiği aşikÂrdır. HÂkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması ve idare usûlunun milletin mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmek esasına dayanması zaten ‘Cumhuriyet ’ demek olduğundan, saltanatı kesin şekilde kaldıran bu kelimenin kullanılıp Turkiye Devleti ’nin şeklinin cumhuriyet hukumeti olması hakkında TeşkilÂt-ı Esasiye Kanunu ’nun ozel maddesinin bir fıkra ile acıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından munasip gorulmuştur. Bir cumhuriyet tesis kılındıktan sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması tabiîdir. Bundan başka, hukumeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafından tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zarurî işlerdendir. Dolayısıyla, hÂlen mevcud olan devlet şeklinin tesbiti icin Anayasa ’nın buna dair bir, uc, sekiz ve dokuzuncu maddeleri aşağıdaki şekilde değiştirilerek acıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslÂm, dilinin de Turkce olduğuna dair ozel bir madde ilÂve edilmiştir. Zikredilen maddeleri kanun hÂline getirmek uzere Hey ’et-i Celîle ’ye arz ve teklif ve hemen muzakeresini istirham ederiz.” Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis ’te 29 Ekim akşamı saat 08.00'de kabul edilip kanunlaşması ile Turkiye ’de Cumhuriyet ilÂn edilmiş oldu. Ankara ’da, Cumhuriyet ’in ilÂn edildiği ilk Meclis binası. “Turkiye Buyuk Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Muduriyeti” antetli kÂğıda yazılmış olan 364 numaralı 'TeşkilÂt- ı Esasiye Kanunu ’nun bazı mevaddının tÂdiline' yani 'Anayasa ’nın bazı maddelerinin değiştirilmesine' dair kanun şoyle idi: “ Birinci Madde: HÂkimiyet, bil kayd u şart milletindir. İdare usulu halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına musteniddir (dayanır). Turkiye Devleti ’nin şekl-i hukumeti Cumhuriyet ’tir. İkinci Madde: Turkiye Devleti ’nin dini, din-i İslÂm ’dır. Resmî lisanı Turkcedir. Ucuncu Madde: Turkiye Devleti Buyuk Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, Hukumet ’in inkısam ettiği şuubÂt-ı idareyi (ayrı ayrı bolumlere ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder. Dorduncu Madde: Turkiye Reisicumhuru, Turkiye Buyuk Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafından ve kendi Âzası meyÂnından bir intihap (secim) devresi icin intihap olunur (secilir). Vazife-i riyaset (başkanlık gorevi), yeni Reisicumhur ’un intihabına (secimine) kadar devam eder. Tekrar intihap olunmak (secilmek) caizdir. Beşinci Madde: Turkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla luzum gordukce Meclis ’e ve Heyet-i Vekile ’ye riyaset (hukumete başkanlık) eder. Altıncı Madde: Başvekil, Reisicumhur tarafından ve Meclis Âzası meyanından intihap olunur (Meclis uyeleri arasından secilir). Diğer vekiller Başvekil tarafından yine Meclis Âzası arasından intihap olunduktan sonra hey ’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafından Meclis ’in tasvibine arzolunur. Meclis hÂl-i ictimada (calışma doneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis ’in ictimaına tÂlik olunur (toplantısına ertelenir). 18 Rebiyulevvel 1342 ve 29 Teşrinievvel (Ekim) 1339 (1923)”. Meselenin temeli, Meclis ’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut yonetimin ismini koymaya karar vermesi idi... Cumhuriyet ’in ilÂnı, Ankara ’da 101 pÂre top atılarak kutlanırken kararı memleketin dort bir tarafına duyurma işi de muftuluklere verildi. Evkaf ve Şer ’iye VekÂleti ’nin talimatı ile Turkiye ’deki butun muftuluklere telgraflar gonderen Diyanet İşleri Reisliği, muftulerden artık Cumhuriyet ile idare edileceğimizi halka duyurmasını istedi. Bu sayfada Meclis ’in Anayasa ’da 29 Ekim 1923 ’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kÂtiplerinin yazdıkları metnin orijinali, yani Cumhuriyet ’in ilÂnının ilk resmî belgesi yer alıyor. 1920 ’de acılan ilk Meclis, bu tahta okul sıralarında calışmıştı.