Cocuklara sinirlenmeden doğru sınır koymaEbeveynlerin bir kural ve beklentiyi oğretebilmek icin kullandıkları surece sınır koymadenir. Sınır koyma aynı zamanda cocuğa bakım veren kişinin, cocukla aralarındaki guvenli ilişkiye zarar vermeden, cocuğun davranışlarını kısıtlamasıdır. Burada aradaki guvenli ilişkiyi koruma cabası oldukca onemlidir. Cunku eğer bakım veren kişi ile cocuk arasında guvenli ve yakın bir ilişki yoksa sınır koyma davranışının etkili olması da beklenemez.
Bazı ebeveynler bu eğitimi ağır cezalarla verir. Bazıları da yumuşak yontemler kullanarak hatırlatma ve ikn etme yolunu secer. Bu iki yontem arasında gidip gelen ebeveynler de vardır. Bazıları da net ve acık mesajlar verirler. Yontemler farklı olabilir ama mesajımızı vermek icin aynı aracları kullanırız; sozlerimiz vedavranışlarımızı. Bu iki mesajdan biri net değilse iletişimde kopukluk olur. Orneğin; ”Oynamadan once odanı temizle.” dediğimizde sozlerimiz davranışlarımızla uyuşmuyorsa ve cocuk odasını temizlemeden oyuna gidiyor, onun gorevini anne yapıyorsa cocuk, koymak istediğimiz kural ve ondan beklediğimiz şey hakkında belirsiz, karmaşık bir mesaj almış olur. Sozlerimiz ”Odanı temizle.” derken davranışlarımız, ”Odanı temizlemesen de olur.” demektedir. Asıl kural hangisi? Asıl kural, ”Odanı temizleme zamanı” deyip hemen akabinde davranışımızla ”Ali veya Ayşe, şimdi odanı boyle temizlemen gerekir.” şeklinde ifade edip bunu gostermemiz gerekir. Emirli ve olumsuz cumle kullanmak yerine, bir yonerge acık, net, olumlu ve anlaşılır basit bir şekilde ifade edilmelidir ki cocuk kendini bir birey ve değerli olduğunu hissedebilsin.
Dokuz yaşındaki bir cocuğun, arkadaşına vurduğu icin okuldan evine gonderildiğini duşunelim. Babası ona uzun uzun nutuk cekiyor ve sonunda bir tokat atıyor. Cocuk babasının kuralını nasıl algılamıştır? Babası sozleriyle, “Okulda soz dinlemelisin.” diyor ama şiddet uygulayarak farklı bir mesaj veriyor: ”Vurmak sorunları cozer.” Sınırlar Neden Onemlidir? Sınırlar, cocukların hem kendilerini hem de yaşadıkları ortamı kavramalarını sağlar; onlara keşif ve oğrenme fırsatı sunar. Koyduğunuz sınırlar yol gosteren levhalar gibidir. Sanıldığı gibi sınırlar, cocukların haklarını kısıtlamak, onlara baskı uygulamak değildir.
Cocuklar neden sınırlara ihtiyac duyarlar?
Sınırlar, cocuklara korundukları, guvende oldukları ve değer verildikleri duygusu kazandırır. Aile ici kurallara uymalarını, işbirliği yapmalarını, otoriteye saygı duymalarını sağlar. Sorumluluk kazandırır. Sınırlar, onaylanan davranışları tanımlayan, cocuğa hatalı davranışlarını duzeltme fırsatı veren eğitici ve oğretici bir etkiye sahiptir.
Sınırlar, cocukların araştırma yapmasını sağlar. Sınırlar etkili ve uygun bir şekilde ise cocukların araştırma yapmalarına yardımcı olur. Cocuklar sınırlarımızı yaklaşık olarak bir yaşlarına doğru keşfetmeye başlarlar ve bu surecte en onemli araştırmalarının cevabını ararlar.
“Doğru olan nedir?”
“Hangisi yanlıştır?”
“Yetkili kimdir?”
“Ne kadar ileri gidebilirim?”
“Cok ileri gittiğimde ne olur?”
Sınırlar onaylanan davranışları tanımlar. Bir kuralın sonucunda ne oluyor ise o bizim onayladığımız davranıştır. Cocukların ilerlemeleri beklenen yolun hangisi olduğunu anlamaları icin net sınırlara ihtiyacları vardır.
Sınırlar ilişkileri tanımlar. Cocuklar, yetişkinlerle ilişkilerinde ne kadar guc sahibi olduklarını ve bu ilişkiyi ne kadar kontrol edebildiklerini, gun icinde yetişkinlerle etkileşimde bulunurken araştırma yaparak keşfederler. Bu araştırmaların coğu evde yapılır. Evde oğrettiğimiz kurallar, dış dunyada onaylanan davranışlar acısından standartları oluşturacaktır. Cocuklar guc, kontrol ve otorite konusunda evde gozlemlediklerini hic kacırmazlar ve davranışlarını buna gore ayarlamayı oğrenirler. Cocuklar sınırlar sayesinde toplum kurallarına uymayı ve anne-baba otoritesini oğrenirler. Orneğin, okula ilk başladığında karşısına cıkan toplum kurallarına uymayı, olumsuz duygularla başetme becerisini evde edindiği deneyimlerine gore şekillendirir. Cocuklar sınırlar sayesinde kendilerini guvende hissederler. Kendisine veya başkasına zarar verebileceği durumlarda anne-babasının kendisini durduracağını bilmenin rahatlığını yaşar.
Sınırlar guvenlik sağlar. Duşunun ki uc yaşındasınız, henuz tabureye basmadan musluğa ulaşamıyorsunuz. Tum bakımınızı başkaları sağlıyor, ama ebeveyninize bir şey soyleyince yapıyorlar. Onlar size bir şey soyleyince kusup somurtuyorsunuz, onlar da vazgeciyorlar! Neler hissederdiniz? Gucun sizde olduğunu mu? Evet. Guvende olduğunuzu mu? Pek sayılmaz. Cocukların pek coğu icin ebeveynlerinden daha guclu ve kontrol sahibi olduklarını hissetmek rahatsızlık verici bir durumdur. Saygılı sınırların belirlenmesi cocuklara guclu mesajlar verir: Ben senin annenim, babanım. Bana guvenebilirsin, sana doğru yolu gosteririm.
Sınır belirleme dinamik bir surectir. Cocuklar buyur ve değişir. Değiştikce de daha cok ozgurluk, ayrıcalık ve sorumluluk yuklenmeye hazır hale gelirler. Cocuklar, cevrelerini keşfetmeye, becerilerini geliştirmeye, yeni yetenekler kazanmaya ve bağımsız olmaya fırsat bulmalıdır. Onların işi budur. Bizim işimiz de bu normal gelişim surecini engellemeden, onlara destek olacak sınırlar koymaktır.
Cocuklar Kurallarınızı Nasıl Oğrenir?
Net mesajlar ve etkin davranışlar, sınırlarımızı oğretmenin en iyi yoludur. Cocuklar kuralları ve onaylanan davranışları bilerek doğmazlar. Bu da oğretme ve oğrenme sureciyle, zamanla kazanılır. Bizim işimiz oğretmektir. Gorevimiz, kurallarımızı en acık ve net bicimde anlatmaktır. Cocuklar biz yetişkinlerden farklı olarak somut yollarla oğrenirler. Biz kurallarımızı iki temel yoldan oğretiriz, sozlerimiz ve davranışlarımızla. İkisi de bir ders verir ama somut olan davranışlarımızdır. Sozler değil, davranışlarımızı kuralları belirler. Sozlerimizle davranışlarımız uymadığında cocuklar, sozlerimizi duymazdan gelmeyi ve inanclarını deneyimlerine gore ayarlamayı oğrenirler.
Sınır koymayı gucleştiren durumlarda da butun cocuklar kurallarımızı ve beklentilerimizi belirlemek icin sınırları zorlarlar. Bu normaldir ama tum cocuklar aynı denemeleri yapmazlar. Cocuğun mizac ozelliklerinden kaynaklanan guclukler araştırma yontemlerini ve ebeveynlerinin sınırlarını zorlama derecesini etkiler. Bunun yanı sıra cocukla ebeveyn arasındaki olumsuz ilişki sınır koymayı gucleştirmektedir. Sınırlarımız, gunumuzde bircok ebeveyn, cocuklarının yanlış davranışlarını durdurmak icin yanlış sinyaller gondermektedir. Dur işaretinin gercekten durmayı zorunlu kılmadığını, “hayır”ların aslında “evet” ya da “olabilir” anlamına geldiğini goremezler. Coğu durumda sorun, sınırlar konusunda net olmayan iletişimden kaynaklanır.
Aile ici etkisiz iletişimin dinamikleri:
1. Tekrarlama ve hatırlatma
2. Konuşmalar, nasihatler ve nutuk cekmeler
3. Yanlış davranışı gormezden gelme
4. Net olmayan mesajlar
5. Etkili bir model oluşturamama
6. Pazarlık
7. Tartışma ve cekişme
8. Ruşvetler ve ozel oduller
9. Ebeveynler arasındaki tutarsızlık
10. Arkadan takipte etkili olamama
“Etkisiz Sozel Mesaj” Ornekleri:
“Banyo zamanı geldi, tamam mı?”
“Hic olmazsa bir kez biraz nazik olmayı deneyemez misin?”
“Bana bir iyilik yapıp, bir kez benimle işbirliği yapmaz mısın?”
“Telefonda olduğumu gormuyor musun?”
“Daha yumuşak bir sesle konuşsan, bebeği uyandıracaksın”
“Tavırlarını beğenmiyorum.”
“Artık bu kadar yeter!”
“Etkisiz Davranışsal Mesaj” Ornekleri:
Cocukların dağınıklıklarını onların yerine toplamak. Cocuklar kendileri giyinebilecekken onları giydirmek. Vuran bir cocuğa nasıl bir duygu olduğunu anlaması icin ona vurmak. Sizin keyfiniz yerindeyken, kabul edilemeyecek bir davranışı gormezden gelmek.
İster ebeveyn, ister oğretmen olun yetişkin olarak cevresinde değişiklikler yaparak cocuğunuzun davranışını değiştirebilirsiniz. Cocuğunuzun olumlu davranışını desteklemek icin ortamı hazırlayarak ya da cevre duzenleyerek ona ”uygun” olarak tanımladığınız davranışı sergileme fırsatı vermiş olursunuz. Cevre duzenlemesi, olumsuz davranışı olumlu bir şekilde değiştirmenin etkili ve basit bir yoludur. Burada, cocuğunuzun davranışını etkileyen cevreyi fark ederek cocuğunuzu destekleme soz konusudur.
Cocuğunuzun Uygun Davranışlar Gosterdiği Zamanlar Yakalayın
Cocuğunuzun sevdiğiniz ya da istediğiniz, uygun bir davranış yaptığında ve bunu tekrarlamasını istediğinizde cocuğunuzun bunu bilmesini sağlayın. Bunun icin sozel ovguler kullanın. Sozel ovguler kullanmak, cocuğunuzun uygun bir şekilde davranmaya devam etmesini sağlayan en iyi yoldur. Bu aslında, uygun davranışın devam etmesi icin cocuğunuzun cevresinde neyin olumlu olduğunun farkına varmasıdır.
”Bugun benimle cok guzel oynadın yada calıştın.”
”Oyuncağını paylaşman cok hoşuma gitti.”
”Seninle oyun oynamak, seninle kitap okumak gercekten cok eğlenceli.”
” Oyuncaklarını, odanı temizlediğin icin teşekkurler.”
” Etrafı toplamamda, masayı hazırlamamda bana yardım ettin.”
” Sessizce okuman, oyuncaklarınla oynaman cok hoş.”
Cevre Duzenlemeye Onem Verin
Cocuğunuz ilgi gosterdiği, sevdiği nesne oyuncak ve etkinliklerle cevresini (odasını, oyun alanı) duzenlemeniz, uygun olmayan davranışı onlemenin ve durdurmanın en etkili yollarından biridir. Cocuğun yakın cevresinde, cocuğa farklı etkinlikler, oyuncaklar ya da arac gerecler sağlayarak cevreyi zenginleştirebilirsiniz.
Cevredeki Uyaranları Azaltın
Bazen cocuk, cok kalabalık olmayan bir cevreye ihtiyac duyar. Evde bunun en iyi orneği yatma zamanıdır. Bazen cocuğunuz uyumak uzereyken, cocuğun cevresinde aşırı uyaranlar ya da cocuğun rahatsız edici şeyler olabilir. Bu strese neden olabilir ve stres kendini olumsuz davranış olarak gosterebilir. Orneğin, gurultu gibi rahatsız edici etkenleri azaltarak cocuğunuzun daha uygun davranmasına yardımıcı olabilirsiniz. Ayrıca, cocuğunuza evde oyun alanları duzenlemek cocuğunuzun olumlu bir şekilde davranmasına yardımcı olur.
Cevreyi Sadeleştirin
Cocuklar hareket alanlarını sınırlandıran bir cevrede uygun olmayan davranışlarda bulunabilir. Uygun olmayan davranışlar (fırlatmak, kacmak, ağlamak, veya bir dizi rahatsız edici davranış) cocukların bazen yardım bazen de sakinleşmek istedikleri anlamına gelebilir. Bu nedenle cocuğunuzun sizin yardımınız olmadan rahat hareket edebileceği ve etkinliklerde bulunabileceği şekilde cevreyi sadeleştirerek duzenlemeniz uygun olmayan davranışları onlemenize yardımcı olabilir.
Oyun Alanlarını Belirleyin ve Sınırlandırın
Bazen evinizde cocuğunuzun ozgurce oynayabileceği bir bolge ya da alan duzenlemek size yardımcı olur. Bu yer, cocuğunuzun gurultu yapabileceği, oyuncakları ile rahat oynayabileceği bir yer olabilir. Boyle ozel bir oyun alanı sağlayarak, cocuğunuza ozgurce davranabileceği bir yer oluşturmuş ve bazı etkinlik ya da hareketleri evin başka bolumlerinde yapmaması gerektiğini de gostermiş olursunuz.
Guvenli Bir Cevre Oluşturun
İlacları, kesici aletleri, temizlik malzemeleri gibi cocuğun guvenliğini tehdit edebilecek zararlı maddeler ya da tehlikeli, yetişkin gozetimi gerektiren arac gerecler cocuğun ulaşamayacağı yerlere kaldırma, cocuk icin guzenli ve sağlıklı bir ortam duzenlemek demektir.
Bir Etkinliği Diğer Bir Etkinlikle Değiştirin
Eğer cocuğunuz evde istemediğiniz bir davranışı yapmak uzereyken gorurseniz, ona oynayabileceği, sevdiği, ilgi gosterdiği başka şeyler verin ya da etkinlikler sunun. Eğer cocuğunuza eğlenceli bir alternatif sunmadan, yapmak uzere olduğu olumsuz davranışı engellerseniz, ağlama ve kızgınlık tepkileri (ofke nobeti) ile karşılaşabilirsiniz. Sakin bir şekilde seveceği ya da ilgileneceğini bildiğiniz bir alternatif sunarsanız, cocuk genellikle bunu kabul edecektir. Bir diğer yardımcı strateji ise, cocuğunuza iki farklı secenek sunmaktır. Bu durumda cocuğun dikkati dağılır ve siz ona istediği, hoşuna gideceği secenekler sunarak, istediğine sahip olmasını sağlayabilirsiniz.
Cevresindeki Değişikler İcin Cocuğunuzu Hazırlayın
Olası değişikliklere onceden cocuğunuzu hazırlayarak pek cok uygun olmayan davranışa engel olabilirsiniz. Orneğin, evde cocuğunuzu uykuya hazırlarken 5 dakika sonra ”uyku zamanı”; okula gitme zamanından birkac dakika once ”birazdan okula gitme zamanı” yemek yedirmeden once ” yemek zamanı” diyebilirsiniz. Eğer olaylar gercekleşmeden once cocuğunuzun olacakları bilmesini sağlarsanız, cocuğunuz değişikliklere daha kolay uyum sağlayacaktır.
Boylelikle, cocuğunuza hoşlandığı ve yoğunlaştığı bir etkinlikten ayrılma zamanının geldiğini onceden soylediğinizde, onun onundeki zaman icerisinde gercekleşecek değişikliklerin farkına varmasına ve iş birliği yapmasına yardımcı olursunuz.
Kaynak:
Robert J. Mackenzie, Cocuğunuza Sınır Koyma, Yakamoz Yayınları
Ali Cankırılı, Cocuklara Soz Gecirme Sanatı, Zafer Yayınları
Yrd. Doc. Dr. İbrahim H. Diken, Erken Cocukluk Doneminde Davranış Problemleri İle Başetme, Maya Akademi

[h=2]İstanbul Psikoloji uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]