Kesme işareti oğrencisinden oğretmenine, yedisinden yetmişine yazıda hata yaptıran bir noktalama işaretidir. Ayrıca şairlerin, yazarların kendi imlalarını yaratırken en cok katlettiği noktalama imidir. Bu bakımdan bu noktalama işaretini işlerken bolca ornek vermeye ozen gostereceğiz.
1. Ozel adlardan* sonra gelen hal eklerini, iyelik eklerini ve bildirme eklerini ayırmak gerekir. Bunun icin kesme işareti kullanmak zorundayız. Dikkat edilmesi gereken nokta ise kesme işareti konusunda konuştuğumuz sozcuk turunun isim olmasıdır. Fillerde ozel denen bir kavram yoktur, bu bakımdan ozel isimler uzerinden gidiyoruz.
Yukarıda bahsedilen durum ekleri,
İsmin;
Belirtme ( +ı/ +i/ +u/ +u ),
Yonelme ( +a /+e ),
Bulunma ( +da / +de / +ta /+ te ),
Cıkma ( +dan / +den / +tan / +ten)
Eşitlik ( +ca / +ce )
Tamlayan ( +nın / +nun / + nin / +nun / +im) durumlarıdır.
İyelik ekleri ise
1. Tekil : +ım / +im / +um / +um
2. Tekil : +ın / +in / +un / +un
3. Tekil : +sı / +si / + su / +su / +ı / +i / +u / +u
1. Coğul : +miz / + mız / +muz / +muz
2.Coğul : +niz / +nız / +nuz / +nuz
3. Coğul: +ları / + leri
Bildirme ekinde kasıt, ismi yuklem yapan ek fillerdir:
Şart eki ( +sa / +se ),
Hikaye zaman ( +dı / +di / +du / +du / +tı / +ti / +tu / +tu / +tı )
Rivayet zaman ( +mış / +miş )
Geniş zaman (( +dır / +dir / +dur / +dur / +tır / +tir / +tur / +tur / +tır )
* Ozel ad, cins isim olmayan, belirli bir yeri, kurumu, kuruluşu, kişiyi, durumu ifade eden isimlerdir. Ozel isimler, cumlede soz başında buyuk harf barındırır.
Orneklersek:
Bu zamanda eğer bir Turk devleti kurulmuşsa bunu Osman Gazi ’ye, Alparsan ’a, Fatih Sultan Mehmet ’e, Adli ’ye, Yunus Emre ’ye, Ziya Paşa ’ya, Şinasi ’ye, Kazım Karabekir ’e, Canakkale ’ye, Adana ’ya, Bilge Kağan ’a, Tonyukuk ’a, İsmet İnonu ’ye, Abdulhamit ’e gelmiş gecmiş, bu coğrafyaya dokunmuş her alime her medeniyete her et parcasına her bitki parcasına borcluyuz ama en onemli mimar Mustafa Kemal Ataturk ’tur.
Bu evin mimarı, bu evin direği, bu evin aşkı, bu evin saadeti evladım Hasan ’dır.
Medeniyet dedikleri Batı ’ymış, geri dedikleri Doğu ’ymuş. Laf !
2. Yer bildiren sozcukler, ozel ad kategorisine girdiği icin yer bildiren sozcuklere gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Orneklersek:
Boğaz ’dan İstanbul ’a gelen meltem sanki Turkiye ’den dunyaya yayılan bir tuz ruzgarıydı onun icin…
3. Kanun, yasa ya da tuzuk bildiren isimler hem cumle icinde soz başı buyuk harfle yazılır hem de bu ozel isme gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Ornek:
Bahsi gecen durum Kanun ’un 17. maddesinin c bendi 7. fıkrasına aykırıdır ve suc addedilir.
Yonetmelik ’te yazan budur, kabul et artık sucunu be adam!
4. Ozellikle biyografilerde cok sık gorulen bir durum olan parantez icinde verilen acıklamalar icin ozel ada( olum ve doğum yılı belirtme, soyisim, lakap …) kesme işareti koymak gerekiyorsa parantezden once yazılan ozel isme konur kesme işareti.
Orneklersek:
Yakup Kadri ’nin (Karaosmanoğlu) en buyuk eseri şuphesiz “Yaban” adlı odullu romanıdır.
5. Avrupa Birliği ibaresine ek getirildiğinde ek, kesme işaretiyle ayrılır.
Orneklersek:
Kendi kendine yetemeyen ulkelerin kurduğu bir birliktir Avrupa Birliği. Bizim Avrupa Birliği ’ne uye olmak icin cırpınmamız, yıllarca bize kast edilen “Medeniyet Avrupa ’dır” mantığıdır.
6. Unvan, saygı ya da konum anlamındaysa bu unvandan sonra gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Kişi adından sonra gelen ve herhangi bir akrabalık bildirmeyen unvan adları buyuk harfle başlar. Onun dışında ki unvanlar buyuk harfle başlamaz ve akrabalık unvanı olan bu tur sozcuklere gelen ekler, sozcuğe bitişik yazılır.
Orneklersek:
Ayşe Hanım ’a Mustafa Kemal Paşa ’dan bahsederken Ahmet ağabeyim kapımızı caldı.
Turk Dil Kurumu Başkanı ’na el yazımla bir dilekce gonderdim, cevabını bekliyorum.
Selda Hoca ’nın oğrencileri de geldi benim sınıfıma.
7. Kısaltmalardan sonra gelen isim cekim ekleri kesme işareti ile ayrılır. Yalnız unutulmamalıdır ki Turkcede, alfabedeki tum sessiz harfler “e” harfi ile okunur. Bu bakımdan kesme işaretinden sonra gelen ekin sesli harfi de buna gore ayarlanmalıdır.
Orneklersek:
Turk Dil Kurumu kısaltması TEDEKE diye okunur, bu bakımdan ona bir ek geldiğinde “ke” sesine gore ince sıradan bir ek gelmelidir, dedi Ayşe Hoca ve tahtaya şu orneği yazdı:
“TBMM ’nin acılışı TDK ’nin ve TTK ’nin acılışından once olmuştur.”
8. Sayılara getirilen sıra sayı ekleri, yapım ekleri ve arac anlamında “ile” edatı icin kesme işareti kullanır. Dikkat edilmesi gereken nokta, sayı okunuşu ile ekin sesli ve sessiz harflerinin kucuk ve buyuk unlumu uyumu uygun olmasıdır. Ayrıca sessiz harflerde de sertleşme ve yumuşama olayları dikkate alınmalıdır.
Orneklersek:
1919 ’da Turk milletinin bağımsızlık savaşı başladı.
70 ’lik dede, 20 ’lik, 16 ’lık delikanlılara taş cıkarıyordu.
9. Ay ve gun adları, tarihteki onemli bir olayı bildiriyorsa, bu tarihe gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır. Burada onemli olan tarihin gun – ay – yıl olarak yazılmış olmasıdır.
Orneklersek:
29 Ekim 1923 ’un Turk milleti icin ayrı, Batı icin ayrı, Doğu icin ayrı bir değeri vardır.
20 Nisan 2015 Pazartesi ’nin hayatımın en onemli anı olacağını duşunmezdim.
10. Turkcede, ozellikle halk ağzı soyleyişleri dikkate alınırsa bazı ses olayları oluşabilir. Bu ses olayının en onemlisi unlu duşmesidir. Bu bakımdan bazı nedenlerden dolayı unlu duşmesine uğrayan sozcuklerde kesme işareti kullanılır. Eski şiirimizde ozellikle halk ozanlarımız, aşıklarımız şiirlerini olcuye uydurmak icin bazı sesleri duşurmuşledir.
Orneklersek:
Bir ok attım karlı dağın ardına
Duştu m ’ola sevdiğimin yurduna
İl yanmazken ben yanarım derdine
Engel aramızı actı n ’eyleyim (Karacaoğlan)
Surekli eski Yeşilcam film replikleri ile konuşmasına anlam veremez “Ne ’n var yavrum” dediğinde dışımdan “İyiyim” desem de icimden en ağır hakaretleri ,nedensizce, ederdim.
11. Bir ek ya da harften sonra gelen yapım ya da cekim ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Ornek cumle:
Kimse a ’dan z ’ye tam iş beklemiyor ki sadece miş ’ten cıkıp doğal olmanı bekliyorlar.
Kesme işaretinin kullanımının en cok karıştığı ve kesme işaretinin kullanılmadığı yerler şunlardır:
Ozel adın sonunda yukarıda bahsettiğimiz 3.teklik kişi iyelik varsa, bu iyelik eki dışında gelen yeni bir iyelik eki ve onun ustune gelen durum eklerinde kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Ozel ad: Boğaz Koprusu > kopru + su > Ozel adın kokune zaten 3. teklik iyelik eki var.
Boğaz koprumuzun buyuleyici manzarası, sizi alıp uzak diyarlara bırakıyor.
Boğaz koprumuzun>> ozel adın kokunde zaten ucuncu teklik iyelik olduğu icin onun yerine gelen diğer ekleri ayırmadık.
Amik Ovası, daha doğrusu Amik Ovamız, gittikce doğal goruntusunu yitiriyor.
Kurum ya da kuruluş adları, birden fazla sozcukle kurulmuş bir birleşim ise, bu birleşim ozel adlara gelen yapım ya da cekim ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Orneklersek:
1923, Turkiye Buyuk Millet Meclisimizin doğum gunudur.
Turk Dil Kurumunun bayramıdır Ataturk.
Turk Dili ve Edebiyatı Bolum Başkanlığının aldığı bir kararla artık tum oğrenciler maruzatlarını el yazısıyla dilekce şeklinde yazacak, zarflayacak ve belirlenen kutuya atacak.
Konsolosluk, Buyukelcilik, Rektorluk gibi sozlere unluyle başlayan bir ek gelirse bu ek sozcuğe bitişik ve yumuşama kurallarına uygun olarak yazılır. Kesme işareti ile ayrılmaz. Orneklersek:
Rektorluğe dilekce yazdım, gerekirse Başbakanlığa, Cumhurbaşkanlığına da yazarım!
Ozel adlara getirilen yapım ekleri ve cokluk ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Dolayısıyla bu eklerden sonra gelen diğer ekler de ayrılmaz. Ayrıca dil adlarına getirilen eklerde de kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Turkluğe, Turkculuğe, Turkleşmeye lanet eden bir zihniyet, sucladıkları şeyi yapıyor demektir: Irkcılığı!
Ne Reşat Nuriler gordu ne Seyraniler bu edebiyat…
İngiltere ’de İngilizce konuşmak zorunluysa Turkiye ’de de Turkceyi konuşmak zorunlu olmalıdır.
Kişi zamiri olan “o” buyuk harfle yazılmaz ya da ek getirildiğinde kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Ona yazıyordu bu mektubu biliyordum, ona, benim Ahmet ’e…
Sonu sert unsuz olarak adlandırılan p, c, t, k unsuzu ile biten ozel isimlere gelen durum, iyelik veya bildirme ekleri kesme işareti ile ayrı yazılır ve yazımda ayrı yazılan ekte yumuşama gosterilmez. Sadece soyleyişte unsuz yumuşaması dikkate alınır. Orneklersek:
Bosna – Hersek ’e yapılan saldırı kınandı. (Okunuş : Herseğe)
Yazı hazırlanırken 2009 TDK kuralları dikkate alınmıştır. Yazıdaki ornekler ozgundur, alıntı değildir.
1. Ozel adlardan* sonra gelen hal eklerini, iyelik eklerini ve bildirme eklerini ayırmak gerekir. Bunun icin kesme işareti kullanmak zorundayız. Dikkat edilmesi gereken nokta ise kesme işareti konusunda konuştuğumuz sozcuk turunun isim olmasıdır. Fillerde ozel denen bir kavram yoktur, bu bakımdan ozel isimler uzerinden gidiyoruz.
Yukarıda bahsedilen durum ekleri,
İsmin;
Belirtme ( +ı/ +i/ +u/ +u ),
Yonelme ( +a /+e ),
Bulunma ( +da / +de / +ta /+ te ),
Cıkma ( +dan / +den / +tan / +ten)
Eşitlik ( +ca / +ce )
Tamlayan ( +nın / +nun / + nin / +nun / +im) durumlarıdır.
İyelik ekleri ise
1. Tekil : +ım / +im / +um / +um
2. Tekil : +ın / +in / +un / +un
3. Tekil : +sı / +si / + su / +su / +ı / +i / +u / +u
1. Coğul : +miz / + mız / +muz / +muz
2.Coğul : +niz / +nız / +nuz / +nuz
3. Coğul: +ları / + leri
Bildirme ekinde kasıt, ismi yuklem yapan ek fillerdir:
Şart eki ( +sa / +se ),
Hikaye zaman ( +dı / +di / +du / +du / +tı / +ti / +tu / +tu / +tı )
Rivayet zaman ( +mış / +miş )
Geniş zaman (( +dır / +dir / +dur / +dur / +tır / +tir / +tur / +tur / +tır )
* Ozel ad, cins isim olmayan, belirli bir yeri, kurumu, kuruluşu, kişiyi, durumu ifade eden isimlerdir. Ozel isimler, cumlede soz başında buyuk harf barındırır.
Orneklersek:
Bu zamanda eğer bir Turk devleti kurulmuşsa bunu Osman Gazi ’ye, Alparsan ’a, Fatih Sultan Mehmet ’e, Adli ’ye, Yunus Emre ’ye, Ziya Paşa ’ya, Şinasi ’ye, Kazım Karabekir ’e, Canakkale ’ye, Adana ’ya, Bilge Kağan ’a, Tonyukuk ’a, İsmet İnonu ’ye, Abdulhamit ’e gelmiş gecmiş, bu coğrafyaya dokunmuş her alime her medeniyete her et parcasına her bitki parcasına borcluyuz ama en onemli mimar Mustafa Kemal Ataturk ’tur.
Bu evin mimarı, bu evin direği, bu evin aşkı, bu evin saadeti evladım Hasan ’dır.
Medeniyet dedikleri Batı ’ymış, geri dedikleri Doğu ’ymuş. Laf !
2. Yer bildiren sozcukler, ozel ad kategorisine girdiği icin yer bildiren sozcuklere gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Orneklersek:
Boğaz ’dan İstanbul ’a gelen meltem sanki Turkiye ’den dunyaya yayılan bir tuz ruzgarıydı onun icin…
3. Kanun, yasa ya da tuzuk bildiren isimler hem cumle icinde soz başı buyuk harfle yazılır hem de bu ozel isme gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Ornek:
Bahsi gecen durum Kanun ’un 17. maddesinin c bendi 7. fıkrasına aykırıdır ve suc addedilir.
Yonetmelik ’te yazan budur, kabul et artık sucunu be adam!
4. Ozellikle biyografilerde cok sık gorulen bir durum olan parantez icinde verilen acıklamalar icin ozel ada( olum ve doğum yılı belirtme, soyisim, lakap …) kesme işareti koymak gerekiyorsa parantezden once yazılan ozel isme konur kesme işareti.
Orneklersek:
Yakup Kadri ’nin (Karaosmanoğlu) en buyuk eseri şuphesiz “Yaban” adlı odullu romanıdır.
5. Avrupa Birliği ibaresine ek getirildiğinde ek, kesme işaretiyle ayrılır.
Orneklersek:
Kendi kendine yetemeyen ulkelerin kurduğu bir birliktir Avrupa Birliği. Bizim Avrupa Birliği ’ne uye olmak icin cırpınmamız, yıllarca bize kast edilen “Medeniyet Avrupa ’dır” mantığıdır.
6. Unvan, saygı ya da konum anlamındaysa bu unvandan sonra gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Kişi adından sonra gelen ve herhangi bir akrabalık bildirmeyen unvan adları buyuk harfle başlar. Onun dışında ki unvanlar buyuk harfle başlamaz ve akrabalık unvanı olan bu tur sozcuklere gelen ekler, sozcuğe bitişik yazılır.
Orneklersek:
Ayşe Hanım ’a Mustafa Kemal Paşa ’dan bahsederken Ahmet ağabeyim kapımızı caldı.
Turk Dil Kurumu Başkanı ’na el yazımla bir dilekce gonderdim, cevabını bekliyorum.
Selda Hoca ’nın oğrencileri de geldi benim sınıfıma.
7. Kısaltmalardan sonra gelen isim cekim ekleri kesme işareti ile ayrılır. Yalnız unutulmamalıdır ki Turkcede, alfabedeki tum sessiz harfler “e” harfi ile okunur. Bu bakımdan kesme işaretinden sonra gelen ekin sesli harfi de buna gore ayarlanmalıdır.
Orneklersek:
Turk Dil Kurumu kısaltması TEDEKE diye okunur, bu bakımdan ona bir ek geldiğinde “ke” sesine gore ince sıradan bir ek gelmelidir, dedi Ayşe Hoca ve tahtaya şu orneği yazdı:
“TBMM ’nin acılışı TDK ’nin ve TTK ’nin acılışından once olmuştur.”
8. Sayılara getirilen sıra sayı ekleri, yapım ekleri ve arac anlamında “ile” edatı icin kesme işareti kullanır. Dikkat edilmesi gereken nokta, sayı okunuşu ile ekin sesli ve sessiz harflerinin kucuk ve buyuk unlumu uyumu uygun olmasıdır. Ayrıca sessiz harflerde de sertleşme ve yumuşama olayları dikkate alınmalıdır.
Orneklersek:
1919 ’da Turk milletinin bağımsızlık savaşı başladı.
70 ’lik dede, 20 ’lik, 16 ’lık delikanlılara taş cıkarıyordu.
9. Ay ve gun adları, tarihteki onemli bir olayı bildiriyorsa, bu tarihe gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır. Burada onemli olan tarihin gun – ay – yıl olarak yazılmış olmasıdır.
Orneklersek:
29 Ekim 1923 ’un Turk milleti icin ayrı, Batı icin ayrı, Doğu icin ayrı bir değeri vardır.
20 Nisan 2015 Pazartesi ’nin hayatımın en onemli anı olacağını duşunmezdim.
10. Turkcede, ozellikle halk ağzı soyleyişleri dikkate alınırsa bazı ses olayları oluşabilir. Bu ses olayının en onemlisi unlu duşmesidir. Bu bakımdan bazı nedenlerden dolayı unlu duşmesine uğrayan sozcuklerde kesme işareti kullanılır. Eski şiirimizde ozellikle halk ozanlarımız, aşıklarımız şiirlerini olcuye uydurmak icin bazı sesleri duşurmuşledir.
Orneklersek:
Bir ok attım karlı dağın ardına
Duştu m ’ola sevdiğimin yurduna
İl yanmazken ben yanarım derdine
Engel aramızı actı n ’eyleyim (Karacaoğlan)
Surekli eski Yeşilcam film replikleri ile konuşmasına anlam veremez “Ne ’n var yavrum” dediğinde dışımdan “İyiyim” desem de icimden en ağır hakaretleri ,nedensizce, ederdim.
11. Bir ek ya da harften sonra gelen yapım ya da cekim ekleri kesme işareti ile ayrılır.
Ornek cumle:
Kimse a ’dan z ’ye tam iş beklemiyor ki sadece miş ’ten cıkıp doğal olmanı bekliyorlar.
Kesme işaretinin kullanımının en cok karıştığı ve kesme işaretinin kullanılmadığı yerler şunlardır:
Ozel adın sonunda yukarıda bahsettiğimiz 3.teklik kişi iyelik varsa, bu iyelik eki dışında gelen yeni bir iyelik eki ve onun ustune gelen durum eklerinde kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Ozel ad: Boğaz Koprusu > kopru + su > Ozel adın kokune zaten 3. teklik iyelik eki var.
Boğaz koprumuzun buyuleyici manzarası, sizi alıp uzak diyarlara bırakıyor.
Boğaz koprumuzun>> ozel adın kokunde zaten ucuncu teklik iyelik olduğu icin onun yerine gelen diğer ekleri ayırmadık.
Amik Ovası, daha doğrusu Amik Ovamız, gittikce doğal goruntusunu yitiriyor.
Kurum ya da kuruluş adları, birden fazla sozcukle kurulmuş bir birleşim ise, bu birleşim ozel adlara gelen yapım ya da cekim ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Orneklersek:
1923, Turkiye Buyuk Millet Meclisimizin doğum gunudur.
Turk Dil Kurumunun bayramıdır Ataturk.
Turk Dili ve Edebiyatı Bolum Başkanlığının aldığı bir kararla artık tum oğrenciler maruzatlarını el yazısıyla dilekce şeklinde yazacak, zarflayacak ve belirlenen kutuya atacak.
Konsolosluk, Buyukelcilik, Rektorluk gibi sozlere unluyle başlayan bir ek gelirse bu ek sozcuğe bitişik ve yumuşama kurallarına uygun olarak yazılır. Kesme işareti ile ayrılmaz. Orneklersek:
Rektorluğe dilekce yazdım, gerekirse Başbakanlığa, Cumhurbaşkanlığına da yazarım!
Ozel adlara getirilen yapım ekleri ve cokluk ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Dolayısıyla bu eklerden sonra gelen diğer ekler de ayrılmaz. Ayrıca dil adlarına getirilen eklerde de kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Turkluğe, Turkculuğe, Turkleşmeye lanet eden bir zihniyet, sucladıkları şeyi yapıyor demektir: Irkcılığı!
Ne Reşat Nuriler gordu ne Seyraniler bu edebiyat…
İngiltere ’de İngilizce konuşmak zorunluysa Turkiye ’de de Turkceyi konuşmak zorunlu olmalıdır.
Kişi zamiri olan “o” buyuk harfle yazılmaz ya da ek getirildiğinde kesme işareti kullanılmaz. Orneklersek:
Ona yazıyordu bu mektubu biliyordum, ona, benim Ahmet ’e…
Sonu sert unsuz olarak adlandırılan p, c, t, k unsuzu ile biten ozel isimlere gelen durum, iyelik veya bildirme ekleri kesme işareti ile ayrı yazılır ve yazımda ayrı yazılan ekte yumuşama gosterilmez. Sadece soyleyişte unsuz yumuşaması dikkate alınır. Orneklersek:
Bosna – Hersek ’e yapılan saldırı kınandı. (Okunuş : Herseğe)
Yazı hazırlanırken 2009 TDK kuralları dikkate alınmıştır. Yazıdaki ornekler ozgundur, alıntı değildir.