Polye, karstik karakterli geniş arazilerde oluşan ova gorunumlu buyuk cukurlardır. Karstik aşındırma şekillerinin en buyuğudur.
Polye, cok buyuk karstik cukurlara verilen addır. “Karstik ova” olarak da ifade edilir. Kilometrelerce uzunlukta olabilen polye; lapya, dolin, uvala ve obruk olarak tabir edilen yeryuzu şekillerinin en buyuğudur. Polye, yuksek dağlar arasında oluşur. Geniş duzlukler ve ovalar genel olarak “polye” olarak tanımlanır. Cozulebilen kayaların veya kirectaşlarının cozulmesi, dolin, uvala, lapya gibi erime cukurlarının birleşmesiyle ortaya cıkar. Sırpca “ova” anlamına gelen polye, coğrafya literaturune de bu dilden girmiştir. Ancak ovalar icin değil “karstik duz cukurlar” icin kullanılır. Orneğin; Muğla ili ve Akseki ilcesinin alanlarının karakteri polye oluşumudur.
[h=3]Polyenin Ozellikleri Nelerdir? [/h]Polye, uzunluğu ve genişliği 30-40 kilometreyi bulabilen, hatta daha cok geniş ovalar ve arazilere denir. Ancak polyelerin normal ovalardan bazı farklılıkları vardır. Karstik bolgelerde oluşan polyeyi daha yakından tanımak icin “karstik” ifadesini biraz acalım.
Karstik; aşınmaya karşı direnci olmayan ve kolay eriyebilen arazilere verilen genel bir tanımdır. “Karst” olarak literature giren bu tur bolgeler kayacların erimesiyle oluşan yeraltı akıntılarını barındıran, kirectaşı ve dolomit mineralleri iceren bolgelerdir. En kucuk aşındırma şekline “lapya” denir. Buyukluk sırasına gore dolin, uvala ve obruklar karstik yer şekilleridir. En buyuk karstik oluşuma veya gollere de polye adı verilir.
Polyelerin uzerine surekli veya gecici gol veya goletler bulunur. Bu tur polyelere “golova” adı da verilmektedir. Golovalar şoyle oluşur: Polyeler, cukur arazilerdir. Yağmur suları bu cukurlarda kalır. Polyelerin tabanında veya kenarında bulunan ve “duden” olarak ifade edilen karstik kayaclar bu suları emerek drene eder, yani yeraltına boşaltır. Yağış miktarı arttığında, sel oluştuğunda veya atıklar sebebiyle dudenler tıkanır. Bu sebeple polyelerin tabanında goller veya golcukler oluşur. Boyle bir oluşum sonucu polyeler “golova” olarak tanımlanır. Orneğin, Arnavutluk ve Yugoslavya arasındaki İşkadra Golu de bir polyedir.
Polyelerin tabanlarında aluvyonların birleşmesiyle karstik ovalar oluşur. Aluvyonlar, akarsuların taşıdığı cakıl taşı, kil, kum gibi taş ve kaya parcalarının elverişli alanlarda birikmesiyle oluşan tortulara denir. Bu şekilde aluvyonlar geniş vadilerin veya polyelerin tabanlarında ovalar oluşturur. Karstik ovalar veya polyeler genellikle fay hatları uzerinde bulunur. Bu sebeple polyelerde sıcak su kaynakları da bulunur.
[h=4]Ulkemizdeki Polyeler Nerelerde Bulunur? [/h]Turkiye ’de genellikle Akdeniz ve İc Batı Anadolu bolgelerinde, Toroslar ve cevresinde polyeler gorulmektedir. Turkiye ’de başlıca polyeleri şoyle sıralayabiliriz: Muğla, Milas, Seki, Bozova, Akseki, Elmalı, Kestel, Gembos, Korkuteli, Acıpayam, Tefenni, Tavas, Civril, Yellice, Şuhut, Gungormez, Karabedir, Cukurkaya…
Turkiye ’deki en buyuk polyeler şunlardır: Elmalı Polyesi 200 kilometrekare, Kestel Polyesi 128 kilometrekare, Bozova Polyesi 114 kilometrekare, Muğla Polyesi 48 kilometrekare, Gembos Polyesi 42 kilometrekare…
[h=4]Karstik Aşındırma Şekilleri [/h]Karstik şekiller ve ovalar, yağışlar ve yeraltı sularının etkisiyle meydana gelen aşınmalar sonucu oluşur. Bu şekiller buyukluklerine gore ceşitli adlarla tanımlanır.
Karstik şekiller buyukluk sıralarına gore şoyledir;
Lapya: Kalkerli yamaclarda oluşan kucuk oluklardır. Yağmur ve kar sularının yuzeyi eritmesi ile ortaya cıkar. Oluk, oyuk, delik, cukur veya kanal gibi tiplerde oluşabilir. Duz arazilerde oyuk ve cukur şeklinde, eğilimli arazilerde oluk ve kanal şeklindedir. Buyuklukleri birkac santimetreden 10-15 metreye kadar cıkabilir. Toros ve Bolkar dağlarında lapya oluşumları fazladır.
Dolin: Kalker paltolar uzerinde gorulur. Lapyaların birleşmesiyle ortaya cıkar. Derinlikleri fazla değildir, geniştir. Oval şekilli erime, kapalı veya yarı acık cukurlardır. Halk arasında “kokurdan” ve “koyak” gibi adlarla da tanımlanır. Erime ve Cokme dolinleri olarak ikiye ayrılır. Erime Dolinleri; kalker yuzeylerini yağmur sularının eritmesi ile ortaya cıkar. Cokme Dolinleri; Yeraltı mağaralarının tavanlarının incelmesi sonucu cokmesi ile ortaya cıkar. Derinlikleri fazladır. Yamacları eğimlidir, tabanlarında iri bloklar bulunur. Batı ve Orta Toroslar ’da yaygın olarak dolin gorulur.
Uvala: Derinleşen ve genişleyen dolinlerin birleşmesiyle ortaya cıkan buyuk cukurlardır. Tabanlarında kalker cıkıntıları vardır. Duzensiz şekle sahiptir. Uludağ Dağtepesi ’nde uvalalar gorulur.
Obruk: Kuyu şeklinde derin ve buyuk cukurlara obruk denir. Uc yuz metre derinliği olan obruklar vardır. Obruk tabanlarında golcukler bulunur. Yeraltı sularının karbondioksit ile birleşimi sonucu kirectaşı iceriği yoğun olan topraklar cozulur. Bir sure sonra yeraltı mağaraları oluşur ve uzerindeki toprak cozulen toprağın actığı boşluğa duşer. İc Anadolu ve Toroslar ’da yaygın olarak gorulur. İcel ’deki Cennet-Cehennem Mağaraları ve Konya Kızoren obrukları Turkiye ’nin en buyuk obruklarıdır. Konya Havzası ’nda 20 ’nin uzerinde obruk vardır. En meşhur obruk 300 metre genişliği ve 145 metre derinliği bulunan Kızoren Obruğu ’dur.
Polye: Kilometrelerce genişlikte karstik arazilerde oluşan ova gorunumlu cukurlardır. Toroslar ’da yaygın olarak gorulur.
Mağara: Kalkerli arazilerdeki catlaklardan sızan yeraltı sularının oluşturduğu buyuk boşluklardır. Bir insanın surunerek girebileceği genişlikteki derin yeraltı boşluklarına verilen addır. Turkiye ’deki en onemli mağaralar şunlardır; Damlataş, Narlıkuyu, Duden, İnsuyu, Kızılin.
Duden: Polye, uvala, dolin veya obruk gibi yuzeyden kapalı ova, havza veya cukurların tabanında ve kenarlarında bulunan suları yeraltına boşaltan şekillerdir. Daire bicimli kapalı cukurlardır. Yer altı sularını birbirleriyle bağlayan kanallara verilen addır. Halk arasında ‘su cıkan ’ veya ‘su batan ’ ifadeleri ile de bilinir.
Cıkmaz (Kor) Vadi: Karstik karakterli bolgelerdeki akarsular dudenden gecerek yeraltında yolculuğunu surdurur. Bu akarsuların oluşturduğu ve yeryuzunde sureklilik gostermeyen vadilere ‘kor vadi ’ veya ‘cıkmaz vadi ’ adı verilir.
[h=4]Polyeler ve Yaşam [/h]Polye arazilerinin tabanında “terro-rossa” şeklinde ifade edilen kırmızı topraklar vardır. Bu topraklar demir oksit icerdiği icin rengi kırmızıdır. Bu topraklar kalkerli kayalar uzerinde oluşur. Kırmızı topraklarda kirec oranı oldukca yuksektir. Polyeler, tabanlarındaki kalkerli ve kirecli oluşumlar ve topraklar bulunduğu icin tarıma elverişli olmayan, kurak ve corak araziler olabiliyor. Ancak organik gubreleme ve sulamayla bazı polyelerde tarımsal faaliyetler uygulanabilir.
Buyuk karstik alanlar olan uvala, dolin ve polye gibi arazilerde yerleşimler ve beşeri faaliyetler gorulebilirken, lapya gibi daha kucuk alanlarda mevsimsel veya donemlik yerleşimler olur. Turkiye ’de karstik ozellikli araziler yerleşim ve tarım icin kullanılabilirken, orman alanı, mera ve otlak, turizm ve madencilik icin de değerlendirilebilmektedir.
Turkiye ’deki polyelerde cok sayıda il, ilce ve koy bulunur. Orneğin Muğla, bir polyede yerleşmiş insanların oluşturduğu bir ildir. Bu sebeple Muğla Polyesi, Turkiye ’nin en buyuk polyeleri arasında yer alır. Toros Dağları uzerindeki Elmalı, Kestel ve Akseki ilceleri de polyeler uzerindeki yerleşimlerdir. Ozellikle koy ve ilcelerin seciminde insanlar icin faydaları goz onune alınır. Arazinin topoğrafyası, yerleşime uygunluğu ve tarımsal potansiyeli insanların yerleşimi icin onemlidir. Bu sebeple karstik şekiller icinde insan yaşamına en uygun alanlar polyelerdir.
İnsanların polyeleri tercih etmesi bazı sorunları da beraberinde getirir. Ozellikle polyelerin kenar yukseltilerinin yamaclarına kurulmuş yerleşimler, alanın karstik ozelliğini yitirmesine yol acar. Polye tabanlarındaki yerleşimler de tarımsal alanlarının miktarını azaltır. Bu sebeple bazı cevresel sorunlar ortaya cıkar. Deniz seviyesinden yuksekte olan polye tabanları, atık sular, sıvı ve katı atıklar sebebiyle kirlenmeyle karşı karşıya kalmaktadır. Bunun dışında karstik alanlardan tarımsal faaliyet icin yararlanılan polyelerin tabanında genellikle dudenler bulunur. Bu dudenler cevresel etkilerle yağışlı mevsimlerde tıkanır. Bu sebeple gecici goller oluşur ve bu durum tarımsal faaliyetleri olumsuz etkiler. Dudenlerin tıkanmasının en buyuk sebebi duden ağızlarındaki atıklardır. Bu sebeple polyelerdeki yerleşim alanlarında aşırı yağışlarda sel ve su baskınları yaşanabilmektedir.
Polye, cok buyuk karstik cukurlara verilen addır. “Karstik ova” olarak da ifade edilir. Kilometrelerce uzunlukta olabilen polye; lapya, dolin, uvala ve obruk olarak tabir edilen yeryuzu şekillerinin en buyuğudur. Polye, yuksek dağlar arasında oluşur. Geniş duzlukler ve ovalar genel olarak “polye” olarak tanımlanır. Cozulebilen kayaların veya kirectaşlarının cozulmesi, dolin, uvala, lapya gibi erime cukurlarının birleşmesiyle ortaya cıkar. Sırpca “ova” anlamına gelen polye, coğrafya literaturune de bu dilden girmiştir. Ancak ovalar icin değil “karstik duz cukurlar” icin kullanılır. Orneğin; Muğla ili ve Akseki ilcesinin alanlarının karakteri polye oluşumudur. [h=3]Polyenin Ozellikleri Nelerdir? [/h]Polye, uzunluğu ve genişliği 30-40 kilometreyi bulabilen, hatta daha cok geniş ovalar ve arazilere denir. Ancak polyelerin normal ovalardan bazı farklılıkları vardır. Karstik bolgelerde oluşan polyeyi daha yakından tanımak icin “karstik” ifadesini biraz acalım.
Karstik; aşınmaya karşı direnci olmayan ve kolay eriyebilen arazilere verilen genel bir tanımdır. “Karst” olarak literature giren bu tur bolgeler kayacların erimesiyle oluşan yeraltı akıntılarını barındıran, kirectaşı ve dolomit mineralleri iceren bolgelerdir. En kucuk aşındırma şekline “lapya” denir. Buyukluk sırasına gore dolin, uvala ve obruklar karstik yer şekilleridir. En buyuk karstik oluşuma veya gollere de polye adı verilir.
Polyelerin uzerine surekli veya gecici gol veya goletler bulunur. Bu tur polyelere “golova” adı da verilmektedir. Golovalar şoyle oluşur: Polyeler, cukur arazilerdir. Yağmur suları bu cukurlarda kalır. Polyelerin tabanında veya kenarında bulunan ve “duden” olarak ifade edilen karstik kayaclar bu suları emerek drene eder, yani yeraltına boşaltır. Yağış miktarı arttığında, sel oluştuğunda veya atıklar sebebiyle dudenler tıkanır. Bu sebeple polyelerin tabanında goller veya golcukler oluşur. Boyle bir oluşum sonucu polyeler “golova” olarak tanımlanır. Orneğin, Arnavutluk ve Yugoslavya arasındaki İşkadra Golu de bir polyedir.
Polyelerin tabanlarında aluvyonların birleşmesiyle karstik ovalar oluşur. Aluvyonlar, akarsuların taşıdığı cakıl taşı, kil, kum gibi taş ve kaya parcalarının elverişli alanlarda birikmesiyle oluşan tortulara denir. Bu şekilde aluvyonlar geniş vadilerin veya polyelerin tabanlarında ovalar oluşturur. Karstik ovalar veya polyeler genellikle fay hatları uzerinde bulunur. Bu sebeple polyelerde sıcak su kaynakları da bulunur.
[h=4]Ulkemizdeki Polyeler Nerelerde Bulunur? [/h]Turkiye ’de genellikle Akdeniz ve İc Batı Anadolu bolgelerinde, Toroslar ve cevresinde polyeler gorulmektedir. Turkiye ’de başlıca polyeleri şoyle sıralayabiliriz: Muğla, Milas, Seki, Bozova, Akseki, Elmalı, Kestel, Gembos, Korkuteli, Acıpayam, Tefenni, Tavas, Civril, Yellice, Şuhut, Gungormez, Karabedir, Cukurkaya…
Turkiye ’deki en buyuk polyeler şunlardır: Elmalı Polyesi 200 kilometrekare, Kestel Polyesi 128 kilometrekare, Bozova Polyesi 114 kilometrekare, Muğla Polyesi 48 kilometrekare, Gembos Polyesi 42 kilometrekare…
[h=4]Karstik Aşındırma Şekilleri [/h]Karstik şekiller ve ovalar, yağışlar ve yeraltı sularının etkisiyle meydana gelen aşınmalar sonucu oluşur. Bu şekiller buyukluklerine gore ceşitli adlarla tanımlanır.
Karstik şekiller buyukluk sıralarına gore şoyledir;
Lapya: Kalkerli yamaclarda oluşan kucuk oluklardır. Yağmur ve kar sularının yuzeyi eritmesi ile ortaya cıkar. Oluk, oyuk, delik, cukur veya kanal gibi tiplerde oluşabilir. Duz arazilerde oyuk ve cukur şeklinde, eğilimli arazilerde oluk ve kanal şeklindedir. Buyuklukleri birkac santimetreden 10-15 metreye kadar cıkabilir. Toros ve Bolkar dağlarında lapya oluşumları fazladır.
Dolin: Kalker paltolar uzerinde gorulur. Lapyaların birleşmesiyle ortaya cıkar. Derinlikleri fazla değildir, geniştir. Oval şekilli erime, kapalı veya yarı acık cukurlardır. Halk arasında “kokurdan” ve “koyak” gibi adlarla da tanımlanır. Erime ve Cokme dolinleri olarak ikiye ayrılır. Erime Dolinleri; kalker yuzeylerini yağmur sularının eritmesi ile ortaya cıkar. Cokme Dolinleri; Yeraltı mağaralarının tavanlarının incelmesi sonucu cokmesi ile ortaya cıkar. Derinlikleri fazladır. Yamacları eğimlidir, tabanlarında iri bloklar bulunur. Batı ve Orta Toroslar ’da yaygın olarak dolin gorulur.
Uvala: Derinleşen ve genişleyen dolinlerin birleşmesiyle ortaya cıkan buyuk cukurlardır. Tabanlarında kalker cıkıntıları vardır. Duzensiz şekle sahiptir. Uludağ Dağtepesi ’nde uvalalar gorulur.
Obruk: Kuyu şeklinde derin ve buyuk cukurlara obruk denir. Uc yuz metre derinliği olan obruklar vardır. Obruk tabanlarında golcukler bulunur. Yeraltı sularının karbondioksit ile birleşimi sonucu kirectaşı iceriği yoğun olan topraklar cozulur. Bir sure sonra yeraltı mağaraları oluşur ve uzerindeki toprak cozulen toprağın actığı boşluğa duşer. İc Anadolu ve Toroslar ’da yaygın olarak gorulur. İcel ’deki Cennet-Cehennem Mağaraları ve Konya Kızoren obrukları Turkiye ’nin en buyuk obruklarıdır. Konya Havzası ’nda 20 ’nin uzerinde obruk vardır. En meşhur obruk 300 metre genişliği ve 145 metre derinliği bulunan Kızoren Obruğu ’dur.
Polye: Kilometrelerce genişlikte karstik arazilerde oluşan ova gorunumlu cukurlardır. Toroslar ’da yaygın olarak gorulur.
Mağara: Kalkerli arazilerdeki catlaklardan sızan yeraltı sularının oluşturduğu buyuk boşluklardır. Bir insanın surunerek girebileceği genişlikteki derin yeraltı boşluklarına verilen addır. Turkiye ’deki en onemli mağaralar şunlardır; Damlataş, Narlıkuyu, Duden, İnsuyu, Kızılin.
Duden: Polye, uvala, dolin veya obruk gibi yuzeyden kapalı ova, havza veya cukurların tabanında ve kenarlarında bulunan suları yeraltına boşaltan şekillerdir. Daire bicimli kapalı cukurlardır. Yer altı sularını birbirleriyle bağlayan kanallara verilen addır. Halk arasında ‘su cıkan ’ veya ‘su batan ’ ifadeleri ile de bilinir.
Cıkmaz (Kor) Vadi: Karstik karakterli bolgelerdeki akarsular dudenden gecerek yeraltında yolculuğunu surdurur. Bu akarsuların oluşturduğu ve yeryuzunde sureklilik gostermeyen vadilere ‘kor vadi ’ veya ‘cıkmaz vadi ’ adı verilir.
[h=4]Polyeler ve Yaşam [/h]Polye arazilerinin tabanında “terro-rossa” şeklinde ifade edilen kırmızı topraklar vardır. Bu topraklar demir oksit icerdiği icin rengi kırmızıdır. Bu topraklar kalkerli kayalar uzerinde oluşur. Kırmızı topraklarda kirec oranı oldukca yuksektir. Polyeler, tabanlarındaki kalkerli ve kirecli oluşumlar ve topraklar bulunduğu icin tarıma elverişli olmayan, kurak ve corak araziler olabiliyor. Ancak organik gubreleme ve sulamayla bazı polyelerde tarımsal faaliyetler uygulanabilir.
Buyuk karstik alanlar olan uvala, dolin ve polye gibi arazilerde yerleşimler ve beşeri faaliyetler gorulebilirken, lapya gibi daha kucuk alanlarda mevsimsel veya donemlik yerleşimler olur. Turkiye ’de karstik ozellikli araziler yerleşim ve tarım icin kullanılabilirken, orman alanı, mera ve otlak, turizm ve madencilik icin de değerlendirilebilmektedir.
Turkiye ’deki polyelerde cok sayıda il, ilce ve koy bulunur. Orneğin Muğla, bir polyede yerleşmiş insanların oluşturduğu bir ildir. Bu sebeple Muğla Polyesi, Turkiye ’nin en buyuk polyeleri arasında yer alır. Toros Dağları uzerindeki Elmalı, Kestel ve Akseki ilceleri de polyeler uzerindeki yerleşimlerdir. Ozellikle koy ve ilcelerin seciminde insanlar icin faydaları goz onune alınır. Arazinin topoğrafyası, yerleşime uygunluğu ve tarımsal potansiyeli insanların yerleşimi icin onemlidir. Bu sebeple karstik şekiller icinde insan yaşamına en uygun alanlar polyelerdir.
İnsanların polyeleri tercih etmesi bazı sorunları da beraberinde getirir. Ozellikle polyelerin kenar yukseltilerinin yamaclarına kurulmuş yerleşimler, alanın karstik ozelliğini yitirmesine yol acar. Polye tabanlarındaki yerleşimler de tarımsal alanlarının miktarını azaltır. Bu sebeple bazı cevresel sorunlar ortaya cıkar. Deniz seviyesinden yuksekte olan polye tabanları, atık sular, sıvı ve katı atıklar sebebiyle kirlenmeyle karşı karşıya kalmaktadır. Bunun dışında karstik alanlardan tarımsal faaliyet icin yararlanılan polyelerin tabanında genellikle dudenler bulunur. Bu dudenler cevresel etkilerle yağışlı mevsimlerde tıkanır. Bu sebeple gecici goller oluşur ve bu durum tarımsal faaliyetleri olumsuz etkiler. Dudenlerin tıkanmasının en buyuk sebebi duden ağızlarındaki atıklardır. Bu sebeple polyelerdeki yerleşim alanlarında aşırı yağışlarda sel ve su baskınları yaşanabilmektedir.