Eşeyli ureme de diğer ureme ceşitlerinde olduğu gibi cok kısaca soylemek gerekir ise yeni bir canlı meydana getirme olayıdır. Eşeyli uremede eşeysiz uremeden farklı olarak iki farklı canlı organizması mevcut olmalıdır. Eşeyli ureme sırasında bu canlılar arasında gercekleşecek genetik malzemelerin birleştirilmesi yolu ile yeni bir canlı oluşacaktır.
Eşeyli Uremede Meydana Gelen Surecler
1- Mayoz Bolunme: Mayoz bolunmede meydana gelen olay kromozom sayısının mevcut durumundan yarıya inmesidir. Bu bolunme sırasında her bir ciftin kromozomları kendi aralarında parca değişimi yaparlar. Eşeyli uremenin ilk sureci olan Mayoz Bolunme esnasında kromozomların sayısı diploit sayı (2n) ’den diğer bir diploit sayısı (n) ’e varır. Bu da demek oluyor ki, kromozomların sayısı yarı yarıya azalır. Bir sonraki adım olan dollenme sırasında ise haploit gametler, diploit bir zigot oluşturabilmek ve en baştaki (2n) kromozom sayısına ulaşabilmek icin tekrar bir araya gelirler.
2- Krosover Yontemi: Kromozomların bu şekilde kendi aralarında yaptıkları parca değişimlerine krosover yontemi de denilmektedir. Krosover yontemi ile kromozomlar arasında parca değişimi yapan canlılar, bu yontem ile homolog rekombinasyon elde ederler.
[h=3]Eşeyli Uremenin Evrimi ve İlk Ornekleri[/h]Eşeyli uremenin ilk kez nerede ve ne şekilde gorulduğune dair evrim ile ilgili genel olarak olduğu gibi cok ceşitli tartışmalar soz konusudur. Eşeyli uremenin evrimi hala bilinmezliğini kısmen korumaktadır. Yapılan araştırmalar N.J. Buttefiel ’in 2000 yılında yazdığı (Paleobiology Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes]. 26. ss. 386–404.) bilimsel yazısına gore ilk eşeyli ureme ile coğalan canlıların fosillerinin 1 ile 1,2 milyar yıl oncesi Stenya doneminde yaşayan Okaryotlara ait olduğunu gostermektedir.
Eşeyli Ureme ile Coğalan Canlılar
Genel olarak bakıldığında iri olcekli makroskobik organizmaların buyuk coğunlu icin olmak uzere hemen hemen tum hayvanlar ile bitkiler de gorulen ureme bicimidir. Hangi canlıların ne şekilde eşeyli ureme sureclerinden gectiğine dair bilgilerden yazımızın ilerleyen bolumlerinde bahsediyor olacağız. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir konu vardır.
Bakteriyel Konjugasyon olarak bilinen ve hucre teması yolu ile iki bakteri arasında genetik malzeme yani DNA aktarımı olan ureme ceşidini eşeyli ureme ceşidi ile karıştırmamaktır. Burada her ne kadar DNA aktarımı soz konusu olsa da bu tur ureme ceşitleri bir eşeyli ureme ceşidi değildir.
[h=3]Bitkilerde Eseyli Ureme[/h]Bitkiler hayvanlardan farklı olarak mitoz bolunme sonucu gametofit icinde oluşan ve gelişen sporlara sahiptirler. Bitkiler arasında bu gametofit turlerin buyukluğune gore farklılıklar oluşmaktadır. Ornek vermek gerekirse Angiospermler olarak adlandırılan kapalı tohumlu bitkiler, polenlerinde sadece uc adet hucre bulundururlar. Angiospremlernde farklı olarak yosunlar ve ilkel olarak isimlendirilmiş bitkiler polenleri icerisinde bir kac milyona varan sayılarda hucrelere sahip olabilirler.
Bitkilerde Eşeyli Ureme Evreleri
Sporofit Evresi: Bitkilerde eşeyli ureme sırasında meydana gelen sporoit evresi ciceksiz ve sporlu bir evredir. Bu evre sırasında mayoz sporangıum kesesi icerisinde spor uretimi meydana gelir.Gametofit Evre: Sporofit evresinden sonra meydana gelen surectir. Bu evre suresinde canlıda nesil değişimi gorulmektedir.Cicekli Bitkilerde Eşeyli Ureme
Cicekli bitkilerin ortak ozellikleri cicek olarak da bilinen cinsel organları ile uremeye devam etmeleridir. Burada meydana gelen stamen ya da anter olarak bilinen ciceğin erkek organının eril gametofitler oluşturmasıdır. Ureme esnasında bu eril gametofitler, dişi gametofitlerin yumurta icinde bulunan stigma adı verilen tepeciklerinde birleşerek polen adı verilen taneler icerisinde sperm uretimi gercekleştirirler. Ureme sırasında polenlerin icerlerinden yumurtalara doğru hareket eden spermler cift dollenme ile dışı gametofitin icerisine yerleşirler.
Bu evre sonrası ise yumurtalarda bulunan bu spremler meyveye donuşerek tohum cevresinde buyurler. Bitkiler arasında bu ureme evreleri icin gerekli olan tozlanma hareketi bir bitkinin kendi icinde olabileceği gibi bitkiler arası da gercekleşebilir. Burada bir bitkinin kendi spermleri ile yeniden uremesine Kendi Kendine Tozlanma denirken bitkilerin birbirleri arasında sperm taşınması yolu ile gercekleştirdikleri hareketlere Tozlaşma hareketi denilmektedir.
Genel olarak eşeyli ureme evreleri bu şekilde acıklanabilecek olan bitkiler arasında bu evrelerden farklı olarak daha değişik evrelerden gecen bitkiler de bulunmaktadır. Bunlara ornek vermek gerekirse cicekleri olmayan eğrelti otları ve yosunlar ornek gosterilebilir.
[h=4]Boceklerde Eşeyli Ureme[/h]Bir genelleme yapmak gerekir ise bocekler sperm meydana getiren erkek ve ovul yani yumurta ureten dışı turlerden oluşurlar. Bu durumda meydana gelen dollenme şeklinde erkeğin spermini dollenmeye hazır oluncaya kadar dişinin depolaması soz konusudur. Bocekler arasında cok farklı ciftleşme ve ureme aşamaları mevcuttur. Genel olarak dışilerin yumurtalarını dışarıda sakladığı gorulurken, yumurtaları vucutlarında saklayan ve yavrularını canlı olarak doğuran dışı bocekler de mevcuttur.
[h=4]Memelilerde Eseyli Ureme[/h]Memelilerde ureme sadece ic dollenme şeklinde oluşmaktadır. Memelileri ureme ozelliklerine gore uc kısımda incelemek mumkundur.
a- Tek delikliler (Latince: Monotremata) Orneğin, kısa burunlu karınca yiyenler ve Ornitorenkgiller… Tek delikliler yumurtalarını birkac hafta iceride tutup besledikten sonra yumurtlayarak bu yumurtaların uzerine yatarak orter ve yumurtalarını sıcak tutarak korurlar. Bu durumun en biliniri orneği kuşlardır. Yaklaşık iki hafta sonra yumurtadan cıkan yavrular ve keseliler grubuna benzer olarak annelerinin keselerine girerek burada sut ile bir kac hafta surecek olan beslenmelerine devam ederler.
b- Eteneliler (Latince: Placentalia ya da Eutheria) Orneğin, Tamandua mexicana. Butun memelilerin en buyuk kısımı yaklaşık yuzde doksandortluk bir kısmı Eteneliler oluşturmaktadır.
c- Keseliler (Latince: Metatheria ya da Marsupialia) Orneğin, Koala… Butun memelilerin yuzde altısını oluşturmaktadırlar. Yavrularını neredeyse embriyo halindeyken cok erken surede doğurarak anne kesesinde gelişmeye bırakmalarıdır.
Memelilerde ureme sırasında oluşturulan spermlerin hareketli yapıları ile yumurtaya ulaşmaları mumkun hale gelmiştir. Bu hareketi gercekleştirebilmek icin ise kamcı işlemi goren flagella isimli bir yapı kullanırlar. Spermlerin yumurtayı bulmalarında termotaksi (sıcaklık değişimleri) ve kemotaksi (kimyasal seviye farklılıkları) yol gosterici olurlar.
[h=4]Balıklarda Eşeyli Ureme[/h]Balıklar diğer memelilerden farklı olarak yumurtalarını erkek balıklar tarafından dollenebilmeleri icin dışarıya bırakırlar. Burada ic dollenme ile yumurtalarını geliştirip daha sonra dışarı bırakan balıklar olduğu gibi ic dollenme gercekleşmeden yumurtaları kayaların altına ya da yosunların uzerine bazen de olduğu gibi suya bırakan balıklar mevcuttur.
Balık turleri arasında seyrek de olsa doğum yaparak yavrusunu meydana getiren turler de mevcuttur. Bu balık turlerine ornek vermek gerekirse: Lepistes, Molly balıkları ( Latince: Poecilia) soylenebilir. Burada vucut icinde gelişen yavruları erkekler taşır ve doğum erkekler tarafından gercekleştirilir. Yalnız bazı balık turlerinin iki cinsiyetli olduğunu ve bu sebeple aynı anda hem sperm hem yumurta uretebildiğini unutmamak gerekir. Ve bu yumurta ve spermlerin serbest bırakılması halinde kendi kendilerini dolleme ozellikleri de vardır. Eşeyli ureme gercekleştirmeyip, eşeysiz ureme ile coğalan balık turleri de vardır. (Ornek: Poecilia formosa) Bu balık ginogenez denilen bir coğalma şeklini ile urer.
Eşeyli Uremede Meydana Gelen Surecler
1- Mayoz Bolunme: Mayoz bolunmede meydana gelen olay kromozom sayısının mevcut durumundan yarıya inmesidir. Bu bolunme sırasında her bir ciftin kromozomları kendi aralarında parca değişimi yaparlar. Eşeyli uremenin ilk sureci olan Mayoz Bolunme esnasında kromozomların sayısı diploit sayı (2n) ’den diğer bir diploit sayısı (n) ’e varır. Bu da demek oluyor ki, kromozomların sayısı yarı yarıya azalır. Bir sonraki adım olan dollenme sırasında ise haploit gametler, diploit bir zigot oluşturabilmek ve en baştaki (2n) kromozom sayısına ulaşabilmek icin tekrar bir araya gelirler.
2- Krosover Yontemi: Kromozomların bu şekilde kendi aralarında yaptıkları parca değişimlerine krosover yontemi de denilmektedir. Krosover yontemi ile kromozomlar arasında parca değişimi yapan canlılar, bu yontem ile homolog rekombinasyon elde ederler.
[h=3]Eşeyli Uremenin Evrimi ve İlk Ornekleri[/h]Eşeyli uremenin ilk kez nerede ve ne şekilde gorulduğune dair evrim ile ilgili genel olarak olduğu gibi cok ceşitli tartışmalar soz konusudur. Eşeyli uremenin evrimi hala bilinmezliğini kısmen korumaktadır. Yapılan araştırmalar N.J. Buttefiel ’in 2000 yılında yazdığı (Paleobiology Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes]. 26. ss. 386–404.) bilimsel yazısına gore ilk eşeyli ureme ile coğalan canlıların fosillerinin 1 ile 1,2 milyar yıl oncesi Stenya doneminde yaşayan Okaryotlara ait olduğunu gostermektedir.
Eşeyli Ureme ile Coğalan Canlılar
Genel olarak bakıldığında iri olcekli makroskobik organizmaların buyuk coğunlu icin olmak uzere hemen hemen tum hayvanlar ile bitkiler de gorulen ureme bicimidir. Hangi canlıların ne şekilde eşeyli ureme sureclerinden gectiğine dair bilgilerden yazımızın ilerleyen bolumlerinde bahsediyor olacağız. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir konu vardır.
Bakteriyel Konjugasyon olarak bilinen ve hucre teması yolu ile iki bakteri arasında genetik malzeme yani DNA aktarımı olan ureme ceşidini eşeyli ureme ceşidi ile karıştırmamaktır. Burada her ne kadar DNA aktarımı soz konusu olsa da bu tur ureme ceşitleri bir eşeyli ureme ceşidi değildir.
[h=3]Bitkilerde Eseyli Ureme[/h]Bitkiler hayvanlardan farklı olarak mitoz bolunme sonucu gametofit icinde oluşan ve gelişen sporlara sahiptirler. Bitkiler arasında bu gametofit turlerin buyukluğune gore farklılıklar oluşmaktadır. Ornek vermek gerekirse Angiospermler olarak adlandırılan kapalı tohumlu bitkiler, polenlerinde sadece uc adet hucre bulundururlar. Angiospremlernde farklı olarak yosunlar ve ilkel olarak isimlendirilmiş bitkiler polenleri icerisinde bir kac milyona varan sayılarda hucrelere sahip olabilirler.
Bitkilerde Eşeyli Ureme Evreleri
Sporofit Evresi: Bitkilerde eşeyli ureme sırasında meydana gelen sporoit evresi ciceksiz ve sporlu bir evredir. Bu evre sırasında mayoz sporangıum kesesi icerisinde spor uretimi meydana gelir.Gametofit Evre: Sporofit evresinden sonra meydana gelen surectir. Bu evre suresinde canlıda nesil değişimi gorulmektedir.Cicekli Bitkilerde Eşeyli Ureme
Cicekli bitkilerin ortak ozellikleri cicek olarak da bilinen cinsel organları ile uremeye devam etmeleridir. Burada meydana gelen stamen ya da anter olarak bilinen ciceğin erkek organının eril gametofitler oluşturmasıdır. Ureme esnasında bu eril gametofitler, dişi gametofitlerin yumurta icinde bulunan stigma adı verilen tepeciklerinde birleşerek polen adı verilen taneler icerisinde sperm uretimi gercekleştirirler. Ureme sırasında polenlerin icerlerinden yumurtalara doğru hareket eden spermler cift dollenme ile dışı gametofitin icerisine yerleşirler.
Bu evre sonrası ise yumurtalarda bulunan bu spremler meyveye donuşerek tohum cevresinde buyurler. Bitkiler arasında bu ureme evreleri icin gerekli olan tozlanma hareketi bir bitkinin kendi icinde olabileceği gibi bitkiler arası da gercekleşebilir. Burada bir bitkinin kendi spermleri ile yeniden uremesine Kendi Kendine Tozlanma denirken bitkilerin birbirleri arasında sperm taşınması yolu ile gercekleştirdikleri hareketlere Tozlaşma hareketi denilmektedir.
Genel olarak eşeyli ureme evreleri bu şekilde acıklanabilecek olan bitkiler arasında bu evrelerden farklı olarak daha değişik evrelerden gecen bitkiler de bulunmaktadır. Bunlara ornek vermek gerekirse cicekleri olmayan eğrelti otları ve yosunlar ornek gosterilebilir.
[h=4]Boceklerde Eşeyli Ureme[/h]Bir genelleme yapmak gerekir ise bocekler sperm meydana getiren erkek ve ovul yani yumurta ureten dışı turlerden oluşurlar. Bu durumda meydana gelen dollenme şeklinde erkeğin spermini dollenmeye hazır oluncaya kadar dişinin depolaması soz konusudur. Bocekler arasında cok farklı ciftleşme ve ureme aşamaları mevcuttur. Genel olarak dışilerin yumurtalarını dışarıda sakladığı gorulurken, yumurtaları vucutlarında saklayan ve yavrularını canlı olarak doğuran dışı bocekler de mevcuttur.
[h=4]Memelilerde Eseyli Ureme[/h]Memelilerde ureme sadece ic dollenme şeklinde oluşmaktadır. Memelileri ureme ozelliklerine gore uc kısımda incelemek mumkundur.
a- Tek delikliler (Latince: Monotremata) Orneğin, kısa burunlu karınca yiyenler ve Ornitorenkgiller… Tek delikliler yumurtalarını birkac hafta iceride tutup besledikten sonra yumurtlayarak bu yumurtaların uzerine yatarak orter ve yumurtalarını sıcak tutarak korurlar. Bu durumun en biliniri orneği kuşlardır. Yaklaşık iki hafta sonra yumurtadan cıkan yavrular ve keseliler grubuna benzer olarak annelerinin keselerine girerek burada sut ile bir kac hafta surecek olan beslenmelerine devam ederler.
b- Eteneliler (Latince: Placentalia ya da Eutheria) Orneğin, Tamandua mexicana. Butun memelilerin en buyuk kısımı yaklaşık yuzde doksandortluk bir kısmı Eteneliler oluşturmaktadır.
c- Keseliler (Latince: Metatheria ya da Marsupialia) Orneğin, Koala… Butun memelilerin yuzde altısını oluşturmaktadırlar. Yavrularını neredeyse embriyo halindeyken cok erken surede doğurarak anne kesesinde gelişmeye bırakmalarıdır.
Memelilerde ureme sırasında oluşturulan spermlerin hareketli yapıları ile yumurtaya ulaşmaları mumkun hale gelmiştir. Bu hareketi gercekleştirebilmek icin ise kamcı işlemi goren flagella isimli bir yapı kullanırlar. Spermlerin yumurtayı bulmalarında termotaksi (sıcaklık değişimleri) ve kemotaksi (kimyasal seviye farklılıkları) yol gosterici olurlar.
[h=4]Balıklarda Eşeyli Ureme[/h]Balıklar diğer memelilerden farklı olarak yumurtalarını erkek balıklar tarafından dollenebilmeleri icin dışarıya bırakırlar. Burada ic dollenme ile yumurtalarını geliştirip daha sonra dışarı bırakan balıklar olduğu gibi ic dollenme gercekleşmeden yumurtaları kayaların altına ya da yosunların uzerine bazen de olduğu gibi suya bırakan balıklar mevcuttur.
Balık turleri arasında seyrek de olsa doğum yaparak yavrusunu meydana getiren turler de mevcuttur. Bu balık turlerine ornek vermek gerekirse: Lepistes, Molly balıkları ( Latince: Poecilia) soylenebilir. Burada vucut icinde gelişen yavruları erkekler taşır ve doğum erkekler tarafından gercekleştirilir. Yalnız bazı balık turlerinin iki cinsiyetli olduğunu ve bu sebeple aynı anda hem sperm hem yumurta uretebildiğini unutmamak gerekir. Ve bu yumurta ve spermlerin serbest bırakılması halinde kendi kendilerini dolleme ozellikleri de vardır. Eşeyli ureme gercekleştirmeyip, eşeysiz ureme ile coğalan balık turleri de vardır. (Ornek: Poecilia formosa) Bu balık ginogenez denilen bir coğalma şeklini ile urer.