Turkler, uc kısımda ele alınabilir: 1- Merkezi Bakû'da bulunan Turkiye İştirÂkiyun (komunist) fırkası delegeleri ki aralarında Mustafa Suphi, Suleyman Nuri, Naciye Hanım gibi isimler vardır: 2- Libya ve İslÂm İhtilÂl Cemiyetleri İttihadını temsil eden Enver Paşa ve arkadaşları, 3- Turkiye Buyuk Millet Meclisi Hukumetini temsil eden Dr. İbrahim Tali (Ongoren) Başkanlığı'ndaki heyet.
Komunist Partisi Merkez İcra Komitesi, kongrede onemli kişiler tarafından temsil edilmişlerdir. Zinoviev, Radek, Pavlovic ve Macar Bela Kun bu arada sayılabilir. Bazı hatıratlarda okunduğu gibi, Dr. İbrahim Tali ve Enver Paşa kongreye kabul edilmemişlerdir (5). Gonderdikleri deklÂrasyonlar başka delegeler tarafından okunmuştu. Enver Paşa'nın deklÂrasyonu ustelik sansur edilmiştir ve savunucusu Zinoviev'i zor durumda bırakmıştır. Kongreye, Komunist Partisi mensubu Turk delegeler katılmıştır. Turkiye'nin kuruluş ve kurtuluş sorunları, bu cok kalabalık ve gurultulu hava icinde konuşulmuş ve izlenmiştir. Resmi tutanaklardan anlaşılacağı gibi, mesele Asya ve Afrika icin, ikinci Komintern kongresinde plÂnlanan taktik acısından ele alınmıştır. Aslında, bu Asyalıların bir nabız yoklaması olmuştur. Bakû Kongresi, Avrupa sosyalistlerini hicbir surette tatmin etmemiştir. Tours ve Halle Sosyalist kongrelerinde şiddetle tenkit edilmiştir. Emperyalizmin eleştirilmesi Turk millî kurtuluş hareketinin gelişmesi, Batı'da olduğu gibi, Doğu'da da hoş karşılanmamıştır. Kongrede ilk konuşan Zinoviev, Turkiye'deki Şûra (Sovyet) kuruluşlarını ''gulunc'' bulduğunu, Turkleri sabırla desteklediklerini belirtmiştir. Bolşevik lidere gore, Turkiye'de komunist gozu ile gercek koylu ihtilÂli olmamıştı. Turkiye'de uygulanan politika komunist enternasyonal politikası değildi. Fakat, mademki Turkler İngilizlerle savaşıyorlardı, Rusya İngiltere'ye karşı her savaşı desteklediğine gore, Turkiye'de şekillenen demokratik politika da desteklenecekti. Zinoviev'e gore, mesele Doğu milletleriyle Sovyet Rusya'nın kader birliğinde duğumleniyordu: Ya Rusya olecek, ya da Doğulular esir kalacaklardı.
alıntı
