urartular
Urartuların, Başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en guclu doneminde (M.O. 8-7.yy), gunumuzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın kucuk bir bolumu ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi. Sınırları kuzeyde Erzurum-Kars Yaylası, guneyde Toroslar, doğuda Urmiye Golu havzası, batıda Fırat Nehri (şimdiki Karakaya baraj alanı) olarak cizilebilir. Bu geniş ve coğu zaman dağlar ve vadilerle birbirinden ayrılmış engebeli bolgede ozellikle tarım alanları ve buralara ulaşan bolgelerde buyuk inşa projeleri yurutmuş ve onemli kentler kurmuşlardı. Urartu orduları bu sınırların otelerine daha cok yağma seferleri yapmak icin ilerlemişlerdi.Unlu "Van Kalesi"gibi yapıtları vardır.Unlu kanalları olan " Şamran Kanalı" da bunlardan bir tanesidir.

Urartu ulkesinin kuzeyinde Diauehi (Erzurum bolgesi), Qulha ve Tariu yerel krallıkları (Ardahan yaylasında) ile bozkırlı Isqugulu (Guney Kafkasya'da) toplumları, batısında Hatti (Melitea, Qumaha), guneyinde Assur (Kuzey Mezopotamya'da) doğusunda Mana ve Parşua (İran'da) ulkeleri bulunmaktaydı.


Koken ve Dil

Urartular, eklemeli dil yapıları ortak ozellikler gosteren Hurriler ile aynı kokenden gelmekteydiler. Urartuca gunumuzde ise Doğu Kafkas dil ailesinden Cecence, İnguşca ve Tuşca ile benzerlikler gostermektedir.

Urartu Krallığı'nın tarih sahnesinden kalkmasından oldukca sonra aynı coğrafyada konuşulan Hint-Avrupa dil grubuna ait Ermenice ve onu izleyen Kurtce ile Urartuca farklı dil ailelerine mensupturlar ve aralarında akrabalık soz konusu değildir.


Kronoloji

Urartu adına ilk kez M.O. XIII. yy'da Assur yazıtlarında Uruatri biciminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına gore M.O. XIII yy ile IX. yy arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar.

Krallık M.O. IX. yy ortasında I. Sarduri ile ilan edilir. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. M.O. VII. yy'daki en guclu krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikce zayıflamış ve M.O. VI. yy başlarında tarih sahnesinden cekilmiştir. Urartu krallarının sıraduzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Assur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.


Kazılarla İncelenmiş Onemli Merkezler

Van Kalesi (Tuşpa): Başkent, stadel ve aşağı şehirden oluşuyor. Stadelde yoneticilerin oturduğu saraylar, tapınak, anıtsal kaya mezarları gibi yapılar var. Aşağı şehirde halkın oturduğu sivil yapılar vardı.

Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, buyuk depolar ve surlar

Cavuştepe (Sardurihinili): Buyuk bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atolyeler ve surlar

Toprakkale (Qilbani onundeki Rusahinili): Haldi tapınağı

Ayanıs (Eiduru onundeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir

Karagunduz: Hoyukte sivil yerleşme, mezarlıkta icinde 80’i bulan sayıda gomu olan 9 oda mezar

Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı

Dilkaya: Hoyukte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, kup mezarlar ve kum mezarlar

Altıntepe/Erzincan: Tapınak, yonetici yapıları, oda mezarlar

Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı

Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur

Kefkalesi: Saray, tapınak

Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları

Iğdır: Mezarlık

Oşakan/Ermenistan:

Arin-Berd (Erebuni):

Armavir-Blur (Argiştihinili):

Karmir Blur (Teişeba URU)

Horom

Bastam (Rusai URU.TUR)

Haftavan Tepe