Nida, Farsca “seslenme, cığlık atma” anlamlarına gelir. Cığlık anlamından ziyade, seslenme anlamını daha cok tercih edeceğiz Turkce anlamlandırmada cunku cığlık daha cok dehşet duygusunu ifade etmektedir. Biz ise dehşet değil aşk duygusu uzerinde duracağız.

Nida sanatı Cem Dilcin tarafından şu şekilde tanımlanmıştır: Şairin, cok duygulanması ve heyecanlanması sonucunu doğuran olayları ve varlıkları goz onune getirip “ey, hey” gibi unlemlerle onlara seslenmesidir.
Yavuz Bayram ise once sozluk anlamını vererek şu şekilde bir tanıma gitmektedir: Sozluk anlamı seslenmek, cağırmak, haykırmaktır. Terim olarak ise sozluk anlamıyla alakalı olarak şairin coşkulu bir anlatımla şiirine başlaması ve seslenme edasıyla, unlemlerle şirindeki anlatımı surdurmesi anlamında bir edebi sanattır.
Bu tanımlarda da gorulduğu gibi, duyulan aşkın ya da heyecanın, okuyucuya yansımasını amaclar nida sanatı. Nida sanatını kullanan kişi şiirinde birisine seslenmek durumundadır. Bu bir sevgili ya da aşık olabileceği gibi bir şehir, bir tarihi olay da olabilir. İkinci durumda nida sanatıyla birlikte kullanılan sanat teşhis yani kişileştirme sanatıdır.
Nida sanatı aslında temel bir sanat olmaktan ziyade diğer sanatlarla desteklenebilecek bir sanattır. Bundan dolayı Cem Dilcin, Nida sanatının tekrir ve kişileştirme sanatı ile kullanıldığını soyler genelde. Tekrir sanatı ile nida sanatı karışımında belki de en cok hoşa giden tarz, unlemin tekrar edilmesidir. Şoyle ki;
Merhab hoş geldin ey rûh-ı revÂnım merhabÂ
Ey şeker leb yÂr-ı şîrîn lÂ-mekÂnım merhÂba ( NESİMİ )
( FÂ'ilÂtun / fÂ'ilÂtun / fe'ilÂtun / fÂ'ilun )

Acıklama: ( Nida yani seslenilen kişi sevgili) Merhaba yuruyen ruhum merhaba, ey Şirin gibi ( tevriye ve telmih sanatı var; hem Şirin – Ferhat hikayesi var hem de şirinin gercek anlamıyla kullanımı var ) şeker dudaklım, ey mekansızım merhaba !

Gorulduğu gibi şair, tevriye, nida, tekrir, teşbih hatta istiare sanatlarından faydalanarak edebi yonu kuvvetli bir beyit ortaya cıkarmış. Unlemler yani nida sanatı tekrir sanatının tekrar eden kelimesi olarak kullanılmış ve anlatıma bir ahenk katmış.

Nida sanatı bazen sevgiliye selam vermek anlamında, “merhaba, selam, hoş geldin” gibi kalıplaşmış sozlerle başlayabilir. Hatta Nesimi, bu sanatın en nadide orneklerini vererek “merhaba” redifli şu gazeli yazmıştır:
Merhab hoş geldin ey rûh-i revÂnım merhabÂ
Ey şeker-leb yÂr-ı şirîn lÂ-mekÂnım merhabÂ
*
Cun lebin cÂm-ı Cem oldu nefha-i Ruhu'l-Kudus
Ey cemilim ey cemÂlim bahr u kÂnım merhabÂ
*
Gonlume hîc senden ozge nesne lÂyık gormedim
Sûretim, aklım ukûlum cism u cÂnım merhabÂ
*
Ey melek sûretli dil-ber cÂn fedÂdır yoluna
Cun dedin lahmike lahmi kana kanım merhabÂ
*
Geldi yÂrım nÂs ile sordu Nesîmî necesin
MerhabÂ, hoş geldin ey rûh-i revÂnım merhab ( NESİMİ )

Gorulduğu gibi Nesimi nida sanatını redifte kullanarak hem hoş bir goz kafiyesi hem de hoş bir ses kafiyesi yaratmış. Goz uyağı Osmanlı edebiyatında kuraldır ama kulak icin uyak yani seslerin uyumu ilk kural değildir lakin Nesimi hem goze hem de kulağa uygun bir uyak yakalamıştır.
Divan şiirinde “merhaba” nidası usta şairlerce cok denenmiş cok sevilmiş hatta cok nazireler yazılmıştır. “Merhaba”yı nida sanatı olarak kullanan ama Nesimi gibi redif yapmayan Nefi ’nin Sakinaneme ’den alınan şu beyitleri değerlidir:
(FÂilÂtun / FÂilÂtun / FÂilÂtun / FÂilun)
Merhab ey cÂm-ı mîn yı mey-i yÂkût reng
Devri gelsin senden oğrensin sipihr-i bî-direng
*
Merhab ey yÂdigÂr-ı meclis-i devrÂn-ı Cem
Âb-ı rûy-ı devlet-i Cemşîd u Âyîn-i Peşeng
*
Merhab ey şÃ‚hid-i işret-serÂy-ı meygede
Duhter-i pîr-i mugÂn hemşîre-i sÂkî-i şeng ( NEFİ - SAKİNAMEDEN )
Nida sanatında kullanılan unlemler sadece merhaba, selam,hoş geldin gibi unlemler değildir elbette. Nida sanatında “ey, ya, hey” gibi unlemler de kullanılır. Burada amac genelde okuyucunun duygularını harekete gecirmek, şiirin tek duzeliğini bozmaktır. Mehmet Akif Ersoy ’un Almanya ’da bulunduğu sırada Canakkale Zaferi icin yazdığı şu dizelerde nida sanatını goruyoruz;
Bir hilal uğruna, ya Rab, ne guneşler batıyor!
Ey, bu topraklar icin toprağa duşmuş, asker!
Gokten ecdad inerek opse o pak alnı değer.
Ne buyuksun ki, kanın kurtarıyor Tevhid ’i...
Bedr ’in aslanları ancak, bu kadar şanlı idi.
…..
Sen ki, a ’sara gomulsen taşacaksın... Heyhat,
Sana gelmez bu ufukalar, seni almaz bu cihat...
Ey şehid oğlu şehid, isteme benden makber,
Sana ağuşunu acmış duruyor Peygamber. ( MEHMET AKİF ERSOY )
Elbette bu tur nida sanatı eski edebiyatta da cok fazla kullanılmış; bazen sevgiliye seslenilmiş bazen şair bir aşık olarak şiirinden kendisini soyutlayarak kendisine seslenmiş. Lakin eski edebiyatta toplumsal olaylara bir atıf olmadığı icin Tanzimat doneminde goreceğimiz tipte bir nida sanatı kullanılmamış bu donemde. Daha cok aşık tarzında bir nida sanatı var.
Yeter hÂr-ı gam ile ey HelÂki seng-dil olduk
Gelip ol gonca leb gulse acılsa gam – gusÂr olsa ( HELAKİ )
Acıklama : ( Nida sanatında seslenilen kişi şairin kendisi ) Ey Helaki ! Yeter artık ! Uzuntu dikeni yuzunden gonlumuz taş gibi oldu. O gonca dudaklı sevgili gelip gulse de acılsa, bizim dert ortağımız olsa.
Yukarıdaki beyitte şair kendini soyutlayarak kendisini aşık yerine koymuş . Ustelik “gonul” diyerek kendisinden bir parcayı kişileştirmiş ve boylece kişileştirme sanatını kullanarak “biz” olarak konuşmuştur şiirde.
Bir ornek daha verelim, sonra yeni edebiyattan bir ornek verelim :
Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Baş uzre yerin var
Gul goncesisin gûşe-i destÂr senindir
Gel ey gul-i ra ’na ( NEDİM )

Acıklama : ( Seslenilen kişi sevgili ) Ey guzel gul ! Meclise geldiğinde sana yer bulunmaz mı ? Baş ustunde yerin var. Sen ki gul goncasısın. Sarığın koşesi ( eskilerin sarık taktığını unutmadan yorumlayalım beyiti ) senin icindir, guzel gul.
Yukarıdaki ornekte de şair, sevgilisine seslenmiş. Ayrıca irsal-i mesel sanatını ve istifham sanatını da gormekteyiz.
Şimdi son olarak yeni edebiyattan Tevfik Fikret ’in unlu sis şiirini ornekleyelim. Cem Dilcin ’e gore bu şiirde “unlemler heyecanın derece derece yukseldiği ve anlam etkisinin en guclu olması gerektiği yerlerde kullanılmıştır.” Bu bakımdan Cem Dilcin hocamızı da anarak şiirin tamamını alıştırma orneği olarak verelim:
Not: Biz burada Tevfik Fikret ’in yazdığı biraz ağdalı dilli orneğini vereceğiz ama dizenin hemen altına da gunumuz Turkcesini yazacağız.
SİS
Sarmış yine ÂfÂkını bir dûd-ı munannid,
( Sarmış ufuklarını senin gene inatcı bir duman, )
Bir zulmet-i beyz ki peyÂpey mutezÂyid.
( Beyaz bir karanlık ki, gittikce artan )
Tazyîkının altında silinmiş gibi eşbÂh,
( Ağırlığının altında her şey silinmiş gibi, )
Bir tozlu kesÂfetten ibÂret butun elvÂh;
(Butun tablolar tozlu bir yoğunlukla ortulu; )
Bir tozlu ve heybetli kesÂfet ki nazarlar
( Tozlu ve heybetli bir yoğunluk ki, bakanlar )
Dikkatle nufûz eyleyemez gavrine, korkar!
( Onun derinliğine iyice sokulamaz, korkar! )
LÂkin sana lÂyık bu derin surte-i muzlim,
(Ama bu derin karanlık ortu sana cok lÂyık; )
LÂyık bu tesettur sana, ey sahn-ı mezÂlim!
( LÂyık bu ortunuş sana, ey zalimlerin sÂhası! )
Ey sahn-ı mezÂlim…Evet, ey sahne-i garrÂ,
( Ey zulumler sÂhası... Evet, ey parlak alan, )
Ey sahne-i zî-şÃ‚'şaa-i hÂile-pîrÂ!
( Ey fÂcialarla donanan ışıklı ve ihtişamlı sÂha! )
Ey şa'şaanın, kevkebenin mehdi, mezÂrı
( Ey parlaklığın ve ihtişÃ‚mın beşiği ve mezarı olan, )
Şarkın ezelî hÂkime-i cÂzibedÂrı;
( Doğu ’nun oteden beri imrenilen eski kralicesi! )
Ey kanlı mahabbetleri bî-lerziş-i nefret
( Ey kanlı sevişmeleri titremeden, tiksinmeden )
Perverde eden sîne-i meshûf-ı sefÂhet;
( Zevk ve sefaya duşkun susamış goğsunde yaşatan. )
Ey Marmara'nın mÂi der-Âguşu icinde
( Ey Marmara ’nın mavi kucaklayışı icinde )
Olmuş gibi dalgın uyuyan tûde-i zinde;
( Sanki olmuş gibi dalgın uyuyan canlı yığın. )
Ey kohne Bizans, ey koca fertût-ı musahhir,
( Ey kohne Bizans, ey koca buyuleyici bunak, )
Ey bin kocadan arta kalan bîve-i bÂkir;
( Ey bin kocadan artakalan dul kız; )
Husnunde henuz tÂzeliğin sihri huveydÂ,
( Guzelliğindeki tÂzelik buyusu henuz besbelli )
HÂl titrer ustune enzÂr-ı temÂşÃ‚.
( Sana bakan gozler hÂl ustune titriyor.)
HÂricten, uzaktan acılan gozlere suzgun
( Dışarıdan, uzaktan acılan gozlere, suzgun )
CeşmÂn-ı kebûdunla ne mûnis gorunursun!
( İki lÂcivert gozunle ne kadar cana yakın gorunuyorsun! )
Mûnis, fakat en kirli kadınlar gibi mûnis;
( Cana yakın, hem de en kirli kadınlar gibi; )
Ustunde coşan giryelerin hepsine bî-his.
( İcerinde coşan ağıtların hic birine aldırış etmeden. )
Te'sîs olunurken daha, bir dest-i hıyÂnet
( Sanki bir hÂin el, daha sen şehir olarak kuruluyorken, )
BunyÂnına katmış gibi zehr-Âbe-i lÂnet!
( LÂnetin zehirli suyunu yapına katmış gibi! )
Hep levs-i riyÂ, dalgalanır zerrelerinde,
( Zerrelerinde hep riyakÂrlığın pislikleri dalgalanır, )
Bir zerre-i safvet bulamazsın icerinde.
( İcerinde temiz bir zerre asl bulamazsın.)
Hep levs-i riyÂ, levs-i hased, levs-i teneffu';
( Hep riyÂnın cirkefi; hasedin, kÂrgudmenin cirkeflikleri; )
Yalnız bu… ve yalnız bunun ummîd-i tereffu'.
( Yalnız işte bu... Ve sanki hep bunlarla yukselecek.)
Milyonla barındırdığın ecsÂd arasından
( Milyonla barındırdığın insan kılıklarından)
Kac nÂsiye vardır cıkacak pÂk u dirahşan?
( Parlak ve temiz alınlı kac adam cıkar? )
Ortun, evet, ey hÂile… Ortun, evet, ey şehr;
( Ortun, evet ey felÂket sahnesi... Ortun artık ey şehir; )
Ortun ve muebbed uyu, ey fÂcire-i dehr!..
( Ortun, ve sonsuz uyu, ey dunyanın koca kahpesi! )
Ey debdebeler, tantanalar, şanlar, alaylar;
( Ey debdebeler, tantanalar, şanlar, alaylar; )
Katil kuleler, kal'alı zindanlı saraylar;
( Katil kuleler, kayalı - ? - ve zindanlı saraylar. )
Ey dahme-i mersûs-i havÂtır, ulu ma'bed;
( Ey hÂtıraların kurşun kaplı kumbetlerini andıran, cÂmîler; )
Ey gırre sutunlar ki birer dîv-i mukayyed,
( Ey bağlanmış birer dev gibi duran mağrur sutunlar ki, )
MÂzîleri Âtîlere nakletmeye me'mûr;
( Gecmişleri geleceklere anlatmaya memur )
Ey dişleri duşmuş, sırıtan kaafile-i sûr;
( Ey dişleri duşmuş, sırıtan sur kafilesi.)
Ey kubbeler, ey şanlı mebÂnî-i munÂcÂt;
( Ey kubbeler, ey şanlı dilek evleri; )
Ey doğruluğun mahmil-i ezkÂrı minÂrat;
( Ey doğruluğun sozlerini taşıyan minÂreler. )
Ey sakfı cokuk medreseler, mahkemecikler;
( Ey basık tavanlı medreseler, mahkemecikler; )
Ey servilerin zıll-ı siyÂhında birer yer
( Ey servilerin kara golgelerinde birer yer )
Te'mîn edebilmiş nice bin sÂil-i sÂbir;
( Edinen nice bin sabırlı dilenci kalabalığı; )
"Gecmişlere rahmet!" diyen elvÂh-ı mekaabir;
(“Gecmişlere Rahmet! ” diye yazılı kabir taşları.)
Ey turbeler, ey herbiri pur-velvele bir yÂd
( Ey turbeler, ey her biri velvele koparan bir hÂtıra )
İykÂz ederek sÂmit u sÂkin yatan ecdÂd;
( Canlandırdığı halde sessiz ve sadÂsız yatan dedeler! )
Ey ma'reke-i tîn u gubÂr eski sokaklar;
( Ey tozla camurun carpıştığı eski sokaklar; )
Ey her acılan rahnesi bir vak'a sayıklar
( Ey her acılan gediği bir vak ’a sayıklayan )
VîrÂneler, ey mekmen-i pur-hÂb-ı eşirrÂ;
( VîrÂneler, ey azılıların uykuya girdikleri yer. )
Ey kapkara damlarla birer mÂtem-i ber-pÂ
( Ey kapkara damlarıyla ayağa kalkmış birer mÂtemi )
Temsîl eden Âsûde ve fersûde mesÂkin;
( Temsil eden harap ve sessiz evler; )
Ey her biri bir leyleğe, bir caylağa mavtın
( Ey her biri bir leyleğe yahut bir caylağa yuva olan )
Gam-dîde ocaklar ki merÂretle somurtmuş,
( Kederli ocaklar ki, butun acılıklarıyla somutmuş,)
Yıllarca zamandan beri, tutmek ne…unutmuş;
( Ve yıllardır tutmek ne... coktan unutulmuş!)
Ey mi'delerin zehr-i tekÂzÂsı onunde
( Ey mîdelerin zorlaması zehrinden oturu )
Her zilleti bel'eyleyen efvÂh-ı kadîde;
( Her aşÃ‚lığı yiyip yutan kohne ağızlar! )
Ey fazl-ı tabîatle en ÂmÂde ve mun'im
( Ey tabi ’atin gurlukleri ve nimetleriyle dolu )
Bir fıtrata makrûn iken ac, Âtıl u Âkim;
( Bir hayata sÂhip iken, ac, işsiz ve verimsiz kalıp )
Her ni'meti, her fazlı, her esbÂb-ı rehÂyı
( Her nimeti, butun gurlukleri, hep kurtuluş sebeplerini )
Gokten dilenen zull-i tevekkul ki.. murÂyi!
( Gokten dilenen tevekkul zilleti ki.. Sahtedir! )
Ey savt-ı kilÂb, ey şeref-i nutk ile mumtÂz
( Ey kopek havlamaları, ey konuşma şerefiyle yukselmiş )
İnsanda şu nankorluğu tel'in eden ÂvÂz;
( Olan insanda şu nankorluğe lÂnet yağdıran feryÂt! )
Ey girye-i bî-fÂide, ey hande-i zehrîn;
( Ey faydasız ağlayışlar, ey zehirli guluşler; )
Ey nÂtıka-ı acz u elem, nazra-i nefrîn;
( Ey eksinlik ve kaderin acık ifadesi, nefretli bakışlar! )
Ey cevf-i esÂtîre duşen hÂtıra: nÂmus;
( Ey ancak masalların tanıdığı bir hÂtıra: NÂmus; )
Ey kıble-i ikbÂle cıkan yol: reh-i pÂ-bûs;
( Ey adamı ikbÂl kıblesine goturen yol: Ayak opme yolu. )
Ey havf-i musellÂh, ki hasÂrÂtına rÂci'
( Ey silahlı korku ki ; )

Oksuz, dul ağızlardaki her şevke-i tÂli';
(Oksuz ve dulların ağzındaki her tÂlih şikayeti yapageldiğin yıkımlardan oturudur! )
Ey şahsa masûniyyet u hurriyyete makrûn
( Ey bir adamı korumak ve hurriyete kavuşturmak icin )
Bir hakk-ı teneffus veren efsÂne-i kaanûn;
( Yalnız teneffus hakkı veren kanun masalı! )
Ey va'd-i muhÂl, ey ebedî kizb-i muhakkak,
( Ey tutulmayan sozler, ey sonsuz muhakkak yalan, )
Ey mahkemelerden mutemÂdî surulen hak;
( Ey mahkemelerden biteviye kovulan “hak”! )
Ey savlet-i evhÂm ile bî-tÂb-ı tahassus
( Ey en şiddetli kuşkularla duygusu korleşerek )
Vicdanlara temdîd edilen gûş-ı tecessus;
( Vicdanlara uzatılan gizli kulaklar; )
Ey bîm-i tecessusle kilitlenmiş ağızlar;
( Ey işitilmek korkusuyla kilitlenmiş ağızlar. )
Ey gayret-i milliye ki mebgûz u muhakkar;
( Ey nefret edilen, hor gorulen millî gayret! )
Ey seyf u kalem, ey iki mahkûm-ı siyÂsî;
( Ey kılıc ve kalem, ey iki siyasî mahkûm; )
Ey behre-i fazl u edeb, ey cehre-i mensî;
( Ey fazilet ve nezÂketin payı, ey coktan unutulan bu cehre! )
Ey bÂr-ı hazerle iki kat gezmeye me'lûf;
( Ey korku ağırlığından iki buklum gemeye alışmış )
EşrÂf u tevÂbi', koca bir unsûr-ı ma'rûf;
( Zengin – fakir herkes, meşhur koca bir millet! )
Ey re's-i furûberde, ki akpak, fakat iğrenc;
( Ey eğilmiş esir baş, ki ak-pak, fakat iğrenc; )
Ey taze kadın, ey onu ta'kîbe koşan genc;
( Ey tÂze kadın, ey onu tÂkîbe koşan genc! )
Ey mÂder-i hicranzede, ey hemser-i muğber;
( Ey hicran uzgunu ana, ey kuskun karı-koca; )
Ey kimsesiz, ÂvÂre cocuklar… hele sizler,
( Ey kimsesiz; ÂvÂre cocuklar... Hele sizler, hele sizler... )
Hele sizler…
Ortun, evet, ey hÂile… Ortun, evet, ey şehr;
( Ortun, evet, ey felÂket sahnesi... Ortun artık ey şehir; )
Ortun ve muebbed uyu, ey fÂcire-i dehr!
( Ortun, ve sonsuz uyu, ey dunyanın koca kahpesi! )
(18 Şubat 1317/3 Mart 1902 (Tanin, 1324/1908, sayı 1)
Tevfik Fikret, burada İstanbul şehrine sesleniyor. Gorulduğu gibi pek de guzel duygularla seslenmiyor nida sanatını kullanması gerektiği yeri cok iyi biliyor. Bu bakımdan da Turk edebiyatında nisa sanatının en iyi kullanıldığı şiirlerden sayılıyor. Ayrıca benzetme sanatına ve kişileştirme sanatına da yer verildiğini şiiri anlamak icin gormeye cabalayabiliriz.