ızicinin tipik iltihapları a ızdaki nedenlerden kaynaklanıyorsa birincil, başka hastalıklardan kaynaklanıyorsa ikincil olarak nitelenir.
Yunanca da stoma “a ız”, itis “iltihap” demektir. Stomatit geniş anlamıyla a ız icindeki butun iltihapları icerir. Dar anlamıyla ise gercek a ız boşlu u mukozasıyla sınırlı olarak kullanılır. İltihap dildeyse glossit, dişeti mukozasındaysa jinjivit adını alır. A ız mukozası do rudan do ruya a ızdaki nedenlerle kolayca hastalanır. Ayrıca bazı genel hastalıkların da ilk belirtileri a ızda ortaya cıkar. Bu nedenle a ız ici iltihapları birincil ve ikincil olarak ikiye ayrılır, îlki başka hastalıklara ba lı olmadan gelişir, ikincil olanlar başka organların hastalanmasından sonra ortaya cıkar.
A ızici iltihabının başlıca turleri arasında a ız nezlesi ile eksudalı, ulserli, kangrenli, kanamalı ve aftlı iltihaplar sayılabilir.
A ız Nezlesi
En sık gorulen ve en az zararlı turdur. A ızdaki yerleşik bakteri florasının, genel ve yerel ceşitli durumlara ba lı olarak hastalık yapabilme yetene i kazanmasından kaynaklanır. Her yaşta gorulebilir. Ozellikle iyi beslenmeyen cocuklarda, diş cıkaran bebeklerde ve kızamık, kızıl, sucice i, kızamıkcık gibi dokuntulu hastalıklar sırasında ortaya cıkar. Erişkinlerde başlıca nedenleri diş taşlan ve uygun olmayan diş protezlerinin kullanılmasıdır. Sindirim bozuklukları, yuksek ateş, orseleyici yiyecekler, cok sıcak icecekler ve sigara da a ızda bu tip iltihap yapabilir. A ız nezlesinin sık rastlanan bir başka nedeni vitamin eksikli idir. Artık iskorbut ve beriberi gibi a ır vitamin yetmezliklerinden kaynaklanan hastalıklar dengeli beslenme bilinci ve olanaklarının bulundu u ulkelerin gundeminden cıkmıştır. Ama yetersiz ve dengesiz beslenmeye ya da vucuttaki işlev bozukluklarına ba lı olarak gizli vitamin eksikli i hastalıktarı gorulmektedir.
A ız nezlesi genellikle a ız boşlu unda kırmızılıkla ortaya cıkar. Co u kez dil ve dudaklarda yaygın ve tekduze kızarıklıklar gorulur. Hasta a zında kuruma ve yanma duyar. Yutma ve ci neme hareketleri gucleşir. Bu tip a ızici iltihapları, mikrop oldurucu gargaralar kullanılarak tedavi edilebilir. Ayrıca a rı ve yanma duyumunu ortadan kaldıran hafif uyuşturucu ve mikrop oldurucu ilaclar yararlı olabilir. İltihap vitamin eksikli ine ba lıysa tedavi eksik olan vitaminlerin karşılanmasına dayanır.
Eksudalı A ızici İltihabı
Mukozada ustu beyaz renkli a ır bir iltihaplanma biciminde ortaya cıkar. Genellikle ulserli stomatitin başlangıcıdır. Başlıca nedenleri a ız nezlesininkiyle aynıdır. Bazı meslek hastalıkları ve kimyasal maddelerin yol actı ı kronik zehirlenmeler de a ızda bu tip iltihaba neden olur. Bunların başında gelen kurşun ve cıva zehirlenmeleri ozellikle dişeti ve bazen dil iltihabına yol acar. A ızdaki iltihaplanma butun vucudu etkileyen hastalıkla birlikte tedavi edilir.
Ulserli a ızici iltihabı
A ız nezlesinden de, eksudalı a ızici iltihabından da a ırdır. Genellikle salgın biciminde ortaya cıkar ve a ız boşlu unun temizli ine ozen gosterilmemesi durumunda kolayca bulaşır, iltihap dişetlerinde başlar. Daha sonra butun a za yayılır. Diş koklerine, hatta dudaklara da yayılan sarımsı bir eksudaya ve a rılı şişkinli e neden olur. Ulserli a ızici iltihabı Fusobacterium ve spiroketlerin etken oldu u Vincent anjini gibi yutak enfeksiyonlarına ba lı olarak ortaya cıkabilir. İlk şişkinlik evresinin ardından cok yavaş iyileşen ulser ve yaraların belirdi i bu tip a ızici iltihabında mikrop oldurucu gargaralar yeterli de ildir. Ayrıca antibiyotik ve sulfamitlere dayanan genel bir tedavi uygulanır; bazı olgularda kortizon da gerekebilir.
Kangrenli A ızici İltihabı
Ulserli tipin son evresidir. Organizmanın aşırı olcude gucten duştu u durumlarda gorulur ve doku olumune yol acar.
Kanamalı A ızici İltihabı
Kanamalarla ortaya cıkan a ız mukozası iltihabıdır. Genellikle a ızdaki belirli bir nedenden kaynaklanmaz. Pıhtılaşma bozuklukları, karaci er ve kalp-damar hastalıkları, zehirlenmeler ve vitamin yetmezlikleri (niyasin ve C vitamini eksikli i) gibi genel hastalıkların bir belirtisidir. Akut losemi, B12 vitamini eksikli ine ba lı kansızlık, tifo, sıtma gibi hastalıklar sırasında da sık gorulur. Tedavi genel hastalı a ba lı olarak yurutulur.
Aftlı A ızici İltihabı
Co u kez viruslerden kaynaklanır. Genellikle sutcocuklannda, gebe kadınlarda ve sindirim bozuklu u cekenlerde gorulur. Bazı insanlarda ceviz, badem, cilek gibi belirli besinlerin yenmesiyle aftlı oluşumların yinelendi i goz onune alınırsa bu hastalı ın alerjik bir boyutu da oldu u soylenebilir.
Hastalık titreme ve ateş yukselmesiyle birden ortaya cıkar. Daha sonra a ız boşlu unda cok a rılı ulserlere donuşen sıvı dolu kabarcıklar gorulur. Hastalık hızlı gidişlidir ve 1-2 haftada iyileşir. Gargara biciminde bolgesel tedavinin yanı sıra antibiyotikler ve kortizonla genel tedavi uygulanır.
Kronik bakteri ve mantar enfeksiyonlarına ba lı a ızici iltihabı
Actinomyces a ız boşlu unda iltihaba yol acan onemli bir bakteri grubudur. Bu bakteriler a ızdaki kemik ve kas dokusuna yerleşir. Oluşturdukları fistullerden cıkan irin cok miktarda tipik tanecikler icerir. Bu bakterilerin giriş yollan genellikle diş curukleridir.
Oldukca sık rastlanan pamukcuk a ızda mantarlara ba lı bir iltihaptır. A ız boşlu u mukozasında Candida albicans turu mikroskopik bir mantarın gelişmesiyle oluşur. Dişetlerini, dili, yanak ic yuzeylerini ve bademcikleri kaplayabilen kesilmiş sute benzer. A ızda birbirleriyle birleşmeye e ilimli beyaz alanlar ortaya cıkar. Kolayca kaldırılabilen bu oluşumların altında kırmızı bir yuzey gorulur. Pamukcuk daha cok yenido anlarda gorulur. Yerel olarak uygulanan mantar oldurucu ilaclar ve metilen mavisiyle kolayca tedavi edilebilir. Ama bu hastalık zayıf duşmuş ve organizmanın savunma yetenekleri azalmış yaşlılarda da ortaya cıkabilir. Bu durumda enfeksiyon derindeki dokulara, yani solunum ve sindirim mukozalanna yayılabilir.
İkincil A ızici İltihapları
Genel bir hastalı a ba lı olarak ortaya cıkar. Kızıl, kızamık, kızamıkcık ve sucice i gibi dokuntulu hastalıklar, iskorbut ve hemofili gibi kanamalı hastalıklar, losemi, agranulositoz ve B12 vitamini eksikli ine ba lı kansızlık gibi kan hastalıkları, cıva, bizmut, kurşun, gumuş, bakır gibi kimyasal madde zehirlenmesine ba lı ceşitli meslek hastalıkları sırasında gorulur.
Ozgul mikropların neden oldu u başlıca a ızici iltihapları şunlardır: Frengide birinci evre lezyonu, ikinci evreye ozgu kabartı ya da kızarıklıklar ve ucuncu evreye ozgu gom (yumuşak şişkinlikler) ve ulserler biciminde iltihaplar (frengi stomatiti); veremde ulserler ve catlaklarla birlikte gorulen iltihaplar (verem stomatiti); cuzamda zamanla ulserleşen derin du umcuk oluşumlan (cuzam stomatiti); belso uklu unda hastalık etkeni olan gonokoklara ba lı iltihaplar; difteri, yılancık ve impetigo etkenlerine ba lı a ızici iltihapları.