Turkiye bugun ortalama 29.435.000 baş koyun populasyonu ile Dunyada koyun yetiştiren ulkeler arasında 8. sırada Avrupa’da ise 2. sırada yer almaktadır.(Akman, 2001)
Gıda maddeleri ve tekstil sektoru acısından onemli bir yere sahiptir..Turkiye’de yerli ırklar populasyonun % 95’ten fazlasını oluşturmaktadır.Geriye kalan kısmı ise , buyuk coğunluğunu ceşitli oranlarda Alman Yapağı-Et Merinosu genotipine sahip yeni ırk ve tipler oluşturmaktadır.
Alman Yapağı-Et Merinosu ile ıslah calışmalarına bundan yaklaşık 70 yıl kadar once başlandığı halde başarılı sonuclar alındığı peksoylenemez.
.
2. MERİNOS KOYUNU VE OZELLİKLERİ
Merinos koyunu’nun Yapağısı ince, bir ornek, parlak, yumuşak ve hakiki yapağı liflerinden oluşur. Morfolojik gorunuşu bakımından; sırtı duz, bedeni dolgun, goğsu geniş ve derin’dir. Et tipi merinoslarda gorunuş bakımından alınları tuylu ve hafif kakulludur. Dişilerinde boynuz yoktur, kocları ise coğunlukla boynuzludur. Renkleri beyazdır.
Merinos yetiştiriciliğinde dol verimi, et verimi ve buyume hızı ozelliklerine onem verilerek, bu ozellikler oldukca geliştirilmiş : zamanla Et – Yapağı ve Et merinosu yetiştiriciliğine gecilmiş ve boylece yeni tip merinoslarda vucut irileşmiş (50-75 kg), yapağı verimi dişilerde 4-5 kg ve erkeklerde 7 kg, lule uzunluğu 7-10 cm, yapağı kalitesi AA-AB-B, Damızlıkta kullanma yaşı 12-18 ay duzeyine gelmiştir. (Akcapınar 1994)
Yapağı sortimanı Alman Yapağı – Et Merinosunda 56-60’s dır. Bakım ve besleme koşularının yeterli olduğu hallerde yılın her mevsiminde kızgınlık gosterebilmektedir. İkizlik oranı % 40-50 arasındadır.
Merinos koyunu’nun sut verimi az olup ancak yavrularına yetmektedir. Bu nedenle pek sağılmazlar. Bunlara ek olarak Senede bir defa kırkılırlar. Ayrıca kirec istekleri cok fazladır.Sut veriminin az olması ve yapağı veriminin yuksek olması nedeniyle yapağı yonlu melezlemelerde kullanılmaktadırlar.
2.1.Merinosun Tarihi Ve Turkiye’ye Girişi
Milattan yaklaşık 800 yıl once, Batı Anadolu’da (Frikya) da yetişen koyunlar, iyi kaliteli yunleri ile tanınmıştır. O devirde Milet şehri yunlu kumaşlarıyla meşhur olmuştur. Sonradan bu hayvanlar Yunanistan’a, İtalya’ya oradan da Romalılar tarafından Afrika uzerinden İspanya’ya goturulmuştur
Merinos Irkı ilk defa 1843 yılında İspanya’dan ithal edilmiştir. (Ozcan 1990).
Ulkenin ince yapağı ihtiyacını karşılamak uzere İspanyol tarak yapağı Merinosları Bursa (Karacabey Harası) ciftliğinde yetiştirilmeye başlanmış, zamanla 80-90 bine cıkmıştır. Ancak, 20. Yuzyılın başlarında Kapitilasyonlar nedeniyle yunlu Kumaşların yurda gumruksuz ve ucuz fiyatla sokulması yerli yunlu dokuma sanayiinin cokmesine, Merinos yetiştiriciliğinin ortadan kalkmasına yol acmıştır.(Duzguneş vd, 1983).
Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Merinos yetiştiriciliğinin yeniden canlandırılması icin calışmalara başlanmıştır. (Yalcın 1990).
1933 yılında Karacabey Tarım işletmesinde Alman Yapağı Et Merinosu ile Kıvırcık melezlemesi yapılmış bu calışma 1950 yılına kadar geriye melezleme şeklinde surdurulmuştur.
Projede hedeflenen 5 milyon Merinos melezi 15 yıl icinde elde edilmeyince, Merinoslaştırma calışmaları Marmara ve Ege bolgesinden, Orta ve Doğu Anadolu ile Karadeniz bolgesine kaydırılmıştır. (Ozcan 1990).
3. TURKİYE’DE BOLGELERE GORE YERLİ KOYUN IRKLARINDA MERİNOS GENOTİPİ KULLANILARAK YAPILAN ISLAH CALIŞMALARI
Koyunlarımızın verimlerini ıslah icin duzenli calışmalara Cumhuriyet devrinde başlanmıştır. İlk planda Merinoslarla melezleme yolu ile Batı Anadolu’daki koyunlardan daha fazla ve iyi kalitede yapağı elde edilmesi ve boylece yunlu dokuma endustrisinin ince yapağı ihtiyacının kısmen yurt icinde uretilmesi amacı gudulmuştur.
Turkiye’de Merinos melezlemesi yolu ile ince yapağılı yeni koyun tipleri geliştirilirken yalnız yapağı verim ve ozellikleri uzerinde durulmamış, aynı zamanda yeni tiplerde et veriminin yerli ırklara gore daha iyi, sut veriminin yeterli ve bolge şartlarına uymuş olmaları da bu calışmaların amacları arasında yer almıştır.(Muftuoğlu 1969)
3.1. Guney Marmara Bolgesi
Turkiye’de yerli koyunların ıslahına Melezleme yolu ile Guney Marmara Bolgesinde 1934 yılında başlamıştır. Islah edici ırk olan Alman yapağı-Et merinosu kullanılmıştır. Bolgedeki bir devlet kurumuna (Karacabey harasına) Almanya’dan bir saf yapağı-Et merinosu surusu getirilmiş, bu suruden elde edilen (başlangıcta ithal edilen) koclarla bolgedeki ozel yetiştiricilere ait yerli Kıvırcık suruleri, isteğe bağlı merinosa cevrilmeye başlanmıştır. Belirli bir seviyede geriye melezleme ve buna paralel olarak tatbik edilen uygun seleksiyon la %90’dan fazla Alman yapağı-Et merinosu genotipi taşıyan ilk Karacabey merinosu elde edilmiştir.
3.1.1. Karacabey Merinosu Ciftleşme Modeli
besi
AYEM:Alman yapağı et merinosu
K :Kıvırcık
KM :Karacabey Merinosu
GENOTİPİK YAPISI
%90’dan fazla AYEM taşımaktadır.
+ Seleksiyon
Şekil 1. Karacabey merinosu ciftleşme şeması
3.1.1.1.Karacabey Merinosu’nun Morfolojik ozellikleri
VERİM OZELLİĞİ ORTALAMA
Koc altı koyuna gore kuzu verimi 100: 120-130
Doğuran koyuna gore kuzu verimi 100: 130-140
Yapağı verimi D:2.5-3, E:3-4 kg.
Yapağı kalitesi ve uzunluk 58’S-60’S, 7-8 cm.
canlı ağırlık 60-80.
Laktasyon Sut Verimi 50-70 kg
Laktasyon Suresi 130-140 gun
İkiz Doğum Oranı %10-15
Kirli Yapağı Verimi 3.2-2.4 kg.
Sut verimi 50-55 kg.
Cizelge 1. Karacabey merinosuna ait verim ozellikleri
Renk tamamen beyazdır.
Kuyruk yağsız, ince ve uzundur.
Kocların %10-15’inde boynuz vardır.
Koyunlar boynuzsuzdur. Yapağı elyaf sık kıvrımlı ve incedir.
Yerli ırklardan daha iri cusselidir.
Ozcan 1990
Karacabey Merinosu koyunlarda, yapağı verim ozellikleri ile ilgili olarak bolge bazında bazı araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar genel sonuclar itibari ile cizelge 2.’de ozetlenmiştir;
Cizelge 2. Karacabey Merinosu koyunlarda yapağı verim ozellikleri ile ilgili araştırma sonucları
Yetiştirme bolgeleri İncelenen Ozellikler
Kirli Yapağı Verimi (kg) Elyaf Capı
(mik.) Lule Uzunluğu
(cm)
Yenişehir 5.00 20.60 6.98
Bursa merkez 3.34 20.69 6.65
Karacabey tarım işletmesi 5.33 19.97 10.00
Bandırma koyunculuk araştırma enstitusu 4.20 18.75 7.80
Karacabey 3.63 20.77 6.21
İnegol 3.73 21.06 6.23
M. Kemalpaşa 2.45 21.31 6.15
Genel 4.11 20.22 7.50
Başpınar,v.d. 1
Araştırma sonucları değerlendirildiğinde, Karacabey tarım işletmesi ve Bandırma Koyunculuk Araştırma Enstitusu Karacabey koyunlarda yapağı ozellikleri yonunden diğer bolgelerdeki aynı genotip koyunlardan ustun performans gostermiştir. Bu durum her iki kurumda yapağı verimi ve ozellikleri yonunden ayıklama, seleksiyon, bakım ve beslemenin daha iyi olduğunu ortaya koymaktadır. Bunlara ek olarak, diğer bolgelerdeki kurumlarda yapılan calışma sonuclarının duşuk değerlerde cıkması’na paralel olarak, Karacabey Merinosu koyunlarının buyuk bir coğunluğunun yetiştirici elinde olduğu duşunulurse, bu genotipte yapağı verimi ve ozellikleri yonunden ayıklama, seleksiyon , bakım ve besleme konularında uzerinde durulması gerektiği soylenebilir.
Genel sonuc olarak; Guney marmarada kıvırcık ile yapılan melezleme calışmalarında (Karacabey Merinosu), iyileşen genotipe paralel olarak bakım ve beslemede bir iyileştirme sağlanamamıştır. Bu nedenle kuzu olumleri gittikce artmış, melez kuzuların analarını uzun sure emmelerinden dolayı sağılan sut miktarı azalmış, koyunlar yaz ve kış meralarına yapılan goclere dayanamaz olmuşlardır. Yapağı miktar ve kalitesindeki ilerlemeler ve kuzulardaki ağırlık artışı, kaybedilen duzeyleri karşılayacak duzeyde bulunamamıştır.
Bu sebeple 20 yıla yakın bir caba sonucu, planlananın ancak beşte biri miktarda dol elde edilebilmiş, bu oranlarda surulere damızlık takviyesi yapılma yoluna gidilmiştir. Yıllık 10-12 bin ton olarak tahmin edilen ince kumaş yapağısının Guney-Marmara bolgesinde sağlanamayacağı anlaşılınca, 1950 yıllarının başlarında, Alman Yapağı-Et Merinosu ile Islah projesi, Orta kısmen de Doğu Anadolu’ya kaydırılmıştır.(Duzguneş v.d., 1983)
3.2. Orta Anadolu Bolgesi
1952 yılında Tarım, Orman ve Koy işleri Bakanlığı, Batıda başlatılan Merinoslaştırma faaliyetlerini, Orta Anadolu’ya kaydırmıştır. Tekstil endustrinin arzu ettiği 60-64’s Kaliteli yapağıyı yurt icinde sağlamak icin AYEM’ler Akkaraman Analara verilmiştir.
Akkaramanlar 1-2 generasyon geriye melezlenmiş ve seleksiyon yapılmıştır. Bu melezleme calışmaları Polatlı, Altınova, Konuklar, Konya, Malya tarım işletmelerinde yurutulmuştur.(Ozcan 1990).
Akkaramanlarla yapılan merinoslaştırma calışmalarında bir takım zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunlardan ilki, melez dollerde vucudun, dolayısıyla yapağının % 100’e kadar değişen oranlarda siyah lekeli olmasıdır. Bu durum yapağının değerini azaltmaktadır. Uzun ince kuyruklu Merinos koclarının yağlı kuyruklu Akkaraman koyunlarına tabii olarak aşmamalarıda Merinoslaştırmada karşılaşılan zorluklardandır. Bunlara ek olarak, melezlerde Merinos genotipinin artmasıyla kuzu telafının artması ve kuzularda gelişmenin gerilemesi’de karşılaşılan zorluklardandır.
Butun bu teknik zorlukları giderme ve Akkaramanların Islahında Alman Et-Merinoslarından en verimli faydalanma yollarını araştırma yoluna gidilmiştir.
1959 yılından itibaren Malya Devlet Uretme Ciftliğinde Akkaramanlarla Alman Yapağı-Merinosları arasında ceşitli melez tipler elde edilmeğe calışılmıştır.
İlk olarak, kocların Akkaraman koyunlarla tabii olarak ciftleştirilebilmesi; vucutta ki siyah lekelerin Akkaramandaki gibi, baş ve ayaklarda lokalize edilecek şekilde olması; kuzularda telefat az ve gelişmenin hızlı olması; vucut yapısının Merinosa benzemesi; ortalama 56’s kalitede 2.5-3.0 Kg. yapağının elde edilebilmesi gibi amaclar surdurulmuştur. Ve bu amaclarla elde edilen ilk melez genotipe ‘Malya’ denmiştir. .(Duzguneş 1961, Pekel ve Duzguneş 1966)
İkinci olarak, Orta Anadolu da ki merinoslaştırma calışmalarında uygulana gelen cevirme melezlemesinden vazgecilip, saf merinos koclar yerine G1 generasyonun da lekesiz koclar kullanılarak suruler kapatılmış ve ikinci bir yeni tip geliştirilerek ‘Anadolu Merinosu’ adı verilmiştir.
Bu neticede, %35-40 merinos genotipli yağlı kuyruklu ‘malya koyunu’ ile, %75 merinos genotipli uzun kuyruklu ‘Anadolu Merinosu’ olmak uzere iki yeni tip geliştirilmiştir.
3.2.1. Anadolu Merinosu Ciftleşme Modeli
AYEM:Alman yapağı et merinosu
A :Akkaraman
AM :Anadolu merinosu
GENOTİP YAPISI
% 75 Alman Yapağı-Et Merinosu
% 25 Akkaraman
Şekil 2. Anadolu Merinosu ciftleşme şeması
3.2.1.1. Anadolu Merinosu’nun Morfolojik Ozellikleri
Anadolu Merinosu’nda vucut beyaz renkli yapağı ile ortuludur. Kuyruk yağsız, ince ve uzundur. Erkekler ve dişiler genelde boynuzsuzdur.Sut verimleri Akkaramanlara oranla daha yuksektir. Kuzuları sutten kesimden sonra besiye alındıklarında 5aylık yaşta 40 kg canlı ağırlığa ulaşabilmektedir. Anadolu Merinosu Orta Anadolu’nun nispeten iyi meraya sahip kesimlerinde, bakım besleme koşulları iyi işletmeler icin uygun bir ırktır.(Ertuğrul ve Cengiz,1996)
Cizelge 3. Anadolu Merinosu’na ait verim ozellikleri
OZELLİKLERİ VERİMİ
Yapağı Kalitesi 60-64’S.
Yapağı Verimi D: 3 kg. E: 4 kg.
Canlı Ağırlık 50-60 kg.
Koc Altı Koyuna Gore Kuzu Verimi 100: 120-140
Sut verimi 40-50 kg.
İkiz doğum oranı %30-40
Ozcan, 1990
Anadolu Merinosu koyunlarda verim ozellikleri ile ilgili olarak yapılan bazı calışmalarda elde edilen genel sonuclar cizelge 4.’de ozetlenmiştir;
Cizelge 4. Anadolu merinosu koyunlarda yapağı verim ozellikleri ile ilgili araştırma sonucları
Verim ozellikleri Anadolu Merinosu Akkaraman
İlk kırkım canlı ağırlık (kg.) 52.08 53.98*
İlk kırkım kirli gomlek ağır.(kg.) 2.87 2.14**
Lule Uzunluğu (cm) 5.55 9.57**
Lif İnceliği (μ
Dayanıklık (gr) 5.10 9.25**
Yapağı Randımanı (%) 51.91 60.52**
Arık vd, 2002 a,b. (*: P