Tum Turk topluluklarının, milletlerinin ortak kulturudur. Dede Korkut; Dedem Korkut, Korkut Ata, Atam Korkut olarak da bilinir. Kazakistan, Turkmenistan, Azerbaycan, Kırgızistan ve diğer Turk illeri, Dede Korkut ’u farklı adlarla ama aynı hikayelerle tanır.
Genel anlamda bircok kaynak Dede Korkut icin “Oğuzların bilicisi” olarak gecer. Dede Korkut hakkında bir ozyaşam ya da yaşam oykusu yoktur, biz onu bize bırakılan ve kendi adıyla anılan Kitab-ı Dede Korkut eserinden biliyoruz. Tahminimizce Dede Korkut, bir cıkış noktası olarak duşunulmelidir ki tarihte hemen hemen her Turk milleti bu biliciye sahip cıkmış ve bu yuzden de onun hakkında net ve kesin bilgilere ulaşamaz hale gelmiştir.
Dede Korkut ’un Kokeni Hakkında Yazılanlar
“Dede Korkut kimdir” sorusu tarihi kaynaklar araştırarak cevap aranan bir sorudur ama tarihi kaynaklara baktığımızda onumuze kesin bilgiler cıkmamaktadır. Yukarıda da dediğimiz gibi tarihte hemen hemen her Turk ili bu zatı sahiplenmiştir.
Biz ise eserlerde Dede Korkut ’u arayacağız. Bakalım hangi eserlerde nasıl gecmiştir
Dede Korkut:
1. CÂmi ’u ’t – TevÂrîh
Reşîduddin Fazlullah-ı HemedÂnî ’nin (o. 718/1318) eseridir. Tarihlerin derlemesi olarak cevrilebilir. Modern anlamda ilk tarih derlemesidir. İlhanlı hakanı Gazan Han ’ın isteği uzerine yazılmıştır. Asya ve Avrupa bolgelerindeki imparatorluk ve devletlerin tarihleri tarafsız olarak ilk kez ele alınmıştır.
Bu eserde Dede Korkut, Oğuzlar ’ın Bayat boyundan gosterilmiştir. Daha da ayrıntıya girecek olursak Dede Korkut ’un 10. Oğuz Hakan ’ı Kayı İnal han ’ın baş danışmanıdır. Yine Oğuz tarihinde 14.sırada Han olan ve 90 yıl han olarak gorev yapan Kanlı Yavguy, doksan yıl boyunca Dede Korkut ’u danışman olarak gorevlendirmiştir.
Onun hakkındaki başka bir duyum ise Kayı İnal Han ’ın Hz.Muhammed ile cağdaş olması ve iki vezirini de Peygamber ’e gonderip Han ’ın da Musluman olmasıdır.
2. Şecere-i TerÂkime
Turk tarihi icin unutulmaz bir eser ve en onemlisi bir kaynaktır.
Ebulgazi Bahadır Han, 1659 ’da tamamladığı bu eserini Turkmen ileri gelenlerinin ricaları uzerine ve herkesin anlaması icin Arapca ve Farscadan uzak olarak sade Turkce ile yazdığını belirtmektedir. Eserde Turkmenlere dair bilgiler bulunmakta, Oğuz Han ve neslinden, Turk damga ve ongun kuşlarından bahsedilmekte ve Âdeta bir “OğuznÂme” metni verilmektedir.
Ebulgazi Bahadır Han eserini kaleme alırken yazılı ve sozlu kaynaklardan yararlanmış bu bakımdan da geniş bir bilgi birikimini goz onune sermiştir. Ozellikle Turkmen boylarını, illerini gezmiş, beylerin, kamların, baskıların, ozanların soylarını değerlendirmiş, sozlerini eserine almıştır. Yazılı olarak yukarıda bahsettiğimiz Cami ’u ’t Terakime eserinden yararlanmış ama ondan daha geniş bir bilgiler bulunmaktadır Şecere-i TerÂkime ’de.
Şecere-i TerÂkime ’de Dede Korkut, Oğuzların Kayı boyundan gosterilmiştir.
Kaynaklarda, ortak olan bir bilgi de bu bilicinin uzun yıllar yaşadığıdır : Reşîduddin ve Ebulgazi Bahadır Han onun 295 yıl yaşadığını soylerler. [İslam Ansiklopedisi, Orhan Şaik Gokyay]
3. Bahru ’l Ensab
Seyyid Muhammed b. Ahmed b. Amiduddin Ali Huseyni en-Necefi tarafından yazılmıştır. Burada Korkut Ata ’nın dış gorunuşu icin bir rivayet vardır: Dede Korkut aydın, berrak gozlu dev kızından dunyaya gelmiştir. Boyu 60 arşındır. [İslam Ansiklopedisi, Orhan Şaik Gokyay]
4. Diğer efsaneler…
Dede Korkut ya da Korkut Ata hakkındaki soylencelerin hepsi yazıya aktarılmamıştır. Bazı menkıbeler, halk arasında sozlu olarak yayılmıştır.
Kimi halk kaynaklarına gore Dede Korkut, 1000 yıl yaşamıştır.
Onun olumsuzluğuyle ilgili olarak da Kazak efsaneleri vardır. Kazakların yaygın halk hikayesine gore Korkut Ata, 20 yaşında duşune giren yaratıklarca kendisine olumsuzluk verilen birisidir. Allah, ona “Olumu kendin arzu etmedikce olmeyeceksin” diye buyurmuştur. Onun olumu hakkında daha bircok rivayet vardır.
[h=3]Dede Korkut ’un Ozellikleri[/h]Dede Korkut ’un oykulerinden yola cıkılarak ona bicilen ozellikler vardır. Dede Korkut hakkında elimizde kesin ve net bilgiler yoktur, bu bakımdan da elde edilen ozellikler destansı ozelliklerdir.
Destan kişisidir bu bakımdan da olağanustu ozellikleri vardır.
“Oğuzların bilicisi” olarak bilinir.
Gaipten haber verdiği soylenir.
Kahramanlara gelecekten haber verir.
Kahramanlar arasındaki sorunları cozendir.
Ad koyma geleneği vardır Turklerde ve oykulerde ad koyma geleneğini yerine getiren Dede Korkut ’tur.
Dede Korkut, ozanlık yeteneklerine sahiptir. Kopuz calar.
Oğuzhanları ile ilgili oykuler anlatır, o hakanları over.
Soylentiye gore Peygamber ile cağdaştır.
Bilgedir, danışılandır.
Yukarıda bahsedilen ozellikler, destansı bir ozellik taşıdığı icin maalesef tarihi bir karakter olarak gorulemez.
Kitab-ı Dede Korkut Kitabı Hakkında…
Dede Korkut hikayelerinin toplandığı kitaptır. Kitap hem edebi hem de toplumsal anlamda oldukca onemli bir yapıdadır.
Kitabın toplumsal yapıdaki onemi, bu kitabın bir kişinin değil bir toplumun hikayelerinin derlemesi olmasıdır. Bu bakımdan kitaptan cıkacak tum ozellikler Turk toplumuna mÂl edilir.
Kitaba ilk bakan kişi, bu kitabın bir İslam savaşı olduğu kanısına kapılabilir cunku kitabın buyuk kısmında Hıristiyan komşular ile Oğuzların yaptıkları savaşlar anlatılır. Ama anlatılan savaşlardan ziyade bir toplumun kultur temeli, o toplum sağlam ve kaliteli karakteri gorulmektedir.
Dede Korkut kitabında 12 hikaye vardır. Bu hikayeler şunlardır:
Dirse Han Oğlu Boğac Han
Salur Kazan'ın Evi Yağmalanmadığı Boyu
Kam Bure Bey Oğlu Bamsı Beyrek
Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olduğu Boyu
Duha Koca Oğlu Deli Dumrul
Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
Kadılık Koca Oğlu Yuğnek Boyu
Basat'ın Tepegoz'u Oldurmesi
Begil Oğlu Emren ’in Boyu
Uşun Koca Oğlu Segrek
Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Cıkardığı boyu
İc Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Olduğu
Hikayeler, konularına gore de gruplandırılmıştır. Boyle bir durumda karşımıza şu tablo cıkmaktadır:
a) Kendi babası icin savaşan evlat/oğul: Dirse Han Oğlu Boğac Han, Kadılık Koca Oğlu Yuğnek Boyu, , Begil Oğlu Emren ’in boyu, Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Cıkardığı boyu.
b) Oğul icin savaşan baba: Salur Kazan'ın Evi Yağmalanmadığı Boyu, Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olduğu Boyu
c) Kardeş icin savaşan kardeş: Uşun Koca Oğlu Segrek
d) Kocası icin kendisini feda eden/savaşan hatun: Duha Koca Oğlu Deli Dumrul, Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
e) Kan kardeşleri icin savaşan Oğuz beyleri: İc Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Olduğu
[Orhan Şaik Gokyay, Dedem Korkud ’un Kitabı]
Dede Korkut hikayeleri masal değildir. Dede Korkut hikayeleri bayat bir ifadeyle destancılıktan hikayeciliğe geciş donemi eseridir. Bunun ne demek olduğunu biraz acalım:
Destanlarda olağanustu olaylar vardır ve anlatıcı da bu olağanustu olaylara inanan kişidir. Lakin Dede Korkut hikayelerinde de destan ozellikleri vardır. Bu ozellikleri [ temleri ] maddeler halinde sayarak hatırlamak gerekirse ortaya şu tablo cıkar:
a) Kahraman oğlun babayı kurtarması
b) Kahraman oğlanın babasını tutsak edenden intikam alması*
*Ayrıca Dede Korkut hikayelerinde tem, anlatım tarzı, dil ve tanzim edilişi Batı destanlarına da benzer. Bu konudaki ayrıntılı bilgi icin Homeros Destanları ile Dede Korkut HikÂyeleri Arasındaki Kurgu, Yapı, Tip Ve Tema Benzerlikleri - Adem CAN makalesine bakılabilir.
Dede Korkut ’ta bu temler kullanılmıştır ama destandaki kullanımında fark vardır. Destanlarda bu tem kullanıldığında kahraman, yer altı ya da yer ustu canavarları ile uğraşır ve tem yani amac tamamen unutulup bu ozellikler one cıkar. Dede Korkut hikayelerinde ise bu temler uzerine gidilir ve hikayenin temeli olarak kalır.
Dede Korkut icin dil de cok onemlidir. Dede Korkut hikayeleri incelendiğinde sekiz bin kusur oz Turkce deyim ve soze rastlanır. Bu da dil malzemesi olarak ayrıca onemli bir hazinedir. Ayrıca eserde Azeri Turk lehcesi kullanılmıştır. Okuyucuyu etkileyen ve hikayenin başından sonuna kadar devam eden şuan cok sık kullanılan bir soz dizimi yani sentaks da dikkat cekicidir. Gariptir ki Dede Korkut, kendisinden yuzyıllar sonra ortaya cıkan Yunus Emre ’ye, Enveri ’ye , Ahmet Paşa ’ya dil konusunda tesir etmiştir.
Turk Halk Edebiyatının tipik bir ozelliği olarak Dede Korkut hikayelerinde de nazım ve nesir karışık olarak kullanılmış, olayın anlatımı nesir, kahraman diyalogları nazım şeklinde kaleme alınmıştır.
Dede Korkut hikayeleri sadece Turk dili ve edebiyatı icin değil Dunya edebiyatı icin de onemlidir. Batılı edebiyatcılar bu hikayelere Turk İlyadası diye hitap ederken, yabancı radyo programları ya da dil araştırmalarında Dede Korkut hikayelerinden parcalar verilir.
Asıl adı “Kitab-ı Dede Korkut al lisan-ı tarife-i Oğuzan” olan bu dunya eserinin iki nushası vardır. Birisi Vatikan diğeri Dresden nushalarıdır. Bu nushalar arasında dil farkı vardır ama bu fark Turkoloji araştırmalarına konu olan ayrıntılardır. Daha ayrıntılı bilgi icin bu konuda yazılan makalelere bakabilirsiniz: Dede Korkut Kitabı ’nın Vatikan Nushasındaki Bazı Farklı Kelimeler Uzerine- Vahid ZAHIDOGLU ADILOV