Duşunce surecimizi coğu zaman kotu şekilde etkileyen, birbirinden farklı bilişsel carpıtmalarımız vardır. Bu eğilimler; tartışmalarda, alışveriş sırasında, biriyle tanışırken, bir duşunceyi savunurken ve daha nice farklı durumlarda kendilerini gosterirler. Peki, kısaca nedir bu bilişsel eğilim?
Bilişsel carpıtmalar kabaca beynin gercek dışı bağlantılar kurmasına deniyor. Mantığın da dışında kalan bu bağlantılar bizleri yanlış kararlar vermeye itiyor. Aşırı genelleme yapma, sahte indirimlerin cekici gelmesi, birini aşırı masum gorme gibi durumları bilişsel carpıtmalara ornek olarak verebiliriz. Gelin ortadan kaldırmak icin once varlığından haberdar olmanızın gerektiği bu gibi durumların 50 tanesine yakından bakalım.
[h=2]Fark etmeden uzerinizde taşıyor olabileceğiniz 50 bilişsel carpıtma ve ornekleri/acıklamaları:[/h] [h=3]Temel ilişkilendirme hatası: Başkasını bir kere sinirli gorduğumuzde o hep sinirlidir, biz sinirli olduğumuzda ise sadece kotu bir gun geciriyor oluruz[/h] [h=3]Kendine hizmet eden on yargı: Başarımız her zaman bizim eserimizdir, başarısız olduysak her zaman bir dış etken yuzundendir[/h] O vurur diye bırakmıştır o [h=3]Aynı grup icindekileri one cıkarma: Biriyle konuşmayı kestiğimizde, bizimle birlikte konuşmayı kesen kişiye, hÂl o kişiyle konuşan başka birine gore daha sıcak oluruz[/h]
[h=3]Suru Psikolojisi: Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, 'hicbir fikrimiz olmasa da' biz de yapmalıyız (Once konu hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)[/h]
[h=3]Grup Duşuncesi (Groupthink): İş yerindeki ustumuzun duşuncesi hatalı olsa da onaylamalıyız, maksat kimse catışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla catışmamak icin onlarla gitmeliyiz[/h]
[h=3]Halo Etkisi (Başka bir deyişle "Kemal'im yapmaz" etkisi): Ne kadar da efendi birine benziyor, kesinlikle bir karıncaya bile zarar vermez[/h]
[h=3]Ahlakî rastlantı: İzmir'de deprem olmasının elbette tek sebebi var...[/h]
[h=3]Yanlış ortaklık: Evli olan her cift cocuk ister veya 10 milyon dolarla sevgilisi arasında secim yapmak zorunda kalan herkes parayı secer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle aynı şeyi duşunduğunu duşunuruz)[/h]
[h=3]Bilginin laneti (Curse of knowledge): Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, oldukca basit (aynı arka plana sahip olmadıkları icin)[/h]
[h=3]Spot ışığı etkisi: Ayağım kaydı ve duştum, cevredekiler yıllarca buna gulecek, rezil oldum! (Kimsenin umrunda değil)[/h]
[h=3]Ulaşılabilirlik kestirme yolu: Bir videoda hızlı trenin raydan ucup gittiğini gordum, bu yuzden luna parklar guvenli değil (Bir sonuca varmak icin mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)[/h]
[h=3]Savunmacı dayandırma: Kaza yapan surucu alkollu olduğu icin kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım icin kazaya karışmam (Tanımamanıza rağmen karşı tarafa sucu yukleyerek kendinizi savundunuz)[/h]
[h=3]Adil Dunya duşuncesi: Kotu şeyler yaparsak başımıza kotu şeyler gelir, iyi şeyler yapan da iyilik bulur[/h] [h=3]Naif gercekcilik: Ben dunyayı olduğu gibi goruyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun[/h]
[h=3]Naif sinizm: Sırf gosteriş icin binlerce ağac dikiyor, iyi niyetiyle ilgisi olduğunu duşunmuyorum[/h]
[h=3]Barnum etkisi: Hayır dostum bu fal kesinlikle bana konuşuyor, Koc burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gordun mu? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi ozele, kendimize indirgeme)[/h]
[h=3]Cahil cesareti: Bordo bereliler suyun altında 3 gun nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın (Bilginin değil, konuşanın oz guveninin inandırıcılığı sağlaması)[/h]
[h=3]Capa etkisi (Anchoring): İki bot arasında kaldım. Biri 200TL, diğeri de 350TL'den 200TL'ye duşmuş. Kesinlikle indirime gireni almalıyım.[/h]
[h=3]Otomasyona meyilli olma: 32 sayfalık odevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik duzeltme halleder zaten (otomatik duzeltmeler coğu zaman kelime yazımı doğru olduğu surece hatalı gostermez, yani cumleye uymayacak bir kelime hatasızmış gibi orada kalır)[/h]
[h=3]Google etkisi: Farklı zamanlarda 10 kere baktım ama o şarkıcının ismini yine unuttum[/h]
[h=3]Tepkisellik ya da başka bir deyişle 'yasaklar ciğnenmek icindir': Telefona alıştırdığım cocuğuma telefonu yasaklarsam sorun cozulur (telefon daha cekici gelecek)[/h]
[h=3]Doğrulama yanlılığı: Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu acıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tuketimini savunuyorum, fakat arkadaşım uykusunu kacırdığı icin bunun yanlış olduğunu duşunuyor (Aynı konunun farklı duşuncelere gore yorumlanması)[/h]
[h=3]Geri tepme etkisi: Dunya'nın duz olmadığını kanıtladığı belgeleri sıra sıra onume dizdi, duz olduğu duşuncesine daha sıkı bağlandım[/h]
[h=3]Ucuncu şahıs etkisi: Medya bize mesajlar veriyor fakat bu sadece diğerlerini etkileyebilir, beni değil[/h]
[h=3]İnanc taraflılığı: Ay'a aslında inilmediğini surekli soyulyorum, arkadaşım da bayrağın gercekci gorunmediğini soyleyerek bunu destekliyor (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil fakat aynı inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)[/h]
[h=3]Bulunabilirlik cavlanı: (Kolanın zararlı olduğunu gosteren bir haberin ardından) Kolanın icinde bocek var kimse almasın! (Yeterince tekrar edilince duşuncenin doğru gelmesi durumu)[/h]
[h=3]Geriye cekme: Bizim zamanımızda boyle değildi, şimdi kimsede saygı kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Gecmişi yuceltip geleceği kotuleme durumu)[/h]
[h=3]Statukoculuk: Bu uygulama, bilgilerimi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)[/h]
[h=3]Batık maliyet yanılgısı: bu yatırımın birkac haftadır duşuşte olması onemli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim[/h]
[h=3]Kumarbaz yanılgısı: Son uc sorunun cevabı A cıkmıştı, sıradakinde A'yı eleyeyim (Oğretmeniniz isterse her birinin cevabı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)[/h]
[h=3]Sıfır-Risk Yanlılığı: Bilgisayar alırken tum ek koruma paketlerini de almalıyım ki sonradan uzulmeyeyim[/h]
[h=3]Cerceveleme: "Bu sabun mikropların yuzde 99,9'unun ortadan kaldırıyor" ve "Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor" arasındaki fark (Ne soylediğiniz değil, nasıl soylediğiniz one cıkıyor)[/h]
[h=3]Klişeleştirme: Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, başka neyle oynayabilir?[/h]
[h=3]Grup dışı homojenlik etkisi: (Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin aynısı[/h]
[h=3]Otorite yanlılığı: Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım ...coin'i onerdi, yani adeta yapışmalıyız buna[/h]
[h=3]Plasebo etkisi: Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme gorulur[/h]
[h=3]Sağ kalma yanlılığı: İş insanlarının neden başarısız olduğunu goz ardı edip sadece başarılı olanların hikayelerine odaklanırız.[/h]
[h=3]Tachypsychia: Oradan duşerken zamanın yavaşladığını hissettim (Zamanı algılama şeklimiz duruma gore şekillenir)[/h] [h=3]Gereksizlik yasası: Şehir kurma ve yonetme oyununda masrafa girip kaldırımların kenarına demirlik ekledim, millet yine mutlu olmadı (Hayır aclık ve yoksulluk gibi sorunlarla asla ilgisi yok)[/h]
[h=3]Zeigarnik etkisi: 9 gorevi tamamlamış olmam umrumda bile değil, 1 tanesi hÂl orada duruyor (Gorevlerinizi tamamlamak icin uğraşın, fakat o anki durumunuzu/ilerlemenizi objektif bir şekilde goz onunde bulundurun)[/h]
[h=3]IKEA etkisi: Ayakkabım cok hoş değil mi? İnternette kendim tasarladım (Son hÂline ulaşmasına katkıda bulunduğumuz şeylere daha cok değer veririz)[/h]
[h=3]Ben Franklin etkisi: Sevmediğimiz veya notr olduğumuz kişilere iyilik yapınca, yavaş yavaş da olsa onlara kanımız ısınır.[/h]
[h=3]Seyirci etkisi: Cevrede başkaları varken duruma mudahale etme eğilimimiz azalır (Sadece 112'yi aramak bile size duşmezmiş gibi gelir)[/h]
[h=3]Etki altına alınabilirlik: Ozellikle cocuklarda etkili olan bu durum dışarıdan kolayca etkilenme anlamına geliyor. Soylenen şey de kendisine oylece hafızada yer edinebilir[/h]
[h=3]Sahte anı: Hafızamızda kurulan sahte anılar gerceğin yerini alır[/h]
[h=3]Kriptomnezi: Onceden bildiğimiz bir duşunce hafızamıza işler ve saklanır, daha sonra ortaya cıktığında bizim fikrimizmiş gibi gelir[/h]
[h=3]Toplanma İlluzyonu şeklinde cevirebileceğimiz Clustering Illusion: Rastgele olmanın hakim olduğu durumlarda bir duzen aramaya calışırız (Bulutları hayvana benzetmek gibi)[/h]
[h=3]Negatif yanlılık: Olayların kotu sonuclanacağı konusunda zaman zaman gereğinden fazla umutsuz oluruz[/h]
[h=3]Pozitif yanlılık: Olayların iyi sonuclanıp sonuclanmayacağı konusunda zaman zaman fazla iyimser oluruz[/h]
[h=3]Son olarak, Kor nokta: Uzerimizde bu carpıtmaların olmadığını duşunuruz fakat her birinde gozumuzun onune birileri gelir (Kendinize karşı da objektif olun)[/h]
Toplamda 50 bilişsel carpıtmayı, gerek acıklamalarıyla, gerekse de duşunce ornekleriyle anlattık. Unutmayın ki bunlar cevrenizden, yetişme veya yetiştirilme şeklinizden ve daha nice şeyin etkisiyle ortaya cıkan carpıtmalar. Bu sebeple bunlardan kurtulmak istiyorsanız once kendinizi tanımanız gerekiyor.
Kaynaklar: 1, 2
Bilişsel carpıtmalar kabaca beynin gercek dışı bağlantılar kurmasına deniyor. Mantığın da dışında kalan bu bağlantılar bizleri yanlış kararlar vermeye itiyor. Aşırı genelleme yapma, sahte indirimlerin cekici gelmesi, birini aşırı masum gorme gibi durumları bilişsel carpıtmalara ornek olarak verebiliriz. Gelin ortadan kaldırmak icin once varlığından haberdar olmanızın gerektiği bu gibi durumların 50 tanesine yakından bakalım.
[h=2]Fark etmeden uzerinizde taşıyor olabileceğiniz 50 bilişsel carpıtma ve ornekleri/acıklamaları:[/h] [h=3]Temel ilişkilendirme hatası: Başkasını bir kere sinirli gorduğumuzde o hep sinirlidir, biz sinirli olduğumuzda ise sadece kotu bir gun geciriyor oluruz[/h] [h=3]Kendine hizmet eden on yargı: Başarımız her zaman bizim eserimizdir, başarısız olduysak her zaman bir dış etken yuzundendir[/h] O vurur diye bırakmıştır o [h=3]Aynı grup icindekileri one cıkarma: Biriyle konuşmayı kestiğimizde, bizimle birlikte konuşmayı kesen kişiye, hÂl o kişiyle konuşan başka birine gore daha sıcak oluruz[/h]
[h=3]Suru Psikolojisi: Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, 'hicbir fikrimiz olmasa da' biz de yapmalıyız (Once konu hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)[/h]
[h=3]Grup Duşuncesi (Groupthink): İş yerindeki ustumuzun duşuncesi hatalı olsa da onaylamalıyız, maksat kimse catışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla catışmamak icin onlarla gitmeliyiz[/h]
[h=3]Halo Etkisi (Başka bir deyişle "Kemal'im yapmaz" etkisi): Ne kadar da efendi birine benziyor, kesinlikle bir karıncaya bile zarar vermez[/h]
[h=3]Ahlakî rastlantı: İzmir'de deprem olmasının elbette tek sebebi var...[/h]
[h=3]Yanlış ortaklık: Evli olan her cift cocuk ister veya 10 milyon dolarla sevgilisi arasında secim yapmak zorunda kalan herkes parayı secer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle aynı şeyi duşunduğunu duşunuruz)[/h]
[h=3]Bilginin laneti (Curse of knowledge): Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, oldukca basit (aynı arka plana sahip olmadıkları icin)[/h]
[h=3]Spot ışığı etkisi: Ayağım kaydı ve duştum, cevredekiler yıllarca buna gulecek, rezil oldum! (Kimsenin umrunda değil)[/h]
[h=3]Ulaşılabilirlik kestirme yolu: Bir videoda hızlı trenin raydan ucup gittiğini gordum, bu yuzden luna parklar guvenli değil (Bir sonuca varmak icin mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)[/h]
[h=3]Savunmacı dayandırma: Kaza yapan surucu alkollu olduğu icin kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım icin kazaya karışmam (Tanımamanıza rağmen karşı tarafa sucu yukleyerek kendinizi savundunuz)[/h]
[h=3]Adil Dunya duşuncesi: Kotu şeyler yaparsak başımıza kotu şeyler gelir, iyi şeyler yapan da iyilik bulur[/h] [h=3]Naif gercekcilik: Ben dunyayı olduğu gibi goruyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun[/h]
[h=3]Naif sinizm: Sırf gosteriş icin binlerce ağac dikiyor, iyi niyetiyle ilgisi olduğunu duşunmuyorum[/h]
[h=3]Barnum etkisi: Hayır dostum bu fal kesinlikle bana konuşuyor, Koc burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gordun mu? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi ozele, kendimize indirgeme)[/h]
[h=3]Cahil cesareti: Bordo bereliler suyun altında 3 gun nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın (Bilginin değil, konuşanın oz guveninin inandırıcılığı sağlaması)[/h]
[h=3]Capa etkisi (Anchoring): İki bot arasında kaldım. Biri 200TL, diğeri de 350TL'den 200TL'ye duşmuş. Kesinlikle indirime gireni almalıyım.[/h]
[h=3]Otomasyona meyilli olma: 32 sayfalık odevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik duzeltme halleder zaten (otomatik duzeltmeler coğu zaman kelime yazımı doğru olduğu surece hatalı gostermez, yani cumleye uymayacak bir kelime hatasızmış gibi orada kalır)[/h]
[h=3]Google etkisi: Farklı zamanlarda 10 kere baktım ama o şarkıcının ismini yine unuttum[/h]
[h=3]Tepkisellik ya da başka bir deyişle 'yasaklar ciğnenmek icindir': Telefona alıştırdığım cocuğuma telefonu yasaklarsam sorun cozulur (telefon daha cekici gelecek)[/h]
[h=3]Doğrulama yanlılığı: Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu acıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tuketimini savunuyorum, fakat arkadaşım uykusunu kacırdığı icin bunun yanlış olduğunu duşunuyor (Aynı konunun farklı duşuncelere gore yorumlanması)[/h]
[h=3]Geri tepme etkisi: Dunya'nın duz olmadığını kanıtladığı belgeleri sıra sıra onume dizdi, duz olduğu duşuncesine daha sıkı bağlandım[/h]
[h=3]Ucuncu şahıs etkisi: Medya bize mesajlar veriyor fakat bu sadece diğerlerini etkileyebilir, beni değil[/h]
[h=3]İnanc taraflılığı: Ay'a aslında inilmediğini surekli soyulyorum, arkadaşım da bayrağın gercekci gorunmediğini soyleyerek bunu destekliyor (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil fakat aynı inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)[/h]
[h=3]Bulunabilirlik cavlanı: (Kolanın zararlı olduğunu gosteren bir haberin ardından) Kolanın icinde bocek var kimse almasın! (Yeterince tekrar edilince duşuncenin doğru gelmesi durumu)[/h]
[h=3]Geriye cekme: Bizim zamanımızda boyle değildi, şimdi kimsede saygı kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Gecmişi yuceltip geleceği kotuleme durumu)[/h]
[h=3]Statukoculuk: Bu uygulama, bilgilerimi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)[/h]
[h=3]Batık maliyet yanılgısı: bu yatırımın birkac haftadır duşuşte olması onemli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim[/h]
[h=3]Kumarbaz yanılgısı: Son uc sorunun cevabı A cıkmıştı, sıradakinde A'yı eleyeyim (Oğretmeniniz isterse her birinin cevabı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)[/h]
[h=3]Sıfır-Risk Yanlılığı: Bilgisayar alırken tum ek koruma paketlerini de almalıyım ki sonradan uzulmeyeyim[/h]
[h=3]Cerceveleme: "Bu sabun mikropların yuzde 99,9'unun ortadan kaldırıyor" ve "Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor" arasındaki fark (Ne soylediğiniz değil, nasıl soylediğiniz one cıkıyor)[/h]
[h=3]Klişeleştirme: Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, başka neyle oynayabilir?[/h]
[h=3]Grup dışı homojenlik etkisi: (Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin aynısı[/h]
[h=3]Otorite yanlılığı: Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım ...coin'i onerdi, yani adeta yapışmalıyız buna[/h]
[h=3]Plasebo etkisi: Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme gorulur[/h]
[h=3]Sağ kalma yanlılığı: İş insanlarının neden başarısız olduğunu goz ardı edip sadece başarılı olanların hikayelerine odaklanırız.[/h]
[h=3]Tachypsychia: Oradan duşerken zamanın yavaşladığını hissettim (Zamanı algılama şeklimiz duruma gore şekillenir)[/h] [h=3]Gereksizlik yasası: Şehir kurma ve yonetme oyununda masrafa girip kaldırımların kenarına demirlik ekledim, millet yine mutlu olmadı (Hayır aclık ve yoksulluk gibi sorunlarla asla ilgisi yok)[/h]
[h=3]Zeigarnik etkisi: 9 gorevi tamamlamış olmam umrumda bile değil, 1 tanesi hÂl orada duruyor (Gorevlerinizi tamamlamak icin uğraşın, fakat o anki durumunuzu/ilerlemenizi objektif bir şekilde goz onunde bulundurun)[/h]
[h=3]IKEA etkisi: Ayakkabım cok hoş değil mi? İnternette kendim tasarladım (Son hÂline ulaşmasına katkıda bulunduğumuz şeylere daha cok değer veririz)[/h]
[h=3]Ben Franklin etkisi: Sevmediğimiz veya notr olduğumuz kişilere iyilik yapınca, yavaş yavaş da olsa onlara kanımız ısınır.[/h]
[h=3]Seyirci etkisi: Cevrede başkaları varken duruma mudahale etme eğilimimiz azalır (Sadece 112'yi aramak bile size duşmezmiş gibi gelir)[/h]
[h=3]Etki altına alınabilirlik: Ozellikle cocuklarda etkili olan bu durum dışarıdan kolayca etkilenme anlamına geliyor. Soylenen şey de kendisine oylece hafızada yer edinebilir[/h]
[h=3]Sahte anı: Hafızamızda kurulan sahte anılar gerceğin yerini alır[/h]
[h=3]Kriptomnezi: Onceden bildiğimiz bir duşunce hafızamıza işler ve saklanır, daha sonra ortaya cıktığında bizim fikrimizmiş gibi gelir[/h]
[h=3]Toplanma İlluzyonu şeklinde cevirebileceğimiz Clustering Illusion: Rastgele olmanın hakim olduğu durumlarda bir duzen aramaya calışırız (Bulutları hayvana benzetmek gibi)[/h]
[h=3]Negatif yanlılık: Olayların kotu sonuclanacağı konusunda zaman zaman gereğinden fazla umutsuz oluruz[/h]
[h=3]Pozitif yanlılık: Olayların iyi sonuclanıp sonuclanmayacağı konusunda zaman zaman fazla iyimser oluruz[/h]
[h=3]Son olarak, Kor nokta: Uzerimizde bu carpıtmaların olmadığını duşunuruz fakat her birinde gozumuzun onune birileri gelir (Kendinize karşı da objektif olun)[/h]
Toplamda 50 bilişsel carpıtmayı, gerek acıklamalarıyla, gerekse de duşunce ornekleriyle anlattık. Unutmayın ki bunlar cevrenizden, yetişme veya yetiştirilme şeklinizden ve daha nice şeyin etkisiyle ortaya cıkan carpıtmalar. Bu sebeple bunlardan kurtulmak istiyorsanız once kendinizi tanımanız gerekiyor.
Kaynaklar: 1, 2