Astronomi en basit tanımıyla gok bilimidir. Gok cisimlerinin kokenlerini, gelişimlerini ve kimyasal ozelliklerini acıklamayı amaclar. İnsanoğlu tarihin başlangıcından bu yana evreni anlamlandırma ihtiyacı hissetmiştir. Astronomi de bu bağlamda en eski bilim dallarından biri sayılır.
Astronominin gunluk hayattaki faydaları coğu zaman goz ardı edilse de, bugun basit gorunen bircok kozmik olay veya meteorolojik değişiklik gecmişte astronomi sayesinde anlam kazanmıştır. Astronomlar sayesinde yapılan keşifler, tıp ve iletişim teknolojileri de dahil olmak uzere bircok alanda onemli ilerlemelerin onunu acmıştır. Zira astronomi, yıldız ve gezegenlerin gokyuzundeki konumlarını olcmekten ibaret değildir. Peki astronomi nedir, ne işe yarar? Gundelik hayatta ne faydası vardır?
[h=3]Astronomi Bilimi Ne İle İlgilenir? [/h]Adını Yunanca yıldız anlamına gelen ‘aster ’ ile ‘yasa ’ anlamına gelen ‘nomos ’ sozcuklerinden alan ‘astronomi ’, ‘yıldızların yasası ’ anlamına gelir. Astronomi en geniş anlamıyla Dunya ’nın atmosferinin dışında meydana gelen her şeyi inceler. Evrenin kokenini ve gelişimini izah etmeyi amaclar.
Yorungesel cisimler, atmosferin dışındaki yıldızlar, gezegenler, kuyruklu yıldızlar, kutup ışıkları, galaksiler ve kozmik mikrodalga arka plan ışıması gibi olgular astronomi biliminin gozlem alanı dahilindedir. Aynı şekilde, evrendeki her ceşit maddenin dağılımı, hareketi, kimyasal bileşimi, evrimi, fiziksel ozellikleri ve birbirleriyle etkileşimleri de yine astrolojinin incelediği olgulardır.
Astronomlar bu calışmalarıyla, tarih boyunca her medeniyetin kafasını kurcalayan ‘Yaşam nasıl başladı? ’, ‘Diğer gezegenlerde yaşam var mı? ’ veya ‘Buyuk patlama nasıl meydana geldi? ’ gibi cok sayıda felsefi ve varoluşsal soruya yanıt uretebilmiştir.
[h=4]Astronominin Tarihcesi [/h]İlk Cağlar: Gokbilimi, en eski cağlardan bu yana insanlığın uzerinde kafa yorduğu bir alandır. İlk atalarımızdan bu yana, insanoğlu kendisini evrende ve zamanda konumlandırmak icin gokyuzundeki objeleri referans almıştır. Tarih oncesi insanlar, avlanma ve toplama faaliyetleri icin ekinokslar, mevsimler ve gunlerin uzunluğu arasındaki ilişkiyi incelemiştir. İlk ciftciler, urunleri ne zaman ekip ne zaman hasat edeceklerine yıldızların konumunu gozlemleyerek karar vermiştir. Aynı şekilde ilk denizciler de okyanuslara yıldızların konumunu inceleyerek acılabilmiştir.
Antik Donem: Antik donemde, astronomların ana ilgi alanı astrometriye, yani yıldızlar ve gezegenlerin konumlarını olcmeye odaklanmıştı. Işık ve hava kirliliğinin olmaması sayesinde gozlemler cıplak gozle yapılabiliyordu.
Sıradan halk da astronomiye bir olcude meraklıydı; gokyuzundeki cisimlerin yeryuzunde yaşanan olayları etkilediği duşunuluyordu. Bu tur gozlemlere dayanarak gelecekteki olayları ongormeyi amaclayan astroloji de bu donemlerde bircok medeniyette astronominin bir parcası sayılıyordu.
Bu donemde Cin, Hint, Sumer, Kalde, Mısır, Toltek, Zapotek ve Maya uygarlıkları astronomide ilerleme kat etmişti. Hinduizm ’in kutsal metinleri Vedalar'ın bir bolumu olan Rigveda ’da, 27 takımyıldızdan ve 13 bolumlu zodyaktan bahsedilir. Mayalar teleskop olmamasına rağmen Venus ’un evreleri ile ve tutulmalarını gozlemleyebilmişti. Antik Yunan ’da ise astronomlar yıldızları kadir derecelerine gore sınıflandırmaya calışmıştı.
Orta Cağ: Bu donemde, modern astronominin temelleri İslam bilginleri sayesinde sağlamlaşmıştır. Ekliptiğin eğikliğinin hesaplanmasını sağlayan Ferganî (805–880), ‘Yıldızlardaki Kanun ’ adlı 40 bolumden oluşan bir kitap yazan Kindî (801–873), Guneş yılını 365 gun, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak olcen Battani (855–923), Andromeda Galaksisi ’ni ilk defa M.S. 964 yılında bir nebula (bulutsu)olarak gozlemleyen İranlı astronom Abdurrahman el-Sufi ve takvimi geliştiren Omer Hayyam (1048–1131) bu bilginlerden sadece bazılarıdır. İslam Âlimlerinin keşif ve sorgulamaları, bugun astronomi biliminde bircok sorunun yanıtlanmış olmasını sağlamıştır.
Ronesans Donemi: Ronesans sırasında, matematik bilimindeki ilerlemeler ve mercekli teleskop gibi yeni gozlem araclarının icat edilmesiyle, modern astronominin temelleri yukselmeye başladı. Guneş merkezli guneş sistemi modeli Kopernik tarafından ortaya atıldı, Galileo ve Kepler tarafından ilerletildi ve duzeltildi.
Newton ’ın yercekimi konusunda başlattığı araştırmalar, gok mekaniği dalının ortaya cıkmasını sağladı. Gok mekaniği, astronomik objelerin hareketlerinin tarihte ilk kez matematiksel olarak hesaplanıp ongorulebilmesini sağlayacaktı. Yani bu sayede, gezegenlerin hareketleri izah edilebildi. Bu gelişmelerin sonucunda artık astronominin iki dalı vardı: Astrometri ile gok mekaniği. Astronomlar bu donemde astroloji ile yollarını da tamamen ayırdı.
19 ’uncu Yuzyıl ve Sonrası: 1800 ’lu yıllardan itibaren diğer bilim dallarındaki gelişmelerin de katkılarıyla, astronomi bilimi evrenin sırlarını bir bir izah edebilmeye başladı. Elektromanyetik tayfın (spektrum) keşfedilmesi ve atom araştırmalarındaki ilerlemeler, bugun astronominin en onemli dalı sayılan astrofizik bilimini ortaya cıkardı. Bu gelişmeler sayesinde yıldızların ozellikleri, evrenin genişlemesi veya galaksiler gibi kavram ve olgular anlaşılır ve acıklanabilir hale geldi.
[h=3]Astronominin Dalları [/h]Biyoloji, fizik, kimya, matematik, jeoloji ve bilgisayar bilimi ile ic ice gecen astronomi bugun cok sayıda dala ayrılmaktadır. Bunlardan bazıları ‘klasik ’ anlamıyla gok cisimlerini incelemeye odaklanırken, bazıları da tıp ve teknoloji alanında bircok onemli keşif ve ilerlemenin onunu acmıştır.
Bu dallardan bazıları şoyledir: Arkeoastronomi‎, astrobiyoloji‎, astrofizik‎, astrojeoloji‎, astrokimya‎, ekstragalaktik astronomi‎, galaktik astronomi‎, gezegen bilimi‎, gok mekaniği‎, gok olcumu‎, gozlemsel astronomi‎, radyo astronomi‎, X-ışını gokbilimi‎ ve yıldız gokbilimi‎.
[h=3]Astronomide Kullanılan Temel Araclar [/h]Modern astronomide, gokbilimciler verileri cok ceşitli araclar kullanarak toplar ve kaydeder. Bunlar gozlem aracları ile yardımcı ekipmanlar olarak sınıflandırılır ve bilgiyi doğru olarak analiz etmek icin senkronize bicimde calışır.
Gozlem araclarının iki ana gorevi vardır: Gokyuzundeki cisimlerin tam koordinatlarını belirlemek ve saldıkları radyasyonu toplamak. Durbun, teleskop, fotometre (ışık olcer), spektrometre (tayf olcer) ve radyo teleskoplar en sık kullanılan gozlem araclarıdır. Modern teknoloji ile geliştirilmiş teleskoplar ışık ve diğer tur elektromanyetik radyasyon hakkında veri toplar. Filtreler, spektrometreler ve fotometreler ise goruntuleri insan gozunun algılayabileceği hale getirir.
Yardımcı araclar ise gozlem araclarının topladığı tum verileri kaydeder ve analiz eder. Yıldızların parlaklığını saptamak veya tayflarını doğru olarak kaydetmek bu aracların ana gorevleri arasındadır. X-ışını dedektorleri, kırınım ağları veya radyo alıcıları bu araclar arasında sayılabilir.
Ay veya yapay uydular da astronomik gozlemler icin kullanılır.
[h=3]Astronominin İnsanlara Faydaları [/h]Modern toplum astronominin onemini genellikle goz ardı eder. Oysa zaman kavramı, iletişim ve seyahat yuzyıllar once astronomi sayesinde mumkun olmuştur. Modern dunyada ise bircok ilerleme astronomi sayesinde sağlanmıştır. İşte, astronominin medeniyete ve modern insana faydalarından bazıları:
Zaman: Gecmişte insanlar ‘zamanı soylemek ’ icin Kutup Yıldızı ve Buyuk Ayı ’dan yararlanıyordu. Modern saatlerin icadından once zaman bircok toplumda Guneş saati ile olculuyordu. Aynı zamanda, gunumuzde kullandığımız zaman kavramlarının hepsi gokbilimcilerin keşif ve hesaplarına dayanır. Yıl, Dunya ’nın Guneş etrafında donmesi icin gereken zamana gore hesaplanır; aylar Ay ’ın dongulerine dayanır, bir gun de Dunya ’nın Guneş ’i referans alarak kendi etrafında donduğu suredir.
İletişim: Hem radyo teknolojisi hem de sinyal teknolojileri, Dunya ile Ay ’ın gozlemlenmesi sonucu elde edilen bilgiler sayesinde geliştirilmiştir. İnternet ve GPS teknolojisi de bu temelin ilerletilmesi sonucu ortaya cıkarılmıştır.
Denizcilik ve Yon Bulma: Geleneksel pusulaların geliştirilmesinden once, yolunuzu takım yıldızlara bakarak da bulabilirdiniz. Guney Hacı, Buyuk Ayı ve Cassiopeia (Kralice takımyıldızı, Koltuk takımyıldızı) yuzyıllar boyu bu amac icin kullanıldı. Guneş, Ay ve gezegenler de yon bulmaya yardımcı olabilir. Gokyuzundeki cisimler ve ufuk cizgisi arasındaki acılar uzerinden tam olarak nerede bulunduğunuzu hesaplayabilirsiniz.
Dunya ’nın Korunması: Kuyruklu yıldızlar, asteroitler ve meteoritler Dunya ’nın atmosferine girdiklerinde yanarak tehlike icermeyecek hale gelirler. Bir carpışma riski cok azdır ancak teoride bir ihtimal olarak gozardı edilmez. Astronomlar, bu konuda onleyici adımlar atabilir.
Tıp: Doktorlar ile astronomi tekniklerinin yolu son yıllarda giderek daha fazla kesişiyor. Uzaktaki ‘az ve zor gorunen ’ cisimleri daha iyi gormeye yuzyıllarını vermiş bir bilim dalı olarak, astronomi bugun tıp alanındaki goruntuleme tekniklerinin geliştirilmesine ve bircok hastalığın erken teşhis edilebilmesine onemli katkılar sağlıyor. Nobel odullu radyo astronomu Martin Ryle ’ın geliştirdiği teknik, bugun hemen hepimizin cektirmek zorunda kalmış olabileceği CT, MR ve PET goruntulemelerinin temelini oluşturuyor.
[h=4]Amator Astronomi [/h]Astronomi, amatorlerin en cok katkı yapabileceği bilim dallarından da biri. Amator gokbilimciler yaptıkları gozlemler, hesaplar ve cektikleri fotoğraflarla cok sayıda yıldızın tanımlanmasına ve teleskopların geliştirilmesine katkıda bulunmuşlardır.