Filimsiler, pek cok oğrencinin en cok zorlandığı konu. Biz de bu makalemizde fiilimsileri acıklamaya calışacağız.
Bu konuyu işlemeden once “Sozcuk Turleri Nedir” adlı makalemizi okumanızı oneririm. Her alanda olduğu gibi gramerde de konular birbirlerinin devamıdır. Bu konuda da zarfı, sıfatı, ismi ve yapım – cekim eklerini bilmiyorsanız, konuyu anlamanız oldukca zor olacaktır.
[h=2]Filimsi Tanımı [/h]Fiilimsi ya da diğer adıyla eylemsi, fiilden isim, zarf ya da sıfat yapılmasıdır. Yalnız dikkat edilmesi gereken nokta, yapılan isimlerin, sıfatların ve zarfların GECİCİ olmasıdır. Peki bir sozcuğun gecici olması ne demek?
Bir sozcuğun gecici olması ne demek?
Turkcede kalıcı sozcukler, yapım ekleri ile yapılır. Ve yapım eklerinin geldiği kokler, govde olur. Yeni bir anlam kazanırlar ve en onemlisi sozluklerde madde başı olarak gorulurler. Orneğin “goz” kokunden uretilen “gozluk” organ anlamına gelen gozu değil; bir aleti belirterek bir kavramın adı olmuş, yeni bir kavram kazanmıştır. Aynı keza “sevmek” fiili bir eylem ifade ederken, eylemin sonunda oluşan duygu “sevgi” olarak adlandırılmıştır.
Turkcedeki yapım ekleri, ismi isim yapabilir ( isimden isim yapan yapım ekleri), fiilden yeni bir fiil turetebilir ( fiilden fiil yapma ekleri), fiilden isim yaparak sozcuğun turunu değiştirebilir ( fiilden isim yapma ekleri) ya da bir ismi fiil yapabilir ( isimden fiil yapım ekleri). Orneklersek:
1. İsimden isim yapan ekler: +cı+/+ci+/+cu+/+cu+ ( aş+cı, temizlik+ci, kapı+cı…)
+lık /+lik/ + luk/ +luk ( goz++luk, deli+ilik, yıl+lık ….)
+lı/+li/+lu/+lu ( sevgi-li, yapı-lı, sabır-lı …) vs.
2. İsimden fiil yapan ekler: +le/+la (yavaş+la- , temiz+le-, su+la- …),
+len/+lan ( duru+lan-, hız+lan-, topak+lan-…),
+el/ +al (dar+al-, ufak+al- …)
3. Fiilden fiil yapan ekler : - tır / -tir / - tur/ -tur (yap-tır, sev-dir, kes-tir…)
-l ( yırtı-l, getir-i-l …)
-ş / -iş / -ış / -uş / -uş ( dov-uş, gor-uş, gel-i-ş …)
4. Fiilden isim yapan ekler : -gın / -gin / -gun / -gun (gez-gin+, yor-gun + … )
-ı / -i / -u / -u (yaz-ı, bat-ı , doğ-u )
-ıcı / -ici / -ucu / ucu ( al-ıcı, sat-ıcı …)
Onemli Not: Turkcede isimler artı (+) ile fiiller eksi (-) ile gosterilir. Turkce sondan eklemeli bir dil olduğu icin de yukarıdaki işaretleme yapılmış. Normalde bu işaretleme ile yapım eklerini gostermek istersek şoyle bir tablo cıkar karşımıza : fiilden isim yapma eki ( - +), fiilden fiil yapma eki ( - - ), isimden isim yapma eki ( + + ), isimden fiil yapma eki ( + - ).
Filimsiler ise yapım eki değildir. “Gelmek” fiilinden tureyen “gelmek” isim fiilini sozlukte bulamayız. Fiilimsiler, cumlede sozcuk turu olarak isim, sıfat ve zarfın sağlayamadığı komplike anlamları sağlamak icin o anlık uretilir. Yapım ekleri gibi sozcuğun turunu değiştirmez, anlamını değiştirmez. Sadece cumlelerde cumlecikler oluşturup cumlenin anlamını genişletirler
Filimsiler isim midir fiil midir?
Fiilimsiler, isim cekim eki alabildikleri icin yapı bakımından isim ama anlam olarak fiildiler. Bu bakımdan da isimleri “fiilimsi”dir. Bir isim fiil, cumlede ismin aldığı tum cekim eklerini alabilir, sıfat – fiiller tıpkı sıfatlar gibi sıfat tamlaması oluşturabilir, adlaşabilir ya da zarf – fiiller, tıpkı zarflar gibi yukleme sorulan “nasıl, ne zaman” sorularına cevap verebilir. Tum bunlara rağmen koklerindeki eylem anlamını, hareketi kaybetmezler. Bu bakımdan cumlede, cumlecik oluştururlar. Cumle zaten bir yargı olduğu icin fiilimsilere de daha kucuk bir yargı barındırdıkları icin yargıcık denir.
Cumlede fiilimsi nasıl bulunur?
Oncelikle, bir cumlede birden cok fiilimsi olabilir. Hatta cumle, filimsi ve yuklemden oluşabilir. Bu bakımdan “cumlede iki fiil varsa birisi fiilimsidir” bilgisi bizi yanıltır.
Her cumlede “yargı” bildiren yuklemler vardır. Yuklem olmadan cumle olmaz ve bir kelime dizisinde ne kadar cok yuklem varsa o kadar cok cumle vardır. Yan yuklem cumle demektir. Bu yuzden de yuklem, cumleden atılırsa, cumle ortadan kalkar. Bu durum, ozne, dolaylı tumlec ya da zarf tumleci gibi diğer ogeler icin gecerli değildir. Ornekle netleştirilelim :
Ornek : Diba okula gidiyor. Bu cumlede yuklemi bulmak icin yuklem olduğundan şuphe ettiğiniz sozcuğu cumlede cıkarın. Eğer cumle hala yargı bildiriyorsa o yuklem değildir ama bildirmiyorsa, anlamsız olmuşsa cumleden cıkardığınız sozcuk yuklemdir:
Diba okula gidiyor: “okula” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor; Diba gidiyor. Yani cumle hala var.
Diba okula gidiyor: “Diba” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor; Okula gidiyor. Yani cumle hala var
Diba okula gidiyor: “gidiyor” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor: Diba okula. Cumle ortadan kalktı. O zaman yuklem “gidiyor”.
Tabii yuklem her zaman sonda ve fiil olmak zorunda değil. Cumle devrik olup yuklem de isim olabilir. O zamanda da yine aynı teknik uygulanmak zorunda. Orneklersek:
Ornek : Sarıydı baharda ağaclar.
Bu cumlede “sarıydı” sozunu cıkarırsak cumle ortadan kalkacaktır. Bu bakımdan yuklem de “sarıdır” sozudur.
Bir cumlede filimsi bulmak icin once yuklemi bulacağız. Yuklemi yukarıda gosterilen şekilde bulduktan sonra geriye kalan fiillerin altını cizin. Eğer o fiiller az sonra acıklayacağız ekleri almış ve cumlede zarf – isim ya da sıfat gorevindeyse o altı cizilen sozcuk fiilimsidir :
Orneğin : Gidişin en cok beni uzdu.
Burada “uzdu” yuklem. Geriye fiil olan tek bir sozcuk kalıyor: “Gidiş” < gitmek
Aşağıdaki orneklerdeki fiilleri siz bularak hangisinin yuklem olduğunu hangisinin fiilimsi olduğu gosterir misiniz? Ama dikkat ediniz, yuklem her zaman sonda olmaz, yuklem her zaman fiil olmaz.
ALIŞTIRMALAR -1-
Cumlelerin yuklemlerini bulunuz. Verdiğiniz cevapları, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
1.1. Sevdiğim adam da beni seviyormuş.
1.2. Bu evin nasıl yapıldığı, video halinde acıklanmış.
1.3. Seviyordu benim gelmelerimi, hatta aniden gitmelerimi.
1.4. Gorduğum kadarıyla uslanmamış hala babanız.
1.5. Adanalı, sevince tam sever!
1.6. İstanbul ’a varınca hemen anneni ara.
1.7. Seni gorduğune ne kadar sevindi bir bilsen!
1.8. Gorduğum en guzel kadındı annen.
1.9. Yazarak calışmak, okuyarak calışmaya gore cok daha etkili bir calışma yontemidir.
1.10. Hayat sevince guzel.
Fiilimsiler kaca ayrılır? Fiilimsi turlerinin aldığı ekler nelerdir?
Filimsileruc başlık altına incelenir:
Bu filimsiler, farklı ekler ve gorevlere sahiptirler.
İsim Fiil nedir?
İsim- filler en hantal fiilimsiler. Kalıplaşıp kalıcı isim olmaya en cok meyilli olanlar. Ayrıca sıfat – filler, bir soz obeği oluşturmak zorunda değiller ama onları obek halinde de gorebiliriz. Yuklem olabilirler. Yuklem olurlarsa cumle, fiil cumlesi değil isim cumlesi olur.
İsim – fiiller isimlere getirilen şu eklerle gorevlerini gercekleştirirler:
-ma/-me
-mak/-mek
-ş/ -iş/ -ış/ -uş/ -uş
Bu ekleri MAYIŞMAK şeklinde kodlayarak hafızamızda tutabiliriz. İsim fiiller, bir eylemi temsil ederler. Soylendiğinde aklımıza bir cisim ya da kavram değil, direkt olarak eylem gelir. Bu haliyle de kalıcı isimlerden ayrılırlar.
Ornek : Yurumek en etkili spordur.
Bu cumledeki “yurumek” sozcuğu isim fiildir. Yurumek dendiğinde de insanın aklına eylem, hareket gelir.
Siz de “Alıştırmalar -2-“de bulunan isim fiilleri bularak konuyu pekiştirebilirsiniz:
ALIŞTIRMALAR – 2 –
Aşağıdaki cumlelerdeki isim fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonunda bulunan cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
2.1. Sevmek, sevilmekten daha zormuş.
2.2. Dondurma işlemi en zor işlemlerden bir tanesi.
2.3. Yurumeyi, koşmaya tercih ederim.
2.4. Yaşamayı sevin.
2.5. Beş duyu organımız vardır ve şu işlere yararlar: Gorme, dokunma, işitme ( duyma), hissetme, tatma
2.6. Sizinle yarışmak , benim icin bir onurdu.
2.7. Zengin kalkışı yaptınız, olmadı boyle.
2.8. Sonradan gorme bunlar, para ahlakları olmaz.
2.9. Goruş gunu coktan bitti.
2.10. Bayramda buyuklerimizi ziyaret etmekten daha onemli ne işimiz olabilir ki?
DİKKAT : İsim fiiller, kalıplaşarak kalıcı isim haline donuşebilir. İsim fiil ile kalıcı ismi ayırmak aslında oldukca kolaydır. Kalıplaşmış isimler soylendiğinde aklımıza direkt olarak temsil ettiği kavram gelir. Mesela “Yemekte dolma varmış” cumlesindeki “dolma” bizde bir yemeği cağrıştırır. Siz de aşağıdaki ALIŞTIRMALARDA (3) kalıplaşmış isim fiilleri bulmayı deneyiniz.
ALIŞTIRMALAR - 3 -
Aşağıdaki cumlelerdeki kalıplaşmış isim fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol ediniz.
3.1. Yazın yenecek en guzel tatlı dondurman başkası olamaz.
3.2. Biletinizi gidiş – donuş şeklinde kestirseydiniz keşke.
3.3. Yemekte sarma varmış.
3.4. Dolmuş kalkmak uzere, yolcular yerlerini alsın.
3.5. Cakmağı olan var mı?
3.6. Hala ucurtma ucuran cocuk kaldı mı yahu?
3.7. Yaz aylarında en sağlıksız yemek kızartma. Sebze de olsa et de olsa yağda kızartma sağlıklı değil.
3.8. Bu danışmalarda da kimse olmaz.
3.9. Unlu yazarlarla yapılan soyleşiler her zaman ilgi gormuştur.
3.10. Danışmadaki kadın bağırdı : “Hırsız var! Giriş ve cıkışları tutun, kimse cıkmayacak!”
Dikkat : İsim – fiiller, ismin aldığı tum ekleri alabilirler. Hal ekleri, coğul eki. Ve hatta tamlayan durum eki alarak isim tamlaması dahi oluşturabilirler.
Sıfat Fiil Nedir?
Fiilden tureyen sıfatlardır. Tıpkı sıfatlar gibi tamlama ya da başka bir deyişle obek oluşturabilirler. Ayrıca isimlerin aldıkları ekleri aldıklarında ondeki ismi kaybedip adlaşmış sıfat olabilirler.
Sıfat fiil ekleri şunlardır:
-an/-en/-ın/-in/-un/-un, -yan/-yen/-yın/-yin/-yun/-yun
-ası/-esi; -yası/-yesi
-maz/-mez/
-ar/-er
-dik/-dık/-duk/-duk ; -tık/-tik/-tuk/-tuk > Bu ekten sonra sesli bir harf gelir “k” sesi “ğ” olur
-acak/-ecek
-mış/-muş/-muş/-miş
Bu ekleri ANASI MEZAR DİKECEKMİŞ şeklinde kodlayarak aklımızda daha kolay tutarız.
Şimdi biraz ornek yapıp konuyu pekiştirelim.
Ornek 1 : Bize gelen adamı tanıyor musun? >Tanıyor musun yuklem. “Gel-en adam” ise hem sıfat tamlaması hem de sıfat fiil.
Ornek 2 : Bize geleni tanıyor musun? > Tanıyor musun yuklem. “Gel-en-i” isim fiil eki ve isim cekim eklerinden hal eki aldığı, bu hal eki yuzunden de onundeki ismi duşurduğu icin burada adlaşmış sıfat-fiil bulunmakta.
Dikkat : Sıfat – fiil eklerinden “-dIk/ -dUk/ -tIk / - tUk, -mAz, -Ar/-Ir/-Ur, -AcAk, -mIş/-mUş” eklerinin aynı bicimi zaman eki olarak da kullanılır. Ekler, aynı değildir, ekler sadece gorunuşte aynıdır. Bu iki durumu ayırt etmek icin yuklemi, yukarıda gosterdiğimiz şekilde bulabiliriz. Yuklem bulunduktan sonra isim cekim eki alan ya da sıfat tamlaması oluşturan fiil, fiilimsidir.
1. -dIk/ -dUk/ -tIk / - tUk : Belirli ya da gorulen gecmiş zaman, 2.coğul kişi.
Zaman eki olarak : Biz, onları sizden cok once tanıdık.
Sıfat-Fiil eki olarak : Tanıdık insanları gormek, guven veriyor.
2. - mAz : Olumsuz geniş zaman, 2.tekil kişi.
Zaman eki olarak : O seni tanımaz.
Sıfat-Fiil eki olarak : Onulmaz yara yoktur.
3. –r /-Ar/-Ir/-Ur : Geniş zaman eki.
Zaman eki olarak : O, her zaman aynı yerde aynı saatte yemek yer.
Sıfat-Fiil eki olarak : Kanıtlanabilir teorilere ihtiyacımız var, komplo teorilerine değil.
4. - AcAk : Gelecek zaman eki
Zaman eki olarak : Eminim! O, yine buraya gelecek.
Sıfat-Fiil eki olarak : Gorulecek hesabımız var.
5. -mIş/-mUş : Duyulan ya da belirsiz gecmiş zaman eki.
Zaman eki olarak : Annem yine sarma yapmış.
Sıfat-Fiil eki olarak : Gelmiş gecmiş en buyuk sihirbaz geliyor sahneye !
Şimdi ALIŞTIRMALAR -4- başlığı altındaki 20 ornek cumledeki adlaşmış sıfatları ve sıfat fiilleri bulmaya calışınız.
ALIŞTIRMALAR - 4 -
Aşağıdaki cumlelerde hem sıfat fiilleri hem de adlaşmış sıfat fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
4.1. Gelecek gunler daha guzel olacak. Eminim.
4.2. Gelen adamı tanımadığınızı soyluyorlar.
4.3. Gelen, gideni aratır her zaman.
4.4. Ne kadar dokunaklı ne kadar huzunlendiren şarkılar bunlar…
4.5. Seni gorenlerden bir tanesi de annendi.
4.6. Gorduğum en guzel kızla mı konuşuyorum şuan?
4.7. Tanıdık yuzleri her zaman arar bu gozler, hem de her yerde.
4.8. Sevdiklerimdi en cok beni yaralayanlar.
4.9. Erken gelenler de oldu, gec kalanlar da, zamanında gelenler de.
4.10. Ben bunları hak edecek bir şey yapmadım, yapmam da.
4.11. Gorduklerime mi inanayım yoksa senin soylediklerine mi?
4.12. İşler, her zaman gorunduğu gibi değildir.
4.13. Seni soran adamı daha once buralarda goren ya da duyan olmadı.
4.14. Opulesi pamuk ellerdi annemin elleri.
4.15. Gorunmez kaza işte.
4.16. Bugun, “Yenilmezler : Ultron Cağı”na gideceğiz.
4.17. Sevilecek insan var, guvenilecek insan var, eğlenilenicek insan var.
4.18. Kazanılmaz yarışları kazandı Turk sporcuları.
4.19. Cıkılamaz denilen Everest Tepesine, bugune kadar 3.000 ’den fazla kişi cıktı.
4.20. Gormuş gecirmiş insan, bir başka bakıyor hayata.
Zarf Fiil Nedir?
Zarf – fiiller, fiilden gecici zarf olmuş sozcuklerdir. Sozluğe girip madde başı olmazlar. Cumlede, zarf ne iş yapıyorsa onlar da onu yapalar. Bu bakımdan, yuklemi niteleme işini ustlenirler. Ayrıca, isim cekim dediğimiz coğul eki, hal eki, iyelik eki, aitlik eki takılarını almazlar. En onemlisi, yukleme sorulan “nasıl, ne zaman” sorularının cevaplarını verirler. Zaten bu nedenle, ekleri ezberlemek yerine yukleme “ nasıl, ne zaman” sorularını bulup, bu sorularının cevaplarının zarf mı yoksa zarf-fiil mi olduklarını kontrol etmek daha kolaydır.
Zarflar, iki sozcukten oluşabilirler. İki sozcukten zarf fiil yapabilen ekler “-r … -mez” şeklinde gosterilmiştir. Zarf- fiil ekleri ise şunlardır:
• -ip /-ıp /-up /-up
• -arak / -erek
• -madan/-meden
• -maksızın /-meksizin,
• -dıkca /-dikce /-tıkca /-tikce
• -ınca (-ince),
• -alı (-eli),
• -ken,
• -a ( ... -a ... -a),
• ... -r ... -maz
• -asıya (-esiye),
• -casına (-cesine)
DİKKAT : -ken eki hem isme hem de fiile gelir. Her iki durumda da zarf yapar. Hangisinin zarf hangisinin fiil olduğuna dikkat etmek gerekir.
Şimdi, birkac tane zarf – fiil orneği verelim.
Orneğin :
1. Gelirken ekmek al. > Once yuklemi bulmalıyız. “al” yuklem. “ne zaman” sorusunu yukleme sorarsak “gelirken” cevabını alırız. “gelirken” sozcuğunun koku ise “gel” eylemidir. Bu halde “gel-ir-ken” şeklinde ayrılır sozcuk ve zarf fiil eki “ken” ortaya cıkar.
2. Bana gelip tum olan biteni anlattı. < “anlattı” yuklem. “ne zaman anlattı” sorusunun cevabı ise “bana gelip” obeğidir. Fiilimsiler obek oluşturabildikleri icin buradaki fiilimsi “gelip” olacaktır. Ayrıca “olan biten-i” sozcuğu de adlaşmış sıfattır.
3. Kapıyı acar acmaz kedisine sarıldı. < “ sarıldı” yuklem. “ne zaman sarıldı” sorusunun cevabı ise “kapıyı acar acmaz”. Zarf fiillerin iki sozcukten oluşabildiğini soylemiştik. Oyleyse buradaki fiilimsi “acar acmaz”dır.
Şimdi, ALIŞTIRMALAR – 5 – başlığı altında verilen cumlelerde zarf fiil eki almış ve cumlede zarf gorevinde kullanılan sozcukleri bulunuz.
ALIŞTIRMALAR - 5 -
Aşağıdaki cumlelerde bulunan zarf fiilleri tespit ediniz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
5 .1. Bir daha, sana soru sorulmadan cevap verme.
5 .2. Gelip gidip bana soru sormayın.
5 .3. Yemek yerken konuşulmaz. Sofra adabıdır.
5 .4. Sen gelinceye kadar ben balkonu yıkadım bile.
5 .5. Sabah olunca yola cıkarız.
5 .6. Alıştıra alıştıra soyleseydiniz keşke.
5 .7. Sen gideli o kadar zaman oldu ki.
5 .8. Annesini gormedikce soru sormaya devam edecek.
5 .9. Seni delicesine seviyordum ama sen umursamazca davranıp beni terk ettin.
5 .10. Giderek daha cok soru soruyor, yorulmaksızın senin adını sayıklıyor.
Fiilimsiler, cumlecik oluşturabilirler.
Fiilimsiler, cumle icinde daha kucuk yargılar bildirebilir. Bu bakımdan da filimsiler uzerlerine dolaylı tumlec, zarf tumleci ya da ozne cekebilirler. Cumle, fiilimsilerin bu ozelliklerinden dolayı, icerisinde filimsi barındırırsa o zaman birleşik cumle olur. Bu konuyu “Cumle Turleri Nedir?” başlıklı yazımızda daha detaylı inceleyeceğiz.
Aşağıdaki tabloda, tum filimsi ekleri gosterilmektedir.
Son bir alıştırma olarak, aşağıdaki metinde gecen fiilimsileri bulup, hangi fiilimsi olduklarını yazınız. Alıştırma cevaplarını, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol ediniz.
ALIŞTIRMA - 6 -
Sabah uyanınca ilk işiniz ne olur? Yuzunuzu yıkamak, dişlerinizi fırcalamak, duş almak, telefonunuza bakmak? Sanmam. Herkesin ama herkesin ilk işi “Bugun ne yapacağım” diye duşunmek. Yani, yaptığımız ilk iş duşunmek. Sanırım bu da bizi insan yapan en onemli şey.
Bir işiniz varsa ve işe gitmek icin hızlanıp ayaklarınız dolaşınca, iyi bir kufur sallarken uzaya, duşunmeye vakit yoktur belki. Ama ya akşam? Ya gece? Geceler, bizim duşunmemizi sağlayan en guzel anlarken, sabahlar cevapları aradığımız yegane yerler değil midir? Duşunen insanlardan korkmayın bu yuzden. Duşunmeyen, sadece evrene kufurler savuran insanlardan korkun. Ama dikkatli olun, korkmak ile duşunmeyi birbirine karıştırmayın. Aksi taktirde, duşunmekten korkarsınız. ( Yazan : Diba Bahadıroğlu)
[h=4]ALIŞTIRMALARIN CEVAPLARI[/h] ALIŞTIRMALAR - 1 -
Aşağıdaki cumlelerin yuklemleri, altı cizilerek gosterilmiştir.
1.1. Sevdiğim adam da beni seviyormuş.
1.2. Bu evin nasıl yapıldığı, video halinde acıklanmış.
1.3. Seviyordu benim gelmelerimi, hatta aniden gitmelerimi.
1.4. Gorduğum kadarıyla uslanmamış hala babanız.
1.5. Adanalı, sevince tam sever!
1.6. İstanbul ’a varınca hemen anneni ara.
1.7. Seni gorduğune ne kadar sevindi bir bilsen!
1.8. Gorduğum en guzel kadındı annen. ( Tamlamalar ayrılmaz, bu bakımdan bu cumlede sadece yuklem ve ozne vardır)
1.9. Yazarak calışmak, okuyarak calışmaya gore cok daha etkili bir calışma yontemidir.
1.10. Hayat sevince guzel.
ALIŞTIRMALAR - 2 -
Aşağıdaki cumlelerdeki isim fiiller işaretlenmiştir.
2.1. Sevmek, sevilmekten daha zormuş.
2.2. Dondurma işlemi en zor işlemlerden bir tanesi.
2.3. Yurumeyi, koşmaya tercih ederim.
2.4. Yaşamayı sevin.
2.5. Beş duyu organımız vardır ve şu işlere yararlar: Gorme, dokunma, işitme ( duyma), hissetme, tatma
2.6. Sizinle yarışmak , benim icin bir onurdu.
2.7. Zengin kalkışı yaptınız, olmadı boyle.
2.8. Sonradan gorme bunlar, para ahlakları olmaz.
2.9. Goruş gunu coktan bitti. ( Goruş, kalıplaşmış isimdir)
2.10. Bayramda buyuklerimizi ziyaret etmekten daha onemli ne işimiz olabilir ki?
ALIŞTIRMALAR - 3 -
Cumlelerdeki kalıplaşmış isim fiiller, kalınlaştırılmıştır.
3.1. Yazın yenecek en guzel tatlı dondurmadan başkası olamaz.
3.2. Biletinizi gidiş – donuş şeklinde kestirseydiniz keşke.
3.3. Yemekte sarma varmış.
3.4. Dolmuş kalkmak uzere, yolcular yerlerini alsın. (“kalkmak” isim fiildir)
3.5. Cakmağı olan var mı?
3.6. Hala ucurtma ucuran cocuk kaldı mı yahu? ( “ucuran cocuk” bir sıfat fiil obeğidir. )
3.7. Yaz aylarında en sağlıksız yemek kızartma. Sebze de olsa et de olsa yağda kızartma sağlıklı değil. ( İlk “kızartma” kalıplaşmış isim – fiil cunku aklımıza bir yemek getiriyor ama ikinci “kızartma” isim fiil cunku kızartma işleminden bahsediyor)
3.8. Bu danışmalarda da kimse olmaz.
3.9. Unlu yazarlarla yapılan soyleşiler her zaman ilgi gormuştur. ( “yapılan” sozcuğu sıfat fiildir)
3.10. Danışmadaki kadın bağırdı : “Hırsız var! Giriş ve cıkışları tutun, kimse cıkmayacak!”
ALIŞTIRMALAR - 4 -
Kalıplamış sıfat fiiller buyuk harfle yazılmış, sıfat fiiller ise obekleri ile birlikte eğik şekilde yazılmıştır.
4.1. Gelecek gunler daha guzel olacak. Eminim.
4.2. Gelen adamı tanımadığınızı soyluyorlar.
4.3. GELEN, GİDENİ aratır her zaman.
4.4. Ne kadar dokunaklı ne kadar huzunlendiren şarkılar bunlar…
4.5. Seni GORENLERDEN bir tanesi de annendi.
4.6. Gorduğum en guzel kızla mı konuşuyorum şuan?
4.7. Tanıdık yuzleri her zaman arar bu gozler, hem de her yerde.
4.8. SEVDİKLERİMDİ en cok beni YARALAYANLAR.
4.9. Erken GELENLER de oldu, gec KALANLAR da, zamanında GELENLER de.
4.10. Ben bunları hak edecek bir şey yapmadım, yapmam da.
4.11. GORDUKLERİME mi inanayım yoksa senin SOYLEDİKLERİNE mi?
4.12. İşler, her zaman GORUNDUĞU gibi değildir.
4.13. Seni soran adamı daha once buralarda GOREN ya da DUYAN olmadı.
4.14. Opulesi pamuk ellerdi annemin elleri.
4.15. Gorunmez kaza işte.
4.16. Bugun, “YENİLMEZLER : Ultron Cağı”na gideceğiz.
4.17. Sevilecek insan var, guvenilecek insan var, eğlenilenicek insan var.
4.18. Kazanılmaz yarışları kazandı Turk sporcuları.
4.19. Cıkılamaz denilen Everest Tepesine, bugune kadar 3.000 ’den fazla kişi cıktı.
4.20. Gormuş gecirmiş insan, bir başka bakıyor hayata.
ALIŞTIRMALAR - 5 -
Aşağıdaki cumlelerde bulunan zarf fiiller, buyuk harflerle belirgin hale getirilmişlerdir.
5 .1. Bir daha, sana soru SORULMADAN cevap verme.
5 .2. GELİP GİDİP bana soru sormayın.
5 .3. Yemek YERKEN konuşulmaz. Sofra adabıdır.
5 .4. Sen GELİNCEYE kadar ben balkonu yıkadım bile.
5 .5. Sabah OLUNCA yola cıkarız.
5 .6. ALIŞTIRA ALIŞTIRA soyleseydiniz keşke.
5 .7. Sen GİDELİ o kadar zaman oldu ki.
5 .8. Annesini GORMEDİKCE soru sormaya devam edecek. ( sormaya sozcuğu isim fiildir)
5 .9. Seni delicesine seviyordum ama sen UMURSAMAZCA davranıp beni terk ettin. ( delicesine ve umursamazca sozcukleri aynı ekleri almışlardır. Her ikisi de yukleme sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir ama birisinin koku isim, diğerinin fiildir. O yuzden “delicesine” zarf, “umursamazca” zarf fiildir.)
5 .10. GİDEREK daha cok soru soruyor, YORULMAKSIZIN senin adını sayıklıyor.
ALIŞTIRMA - 6 -
Aşağıdaki metindeki isim fiiller kalınlaştırılmış, sıfat fiiller italik hale getirilmiş ve zarf fiiller de buyuk harfle yazılmıştır.
Sabah UYANINCA ilk işiniz ne olur? Yuzunuzu yıkamak, dişlerinizi fırcalamak, duş almak, telefonunuza bakmak? Sanmam. Herkesin ama herkesin ilk işi “Bugun ne yapacağım” diye duşunmek. Yani, yaptığımız ilk iş duşunmek. Sanırım bu da bizi insan yapan en onemli şey.
Bir işiniz varsa ve işe gitmek icin HIZLANIP ayaklarınız DOLAŞINCA, iyi bir kufur SALLARKEN uzaya, duşunmeye vakit yoktur belki. Ama ya akşam? Ya gece? Geceler, bizim duşunmemizi sağlayan en guzel anlarken, sabahlar cevapları aradığımız yegane yerler değil midir? Duşunen insanlardan korkmayın bu yuzden. Duşunmeyen, sadece evrene kufurler savuran insanlardan korkun. Ama dikkatli olun, korkmak ile duşunmeyi birbirine karıştırmayın. Aksi taktirde, duşunmekten korkarsınız.
Bu konuyu işlemeden once “Sozcuk Turleri Nedir” adlı makalemizi okumanızı oneririm. Her alanda olduğu gibi gramerde de konular birbirlerinin devamıdır. Bu konuda da zarfı, sıfatı, ismi ve yapım – cekim eklerini bilmiyorsanız, konuyu anlamanız oldukca zor olacaktır. [h=2]Filimsi Tanımı [/h]Fiilimsi ya da diğer adıyla eylemsi, fiilden isim, zarf ya da sıfat yapılmasıdır. Yalnız dikkat edilmesi gereken nokta, yapılan isimlerin, sıfatların ve zarfların GECİCİ olmasıdır. Peki bir sozcuğun gecici olması ne demek?
Bir sozcuğun gecici olması ne demek?
Turkcede kalıcı sozcukler, yapım ekleri ile yapılır. Ve yapım eklerinin geldiği kokler, govde olur. Yeni bir anlam kazanırlar ve en onemlisi sozluklerde madde başı olarak gorulurler. Orneğin “goz” kokunden uretilen “gozluk” organ anlamına gelen gozu değil; bir aleti belirterek bir kavramın adı olmuş, yeni bir kavram kazanmıştır. Aynı keza “sevmek” fiili bir eylem ifade ederken, eylemin sonunda oluşan duygu “sevgi” olarak adlandırılmıştır.
Turkcedeki yapım ekleri, ismi isim yapabilir ( isimden isim yapan yapım ekleri), fiilden yeni bir fiil turetebilir ( fiilden fiil yapma ekleri), fiilden isim yaparak sozcuğun turunu değiştirebilir ( fiilden isim yapma ekleri) ya da bir ismi fiil yapabilir ( isimden fiil yapım ekleri). Orneklersek:
1. İsimden isim yapan ekler: +cı+/+ci+/+cu+/+cu+ ( aş+cı, temizlik+ci, kapı+cı…)
+lık /+lik/ + luk/ +luk ( goz++luk, deli+ilik, yıl+lık ….)
+lı/+li/+lu/+lu ( sevgi-li, yapı-lı, sabır-lı …) vs.
2. İsimden fiil yapan ekler: +le/+la (yavaş+la- , temiz+le-, su+la- …),
+len/+lan ( duru+lan-, hız+lan-, topak+lan-…),
+el/ +al (dar+al-, ufak+al- …)
3. Fiilden fiil yapan ekler : - tır / -tir / - tur/ -tur (yap-tır, sev-dir, kes-tir…)
-l ( yırtı-l, getir-i-l …)
-ş / -iş / -ış / -uş / -uş ( dov-uş, gor-uş, gel-i-ş …)
4. Fiilden isim yapan ekler : -gın / -gin / -gun / -gun (gez-gin+, yor-gun + … )
-ı / -i / -u / -u (yaz-ı, bat-ı , doğ-u )
-ıcı / -ici / -ucu / ucu ( al-ıcı, sat-ıcı …)
Onemli Not: Turkcede isimler artı (+) ile fiiller eksi (-) ile gosterilir. Turkce sondan eklemeli bir dil olduğu icin de yukarıdaki işaretleme yapılmış. Normalde bu işaretleme ile yapım eklerini gostermek istersek şoyle bir tablo cıkar karşımıza : fiilden isim yapma eki ( - +), fiilden fiil yapma eki ( - - ), isimden isim yapma eki ( + + ), isimden fiil yapma eki ( + - ).
Filimsiler ise yapım eki değildir. “Gelmek” fiilinden tureyen “gelmek” isim fiilini sozlukte bulamayız. Fiilimsiler, cumlede sozcuk turu olarak isim, sıfat ve zarfın sağlayamadığı komplike anlamları sağlamak icin o anlık uretilir. Yapım ekleri gibi sozcuğun turunu değiştirmez, anlamını değiştirmez. Sadece cumlelerde cumlecikler oluşturup cumlenin anlamını genişletirler
Filimsiler isim midir fiil midir?
Fiilimsiler, isim cekim eki alabildikleri icin yapı bakımından isim ama anlam olarak fiildiler. Bu bakımdan da isimleri “fiilimsi”dir. Bir isim fiil, cumlede ismin aldığı tum cekim eklerini alabilir, sıfat – fiiller tıpkı sıfatlar gibi sıfat tamlaması oluşturabilir, adlaşabilir ya da zarf – fiiller, tıpkı zarflar gibi yukleme sorulan “nasıl, ne zaman” sorularına cevap verebilir. Tum bunlara rağmen koklerindeki eylem anlamını, hareketi kaybetmezler. Bu bakımdan cumlede, cumlecik oluştururlar. Cumle zaten bir yargı olduğu icin fiilimsilere de daha kucuk bir yargı barındırdıkları icin yargıcık denir.
Cumlede fiilimsi nasıl bulunur?
Oncelikle, bir cumlede birden cok fiilimsi olabilir. Hatta cumle, filimsi ve yuklemden oluşabilir. Bu bakımdan “cumlede iki fiil varsa birisi fiilimsidir” bilgisi bizi yanıltır.
Her cumlede “yargı” bildiren yuklemler vardır. Yuklem olmadan cumle olmaz ve bir kelime dizisinde ne kadar cok yuklem varsa o kadar cok cumle vardır. Yan yuklem cumle demektir. Bu yuzden de yuklem, cumleden atılırsa, cumle ortadan kalkar. Bu durum, ozne, dolaylı tumlec ya da zarf tumleci gibi diğer ogeler icin gecerli değildir. Ornekle netleştirilelim :
Ornek : Diba okula gidiyor. Bu cumlede yuklemi bulmak icin yuklem olduğundan şuphe ettiğiniz sozcuğu cumlede cıkarın. Eğer cumle hala yargı bildiriyorsa o yuklem değildir ama bildirmiyorsa, anlamsız olmuşsa cumleden cıkardığınız sozcuk yuklemdir:
Diba okula gidiyor: “okula” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor; Diba gidiyor. Yani cumle hala var.
Diba okula gidiyor: “Diba” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor; Okula gidiyor. Yani cumle hala var
Diba okula gidiyor: “gidiyor” sozu cıkarılırsa geriye şu kalıyor: Diba okula. Cumle ortadan kalktı. O zaman yuklem “gidiyor”.
Tabii yuklem her zaman sonda ve fiil olmak zorunda değil. Cumle devrik olup yuklem de isim olabilir. O zamanda da yine aynı teknik uygulanmak zorunda. Orneklersek:
Ornek : Sarıydı baharda ağaclar.
Bu cumlede “sarıydı” sozunu cıkarırsak cumle ortadan kalkacaktır. Bu bakımdan yuklem de “sarıdır” sozudur.
Bir cumlede filimsi bulmak icin once yuklemi bulacağız. Yuklemi yukarıda gosterilen şekilde bulduktan sonra geriye kalan fiillerin altını cizin. Eğer o fiiller az sonra acıklayacağız ekleri almış ve cumlede zarf – isim ya da sıfat gorevindeyse o altı cizilen sozcuk fiilimsidir :
Orneğin : Gidişin en cok beni uzdu.
Burada “uzdu” yuklem. Geriye fiil olan tek bir sozcuk kalıyor: “Gidiş” < gitmek
Aşağıdaki orneklerdeki fiilleri siz bularak hangisinin yuklem olduğunu hangisinin fiilimsi olduğu gosterir misiniz? Ama dikkat ediniz, yuklem her zaman sonda olmaz, yuklem her zaman fiil olmaz.
ALIŞTIRMALAR -1-
Cumlelerin yuklemlerini bulunuz. Verdiğiniz cevapları, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
1.1. Sevdiğim adam da beni seviyormuş.
1.2. Bu evin nasıl yapıldığı, video halinde acıklanmış.
1.3. Seviyordu benim gelmelerimi, hatta aniden gitmelerimi.
1.4. Gorduğum kadarıyla uslanmamış hala babanız.
1.5. Adanalı, sevince tam sever!
1.6. İstanbul ’a varınca hemen anneni ara.
1.7. Seni gorduğune ne kadar sevindi bir bilsen!
1.8. Gorduğum en guzel kadındı annen.
1.9. Yazarak calışmak, okuyarak calışmaya gore cok daha etkili bir calışma yontemidir.
1.10. Hayat sevince guzel.
Fiilimsiler kaca ayrılır? Fiilimsi turlerinin aldığı ekler nelerdir?
Filimsileruc başlık altına incelenir:
Bu filimsiler, farklı ekler ve gorevlere sahiptirler.
İsim Fiil nedir?
İsim- filler en hantal fiilimsiler. Kalıplaşıp kalıcı isim olmaya en cok meyilli olanlar. Ayrıca sıfat – filler, bir soz obeği oluşturmak zorunda değiller ama onları obek halinde de gorebiliriz. Yuklem olabilirler. Yuklem olurlarsa cumle, fiil cumlesi değil isim cumlesi olur.
İsim – fiiller isimlere getirilen şu eklerle gorevlerini gercekleştirirler:
-ma/-me
-mak/-mek
-ş/ -iş/ -ış/ -uş/ -uş
Bu ekleri MAYIŞMAK şeklinde kodlayarak hafızamızda tutabiliriz. İsim fiiller, bir eylemi temsil ederler. Soylendiğinde aklımıza bir cisim ya da kavram değil, direkt olarak eylem gelir. Bu haliyle de kalıcı isimlerden ayrılırlar.
Ornek : Yurumek en etkili spordur.
Bu cumledeki “yurumek” sozcuğu isim fiildir. Yurumek dendiğinde de insanın aklına eylem, hareket gelir.
Siz de “Alıştırmalar -2-“de bulunan isim fiilleri bularak konuyu pekiştirebilirsiniz:
ALIŞTIRMALAR – 2 –
Aşağıdaki cumlelerdeki isim fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonunda bulunan cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
2.1. Sevmek, sevilmekten daha zormuş.
2.2. Dondurma işlemi en zor işlemlerden bir tanesi.
2.3. Yurumeyi, koşmaya tercih ederim.
2.4. Yaşamayı sevin.
2.5. Beş duyu organımız vardır ve şu işlere yararlar: Gorme, dokunma, işitme ( duyma), hissetme, tatma
2.6. Sizinle yarışmak , benim icin bir onurdu.
2.7. Zengin kalkışı yaptınız, olmadı boyle.
2.8. Sonradan gorme bunlar, para ahlakları olmaz.
2.9. Goruş gunu coktan bitti.
2.10. Bayramda buyuklerimizi ziyaret etmekten daha onemli ne işimiz olabilir ki?
DİKKAT : İsim fiiller, kalıplaşarak kalıcı isim haline donuşebilir. İsim fiil ile kalıcı ismi ayırmak aslında oldukca kolaydır. Kalıplaşmış isimler soylendiğinde aklımıza direkt olarak temsil ettiği kavram gelir. Mesela “Yemekte dolma varmış” cumlesindeki “dolma” bizde bir yemeği cağrıştırır. Siz de aşağıdaki ALIŞTIRMALARDA (3) kalıplaşmış isim fiilleri bulmayı deneyiniz.
ALIŞTIRMALAR - 3 -
Aşağıdaki cumlelerdeki kalıplaşmış isim fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol ediniz.
3.1. Yazın yenecek en guzel tatlı dondurman başkası olamaz.
3.2. Biletinizi gidiş – donuş şeklinde kestirseydiniz keşke.
3.3. Yemekte sarma varmış.
3.4. Dolmuş kalkmak uzere, yolcular yerlerini alsın.
3.5. Cakmağı olan var mı?
3.6. Hala ucurtma ucuran cocuk kaldı mı yahu?
3.7. Yaz aylarında en sağlıksız yemek kızartma. Sebze de olsa et de olsa yağda kızartma sağlıklı değil.
3.8. Bu danışmalarda da kimse olmaz.
3.9. Unlu yazarlarla yapılan soyleşiler her zaman ilgi gormuştur.
3.10. Danışmadaki kadın bağırdı : “Hırsız var! Giriş ve cıkışları tutun, kimse cıkmayacak!”
Dikkat : İsim – fiiller, ismin aldığı tum ekleri alabilirler. Hal ekleri, coğul eki. Ve hatta tamlayan durum eki alarak isim tamlaması dahi oluşturabilirler.
Sıfat Fiil Nedir?
Fiilden tureyen sıfatlardır. Tıpkı sıfatlar gibi tamlama ya da başka bir deyişle obek oluşturabilirler. Ayrıca isimlerin aldıkları ekleri aldıklarında ondeki ismi kaybedip adlaşmış sıfat olabilirler.
Sıfat fiil ekleri şunlardır:
-an/-en/-ın/-in/-un/-un, -yan/-yen/-yın/-yin/-yun/-yun
-ası/-esi; -yası/-yesi
-maz/-mez/
-ar/-er
-dik/-dık/-duk/-duk ; -tık/-tik/-tuk/-tuk > Bu ekten sonra sesli bir harf gelir “k” sesi “ğ” olur
-acak/-ecek
-mış/-muş/-muş/-miş
Bu ekleri ANASI MEZAR DİKECEKMİŞ şeklinde kodlayarak aklımızda daha kolay tutarız.
Şimdi biraz ornek yapıp konuyu pekiştirelim.
Ornek 1 : Bize gelen adamı tanıyor musun? >Tanıyor musun yuklem. “Gel-en adam” ise hem sıfat tamlaması hem de sıfat fiil.
Ornek 2 : Bize geleni tanıyor musun? > Tanıyor musun yuklem. “Gel-en-i” isim fiil eki ve isim cekim eklerinden hal eki aldığı, bu hal eki yuzunden de onundeki ismi duşurduğu icin burada adlaşmış sıfat-fiil bulunmakta.
Dikkat : Sıfat – fiil eklerinden “-dIk/ -dUk/ -tIk / - tUk, -mAz, -Ar/-Ir/-Ur, -AcAk, -mIş/-mUş” eklerinin aynı bicimi zaman eki olarak da kullanılır. Ekler, aynı değildir, ekler sadece gorunuşte aynıdır. Bu iki durumu ayırt etmek icin yuklemi, yukarıda gosterdiğimiz şekilde bulabiliriz. Yuklem bulunduktan sonra isim cekim eki alan ya da sıfat tamlaması oluşturan fiil, fiilimsidir.
1. -dIk/ -dUk/ -tIk / - tUk : Belirli ya da gorulen gecmiş zaman, 2.coğul kişi.
Zaman eki olarak : Biz, onları sizden cok once tanıdık.
Sıfat-Fiil eki olarak : Tanıdık insanları gormek, guven veriyor.
2. - mAz : Olumsuz geniş zaman, 2.tekil kişi.
Zaman eki olarak : O seni tanımaz.
Sıfat-Fiil eki olarak : Onulmaz yara yoktur.
3. –r /-Ar/-Ir/-Ur : Geniş zaman eki.
Zaman eki olarak : O, her zaman aynı yerde aynı saatte yemek yer.
Sıfat-Fiil eki olarak : Kanıtlanabilir teorilere ihtiyacımız var, komplo teorilerine değil.
4. - AcAk : Gelecek zaman eki
Zaman eki olarak : Eminim! O, yine buraya gelecek.
Sıfat-Fiil eki olarak : Gorulecek hesabımız var.
5. -mIş/-mUş : Duyulan ya da belirsiz gecmiş zaman eki.
Zaman eki olarak : Annem yine sarma yapmış.
Sıfat-Fiil eki olarak : Gelmiş gecmiş en buyuk sihirbaz geliyor sahneye !
Şimdi ALIŞTIRMALAR -4- başlığı altındaki 20 ornek cumledeki adlaşmış sıfatları ve sıfat fiilleri bulmaya calışınız.
ALIŞTIRMALAR - 4 -
Aşağıdaki cumlelerde hem sıfat fiilleri hem de adlaşmış sıfat fiilleri bulunuz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
4.1. Gelecek gunler daha guzel olacak. Eminim.
4.2. Gelen adamı tanımadığınızı soyluyorlar.
4.3. Gelen, gideni aratır her zaman.
4.4. Ne kadar dokunaklı ne kadar huzunlendiren şarkılar bunlar…
4.5. Seni gorenlerden bir tanesi de annendi.
4.6. Gorduğum en guzel kızla mı konuşuyorum şuan?
4.7. Tanıdık yuzleri her zaman arar bu gozler, hem de her yerde.
4.8. Sevdiklerimdi en cok beni yaralayanlar.
4.9. Erken gelenler de oldu, gec kalanlar da, zamanında gelenler de.
4.10. Ben bunları hak edecek bir şey yapmadım, yapmam da.
4.11. Gorduklerime mi inanayım yoksa senin soylediklerine mi?
4.12. İşler, her zaman gorunduğu gibi değildir.
4.13. Seni soran adamı daha once buralarda goren ya da duyan olmadı.
4.14. Opulesi pamuk ellerdi annemin elleri.
4.15. Gorunmez kaza işte.
4.16. Bugun, “Yenilmezler : Ultron Cağı”na gideceğiz.
4.17. Sevilecek insan var, guvenilecek insan var, eğlenilenicek insan var.
4.18. Kazanılmaz yarışları kazandı Turk sporcuları.
4.19. Cıkılamaz denilen Everest Tepesine, bugune kadar 3.000 ’den fazla kişi cıktı.
4.20. Gormuş gecirmiş insan, bir başka bakıyor hayata.
Zarf Fiil Nedir?
Zarf – fiiller, fiilden gecici zarf olmuş sozcuklerdir. Sozluğe girip madde başı olmazlar. Cumlede, zarf ne iş yapıyorsa onlar da onu yapalar. Bu bakımdan, yuklemi niteleme işini ustlenirler. Ayrıca, isim cekim dediğimiz coğul eki, hal eki, iyelik eki, aitlik eki takılarını almazlar. En onemlisi, yukleme sorulan “nasıl, ne zaman” sorularının cevaplarını verirler. Zaten bu nedenle, ekleri ezberlemek yerine yukleme “ nasıl, ne zaman” sorularını bulup, bu sorularının cevaplarının zarf mı yoksa zarf-fiil mi olduklarını kontrol etmek daha kolaydır.
Zarflar, iki sozcukten oluşabilirler. İki sozcukten zarf fiil yapabilen ekler “-r … -mez” şeklinde gosterilmiştir. Zarf- fiil ekleri ise şunlardır:
• -ip /-ıp /-up /-up
• -arak / -erek
• -madan/-meden
• -maksızın /-meksizin,
• -dıkca /-dikce /-tıkca /-tikce
• -ınca (-ince),
• -alı (-eli),
• -ken,
• -a ( ... -a ... -a),
• ... -r ... -maz
• -asıya (-esiye),
• -casına (-cesine)
DİKKAT : -ken eki hem isme hem de fiile gelir. Her iki durumda da zarf yapar. Hangisinin zarf hangisinin fiil olduğuna dikkat etmek gerekir.
Şimdi, birkac tane zarf – fiil orneği verelim.
Orneğin :
1. Gelirken ekmek al. > Once yuklemi bulmalıyız. “al” yuklem. “ne zaman” sorusunu yukleme sorarsak “gelirken” cevabını alırız. “gelirken” sozcuğunun koku ise “gel” eylemidir. Bu halde “gel-ir-ken” şeklinde ayrılır sozcuk ve zarf fiil eki “ken” ortaya cıkar.
2. Bana gelip tum olan biteni anlattı. < “anlattı” yuklem. “ne zaman anlattı” sorusunun cevabı ise “bana gelip” obeğidir. Fiilimsiler obek oluşturabildikleri icin buradaki fiilimsi “gelip” olacaktır. Ayrıca “olan biten-i” sozcuğu de adlaşmış sıfattır.
3. Kapıyı acar acmaz kedisine sarıldı. < “ sarıldı” yuklem. “ne zaman sarıldı” sorusunun cevabı ise “kapıyı acar acmaz”. Zarf fiillerin iki sozcukten oluşabildiğini soylemiştik. Oyleyse buradaki fiilimsi “acar acmaz”dır.
Şimdi, ALIŞTIRMALAR – 5 – başlığı altında verilen cumlelerde zarf fiil eki almış ve cumlede zarf gorevinde kullanılan sozcukleri bulunuz.
ALIŞTIRMALAR - 5 -
Aşağıdaki cumlelerde bulunan zarf fiilleri tespit ediniz. Cevaplarınızı, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol edebilirsiniz.
5 .1. Bir daha, sana soru sorulmadan cevap verme.
5 .2. Gelip gidip bana soru sormayın.
5 .3. Yemek yerken konuşulmaz. Sofra adabıdır.
5 .4. Sen gelinceye kadar ben balkonu yıkadım bile.
5 .5. Sabah olunca yola cıkarız.
5 .6. Alıştıra alıştıra soyleseydiniz keşke.
5 .7. Sen gideli o kadar zaman oldu ki.
5 .8. Annesini gormedikce soru sormaya devam edecek.
5 .9. Seni delicesine seviyordum ama sen umursamazca davranıp beni terk ettin.
5 .10. Giderek daha cok soru soruyor, yorulmaksızın senin adını sayıklıyor.
Fiilimsiler, cumlecik oluşturabilirler.
Fiilimsiler, cumle icinde daha kucuk yargılar bildirebilir. Bu bakımdan da filimsiler uzerlerine dolaylı tumlec, zarf tumleci ya da ozne cekebilirler. Cumle, fiilimsilerin bu ozelliklerinden dolayı, icerisinde filimsi barındırırsa o zaman birleşik cumle olur. Bu konuyu “Cumle Turleri Nedir?” başlıklı yazımızda daha detaylı inceleyeceğiz.
Aşağıdaki tabloda, tum filimsi ekleri gosterilmektedir.
Son bir alıştırma olarak, aşağıdaki metinde gecen fiilimsileri bulup, hangi fiilimsi olduklarını yazınız. Alıştırma cevaplarını, makalenin sonundaki cevap anahtarından kontrol ediniz.
ALIŞTIRMA - 6 -
Sabah uyanınca ilk işiniz ne olur? Yuzunuzu yıkamak, dişlerinizi fırcalamak, duş almak, telefonunuza bakmak? Sanmam. Herkesin ama herkesin ilk işi “Bugun ne yapacağım” diye duşunmek. Yani, yaptığımız ilk iş duşunmek. Sanırım bu da bizi insan yapan en onemli şey.
Bir işiniz varsa ve işe gitmek icin hızlanıp ayaklarınız dolaşınca, iyi bir kufur sallarken uzaya, duşunmeye vakit yoktur belki. Ama ya akşam? Ya gece? Geceler, bizim duşunmemizi sağlayan en guzel anlarken, sabahlar cevapları aradığımız yegane yerler değil midir? Duşunen insanlardan korkmayın bu yuzden. Duşunmeyen, sadece evrene kufurler savuran insanlardan korkun. Ama dikkatli olun, korkmak ile duşunmeyi birbirine karıştırmayın. Aksi taktirde, duşunmekten korkarsınız. ( Yazan : Diba Bahadıroğlu)
[h=4]ALIŞTIRMALARIN CEVAPLARI[/h] ALIŞTIRMALAR - 1 -
Aşağıdaki cumlelerin yuklemleri, altı cizilerek gosterilmiştir.
1.1. Sevdiğim adam da beni seviyormuş.
1.2. Bu evin nasıl yapıldığı, video halinde acıklanmış.
1.3. Seviyordu benim gelmelerimi, hatta aniden gitmelerimi.
1.4. Gorduğum kadarıyla uslanmamış hala babanız.
1.5. Adanalı, sevince tam sever!
1.6. İstanbul ’a varınca hemen anneni ara.
1.7. Seni gorduğune ne kadar sevindi bir bilsen!
1.8. Gorduğum en guzel kadındı annen. ( Tamlamalar ayrılmaz, bu bakımdan bu cumlede sadece yuklem ve ozne vardır)
1.9. Yazarak calışmak, okuyarak calışmaya gore cok daha etkili bir calışma yontemidir.
1.10. Hayat sevince guzel.
ALIŞTIRMALAR - 2 -
Aşağıdaki cumlelerdeki isim fiiller işaretlenmiştir.
2.1. Sevmek, sevilmekten daha zormuş.
2.2. Dondurma işlemi en zor işlemlerden bir tanesi.
2.3. Yurumeyi, koşmaya tercih ederim.
2.4. Yaşamayı sevin.
2.5. Beş duyu organımız vardır ve şu işlere yararlar: Gorme, dokunma, işitme ( duyma), hissetme, tatma
2.6. Sizinle yarışmak , benim icin bir onurdu.
2.7. Zengin kalkışı yaptınız, olmadı boyle.
2.8. Sonradan gorme bunlar, para ahlakları olmaz.
2.9. Goruş gunu coktan bitti. ( Goruş, kalıplaşmış isimdir)
2.10. Bayramda buyuklerimizi ziyaret etmekten daha onemli ne işimiz olabilir ki?
ALIŞTIRMALAR - 3 -
Cumlelerdeki kalıplaşmış isim fiiller, kalınlaştırılmıştır.
3.1. Yazın yenecek en guzel tatlı dondurmadan başkası olamaz.
3.2. Biletinizi gidiş – donuş şeklinde kestirseydiniz keşke.
3.3. Yemekte sarma varmış.
3.4. Dolmuş kalkmak uzere, yolcular yerlerini alsın. (“kalkmak” isim fiildir)
3.5. Cakmağı olan var mı?
3.6. Hala ucurtma ucuran cocuk kaldı mı yahu? ( “ucuran cocuk” bir sıfat fiil obeğidir. )
3.7. Yaz aylarında en sağlıksız yemek kızartma. Sebze de olsa et de olsa yağda kızartma sağlıklı değil. ( İlk “kızartma” kalıplaşmış isim – fiil cunku aklımıza bir yemek getiriyor ama ikinci “kızartma” isim fiil cunku kızartma işleminden bahsediyor)
3.8. Bu danışmalarda da kimse olmaz.
3.9. Unlu yazarlarla yapılan soyleşiler her zaman ilgi gormuştur. ( “yapılan” sozcuğu sıfat fiildir)
3.10. Danışmadaki kadın bağırdı : “Hırsız var! Giriş ve cıkışları tutun, kimse cıkmayacak!”
ALIŞTIRMALAR - 4 -
Kalıplamış sıfat fiiller buyuk harfle yazılmış, sıfat fiiller ise obekleri ile birlikte eğik şekilde yazılmıştır.
4.1. Gelecek gunler daha guzel olacak. Eminim.
4.2. Gelen adamı tanımadığınızı soyluyorlar.
4.3. GELEN, GİDENİ aratır her zaman.
4.4. Ne kadar dokunaklı ne kadar huzunlendiren şarkılar bunlar…
4.5. Seni GORENLERDEN bir tanesi de annendi.
4.6. Gorduğum en guzel kızla mı konuşuyorum şuan?
4.7. Tanıdık yuzleri her zaman arar bu gozler, hem de her yerde.
4.8. SEVDİKLERİMDİ en cok beni YARALAYANLAR.
4.9. Erken GELENLER de oldu, gec KALANLAR da, zamanında GELENLER de.
4.10. Ben bunları hak edecek bir şey yapmadım, yapmam da.
4.11. GORDUKLERİME mi inanayım yoksa senin SOYLEDİKLERİNE mi?
4.12. İşler, her zaman GORUNDUĞU gibi değildir.
4.13. Seni soran adamı daha once buralarda GOREN ya da DUYAN olmadı.
4.14. Opulesi pamuk ellerdi annemin elleri.
4.15. Gorunmez kaza işte.
4.16. Bugun, “YENİLMEZLER : Ultron Cağı”na gideceğiz.
4.17. Sevilecek insan var, guvenilecek insan var, eğlenilenicek insan var.
4.18. Kazanılmaz yarışları kazandı Turk sporcuları.
4.19. Cıkılamaz denilen Everest Tepesine, bugune kadar 3.000 ’den fazla kişi cıktı.
4.20. Gormuş gecirmiş insan, bir başka bakıyor hayata.
ALIŞTIRMALAR - 5 -
Aşağıdaki cumlelerde bulunan zarf fiiller, buyuk harflerle belirgin hale getirilmişlerdir.
5 .1. Bir daha, sana soru SORULMADAN cevap verme.
5 .2. GELİP GİDİP bana soru sormayın.
5 .3. Yemek YERKEN konuşulmaz. Sofra adabıdır.
5 .4. Sen GELİNCEYE kadar ben balkonu yıkadım bile.
5 .5. Sabah OLUNCA yola cıkarız.
5 .6. ALIŞTIRA ALIŞTIRA soyleseydiniz keşke.
5 .7. Sen GİDELİ o kadar zaman oldu ki.
5 .8. Annesini GORMEDİKCE soru sormaya devam edecek. ( sormaya sozcuğu isim fiildir)
5 .9. Seni delicesine seviyordum ama sen UMURSAMAZCA davranıp beni terk ettin. ( delicesine ve umursamazca sozcukleri aynı ekleri almışlardır. Her ikisi de yukleme sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir ama birisinin koku isim, diğerinin fiildir. O yuzden “delicesine” zarf, “umursamazca” zarf fiildir.)
5 .10. GİDEREK daha cok soru soruyor, YORULMAKSIZIN senin adını sayıklıyor.
ALIŞTIRMA - 6 -
Aşağıdaki metindeki isim fiiller kalınlaştırılmış, sıfat fiiller italik hale getirilmiş ve zarf fiiller de buyuk harfle yazılmıştır.
Sabah UYANINCA ilk işiniz ne olur? Yuzunuzu yıkamak, dişlerinizi fırcalamak, duş almak, telefonunuza bakmak? Sanmam. Herkesin ama herkesin ilk işi “Bugun ne yapacağım” diye duşunmek. Yani, yaptığımız ilk iş duşunmek. Sanırım bu da bizi insan yapan en onemli şey.
Bir işiniz varsa ve işe gitmek icin HIZLANIP ayaklarınız DOLAŞINCA, iyi bir kufur SALLARKEN uzaya, duşunmeye vakit yoktur belki. Ama ya akşam? Ya gece? Geceler, bizim duşunmemizi sağlayan en guzel anlarken, sabahlar cevapları aradığımız yegane yerler değil midir? Duşunen insanlardan korkmayın bu yuzden. Duşunmeyen, sadece evrene kufurler savuran insanlardan korkun. Ama dikkatli olun, korkmak ile duşunmeyi birbirine karıştırmayın. Aksi taktirde, duşunmekten korkarsınız.