Kutadgu Bilig hakkındaki her şeyi eserin muellifi olan Yusuf Has Hacib ’in esere yazdığı giriş kısmından ediniyoruz. Bu bakımdan bu edebi eser hakkındaki en guvenli bilgiler Kutadgu Bilig icinde soylenebilir.
Kutadgu Bilig isminin etimolojik cozumlemesine inildiğinde şu şekilde bir gramatikal yapı soz konusu olacaktır:
Kut+ad-gu: Kut isim koku uzerine +Ad- isimden fiil yapma eki getirilmiş ve sozcuk fiil yapıldıktan sonra –GU+ sıfat- fiil eki getirilerek gecici bir sıfat yapılmıştır. Kut kokunu bugun “Kutsal” sozcuğunden tanımaktayız. Bu bakımdan kelimenin anlamı “ Kut bahşeden, mutluluk veren” olarak tercume edilebilir.
Bil-i-g: Bilmek fiiline –G+ fiilden isim yapılarak isimleştirilmiş. Kelime anlamı ise “Bilgi” ’dir.
Bu bilgiler ışığında eserin adı “ Mutluluk veren bilgi” olarak cevrilebilir. Eser ise tam anlamıyla devlet yonetimi ile alakalıdır.
Eser, Karahanlı donemine aittir cunku Tabgac Buğra Han ’a sunulmuştur. Dolayısıyla Karahanlı Turkcesi ozelliği taşımaktadır.
Yusuf Has Hacip
Eserin muellifi hakkındaki tum bilgiler hem Kutadgu Bilig ’in on sozunde kendi ağzı ile soyledikleri hem de eserin icerisinde kendinden bahsettiği bolumlerden alıntılamadır. Şair, Balasagun ’da dunyaya gelmiştir. Balasagunlu Yusuf olarak bilinen şair, eserinin Tabgac Buğra Han tarafından sevilmesi uzerine “Has Hacib” mertebesine yukseltilmiştir. Bu rutbe atlamanın sonucu olarak artık Yusuf Has Hacib olarak anılmıştır. Eserinin bir beyitinde kendisinin artık yaşlandığından bahsetmesi uzerine eserini yazdığı zamanın 50 yaşının ustundeki hayat donemleri olduğu anlaşılmaktadır.
Yusuf Has Hacip eserinde doğum yılından ustu kapalı bahseder ve bu bakımdan bircok araştırmacı 11. yuzyıl diyerek kendi işlerini kolaylaştırmışlardır. Bunun yanı sıra bir grup araştırmacı da bazı beyitlerden anlam cıkarak, Yusuf ’un doğum yılını 1019 olarak belirlemişledir.
Eseri şairinden olumunden bahsetmemektedir. Bazı eserlerde şair olduğu zaman konuşan ekler bu eserde yoktur. Sadece ilave kısmında kendinden bahsederken artık “karı” olduğunu yani yaşlandığını ve olumun onun kapısını caldığından bahseder.
[h=4]Esere Genel Bakış[/h] Kuş bakışı bir yaklaşımla eserin icerdiği bilgilerin zamansız olduğu rahatlıkla soylenebilir. Eserde oyle hoş nazımlar vardır ki bugun bile gecerliliğini hala korumaktadır. Eserin en onemli ozelliği ile Karahanlı Devleti ’nin İslamiyet ’in kabulunden hemen sonra yazılmış olmasıdır ki bu da onu Musluman Turk devlerinin ilk eseri yapar. Bu bakımdan bazı araştırmacılar (Saadet Cağatay gibi) eserde Şaman ve Budist inanışlara ait ozellikler keşfetmişlerdir.
Eser, askerlikle ilgili terimler de icerir. Bu terimler Balasagunlu Yusuf ’un bir askerlik gecmişinin olduğunu, askerlik yapmasa bile hic olmazsa okculukla haşır neşir olduğunu ispatlamaktadır. Kutadgu Bilig ’de gecen askeri terimler makale olarak yayımlanmıştır.
Kutadgu Bilig ’i bugunlere taşıyan elbette icerdiği bilgilerdir. Oyle ki bu bilgiler icinde ansiklopedik bilgilerin yanı sıra bilinen halk inanışları da vardır.
Eser kuşkusuz 11. yy ’da yazılmış bir eserdir. Bu bakımdan saf Hakaniye Lehcesi yani Karahanlı Turkcesi ozelliğini taşır. Dili oldukca yalındır ve bu kıymetli eserin Farsca ya da Arapca değil de Turkce yazılması dikkat cekicidir. Ayrıca eserin Turkce kaleme alınması da gerek muellifin gerek de Karahanlıların Turkceye bağlılıklarını ortaya koymaktadır. Ayrıca eserde gecen kimi sozcuklerin bugun hala kullanılıyor olması, Turkoloji dunyası icin muthiş bir dil malzemesidir.
Kutadgu Bilig ’in bugun bilinen uc nushası vardır. Bu nushalar: Mısır, Herat ve Fergane nushalarıdır.
Eserin Yazılış Amacı
18 ay gibi kısa bir surede tamamlanan eser, devlet yonetimi ve iki dunyada mutlu olmak icin bir takım oğutler icerir. Doğu Karahanlı Hukumdarı Tabgac Buğra Han ’ın isteği uzerine yazılmıştır. (Tabgac, Karahanlı devleti icinde Doğu yani Merkez Hukumdara verilen bir lakaptır.)
Eserin Bicimsel Ozelliği
Eser beyitler halinde yazılmıştır. Klasik edebiyatta uzun soluklu eserler icin kullanılan mesnevi nazım şekli, didaktik bir dilde ele alınmıştır. Elbette ki aruz vezni ile yazılan eserin, vezin olcusu Şehname olcusu diye bilinen “faûlun / faûlun / faûlun / faûl” ya da daha yaygın soyleyişi ile “feûlun feûlun feûlun feûl” ’dur.
Nazım birimi elbette beyittir. Eserin beyit sayısı 6645 ’tir. Eserin ilerleyen dortluklerinde dortlukler biciminde yazılan kısımlara da rastlanmıştır. Muhtemelen bu, mesnevinin duz anlatımını kırmak amacı ile yapılmıştır.

[h=4]Eserin İceriği[/h] Eser, alegorik olarak ele alınmıştır. 4 temel karakter gerektiği yerde tahkiye gerektiği yerde konuşmalar ile ilişkilendirilmiştir. Eserin bu 4 ana karakteri şunlardır:
Kun Togdı: Gun anlamındadır. Temsil ettiği soyut oğe Adalet, gorevi ise Hukumdarlıktır.
Ay Togdı: Gece anlamındadır. Vezirdir ve mutluluğu temsil eder.
Ogdulmuş: Ovguye mazhar olan, ovulmuş anlamındadır. Vezirin oğludur ve aklı temsil eder.
Odgurmuş: Biraz tartışmalı bir konu olmakla birlikte “Uyanmış” ya da “ Uyandırılmış” anlamındadır. Bu karakterler eseri icinde gayet sağlam bir kurgu ustalığı ile yerleştirilmişlerdir.
Eserin başında bir kaside vardır. Daha sonra “ Kitab adı urdum Kutadgu Bilig” ismi ile bir bolum gelir. Bu bolum, kitabın adından bahseder. Daha sonra da kahramanlar devreye girer. Kahramanların hikÂyesi bittiğinde ise soze Yusuf Has Hacip girer ve biraz kendinden bahsettikten sonra dua ile eserini bitirir.
Sonuc olarak Kutadgu Bilig, ustunce binlerce kez araştırma yapılmış onemli bir kaynaktadır. Her yaştan okuyucuya hitap eden bu eser, mutlaka okunmalı ve idrak edilmelidir. Nitekim artık her yerde bu eserin Turkiye Turkcesi basımı bulunmaktadır.