KURTUBÎ
Ebû Abdullah Muhammed Ibn Ahmed Ibn Ebî Bekr Ibn Farh el-Kurtubî, Endulus'un yetistirdigi buyuk Âlimlerdendir.
Kurtuba'da ciftcilikle ugrasan bir ailenin cocugu olarak dunyaya gelen Kurtubî ogrenim cagina girince once Arapca ve siir, sonra da Kur'Ân-i Kerim ogrendi. 627/1230'da babasinin vefatindan sonra da tahsiline devam ederek Rebî Ibn Abdurrahman Ibn Ahmed (o. 633/1235), Ibn Ebî Hucce adiyla meshur olan Ebu Ca'fer Ahmed (o. 643/1245) gibi Âlimlerden dilbilgisi, nahv, belÂgat, Kur'Ân ilimleri, Fikih dersleri aldi.
Herhalde Kurtuba ve diger Endulus sehirlerinin Hristiyanlarin eline gecmesinden sonra, Misir'in Iskenderiye sehrine geldi. Misir'a gelis tarihi kesin olmamakla birlikte Iskenderiye'de, (648/1251) yilinda vefat eden hadis Âlimi Ebu Muhammed AbdulvehhÂb Ibn RevÂc'dan ders aldigina gore bu tarihten once Iskenderiye'ye gelmis olmalidir.
Kurtubî burada Ibnu'l-Cummeyzî (o. 649/1252), Ebu'l-AbbÂs Ahmed Ibn Omer el-Kurtubî (o. 656/1258) ve el-Hasen Ibn Muhammed el-Bekrî (o. 656/1258) gibi hocalardan dil, edebiyat, Kur'Ân ilimleri, kirÂat, tefsir, hadis, Fikih dersleri aldi.
Kurtubî buradan Kahire'ye, daha sonra da Asyût'un kuzeyindeki Munyetu Benî Hasîb'e gidip yerleserek (671/1273)'de vefatina kadar orada kaldi. Kaynaklar Kurtubî'yi, salih bir kul; Ârif, dunyaya karsi zÂhidÂne yasayan, itkÂn sahibi bir Âlim olarak tanitirlar. Zuhd ve takv icinde yasamakla birlikte faydali bircok eser kaleme almistir. Kaynaklarda bircok talebesi oldugu bildirilmekle birlikte bunlarin isimleri verilmemistir.
Kurtubî bircok Enduluslu Âlim gibi fikihta MÂlikidir. Fakat tefsirine baktigimizda onun, mezheb taassubuna kapilmadigini, hatt bu eserinde zaman zaman diger mezheblerin goruslerini tercih ettigini goruruz. Bunda, Misir'a geldikten sonra SÂfiî Âlimlerden ders okumus olmasinin tesiri oldugu soylenebilir. ItikÂd mezhebi itibariyle de Es'arîdir.
Bilinen eserlerinden onemlileri sunlardir:
1. et-Tezkire fi AhvÂli'l-Mevt ve Umûri'l-Âhire: Kurtubî bu eserinde olum, olulerin halleri, kiyamet, Cennet, Cehennem gibi mevzulari anlatir.
2. et-TezkÂr fi Efdali'l-EzkÂr: Kur'Ân-i Kerim'in faziletlerine dair kirk bÂbdan olusan bir eserdir.
3. el-I'lÂm bim fî Dîni'n-NasÂr mine'l-MefÂsid ve'l-EvhÂm ve EzhÂru MehÂsini Dîni'l-IslÂm.
4. el-MisbÂh beyne'l-Ef'Âl ve's-SihÂh: Ebu'l-KÂsim Ali Ibn Cafer'in KitÂbu'l-Ef'Âl'i ile el Cevherî'nin es-SihÂh adli lugate dair eserlerinin muhtasaridir.
5. el-Muktebes fî Serhi Muvattai MÂlik Ibn Enes.
6. el-Lumau'l-Lu'luiyye fî Serhi'l IsrînÂti'n-Nebeviyye.
7. el-CÂmi'li-AhkÂmi'l-Kur'Ân. (Kurtubî'nin hayati, eserleri, ilmî sahsiyeti hakkinda genis bilgi icin bk. el-Kasabi Mahmud Zalat, el-Kurtubî ve Menhecuhû fi't-Tefsir, Kahire (1399/1979); Mahmud Besyûnî Fûde, Nes'etu't- Tefsîr ve MenÂhicuhu, Kahire 1406/1986, s. 195-196; Omer Nasuhi Bilmen, Buyuk Tefsîr Tarihi, Ankara 1960, II, 345-346; Ismail Cerrahoglu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, II, 116-128).
Kurtubî Tefsiri:
Kurtubî'nin tefsirinin tam adi eserin mukaddimesinde belirtildigi uzere "el-CÂmi li-AhkÂmi'l-Kur'Ân ve'l Mubeyyin lim Tedammenehû mine's-Sunne ve Âyi'l-FurkÂn"dir. Eser, ahkÂm agirlikli oldugu icin bunu AhkÂmu'l-Kur'Ânlar icinde sayanlar da vardir. Ama butun Kur'Ân'in bastan sona kadar tefsirini ihtiva etmektedir. Kurtubî tefsirine Kur'Ân'in fazileti, okunusunun keyfiyeti, tefsiri, i'cÂzi, cem ve tertibi, ahrufu seb'a, mufessirlerin dereceleri ve tefsirle ilgili daha bircok konuya tahsis ettigi oldukca genis bir mukaddime ile baslar. Bu mukaddimenin basinda, tefsirinde takip edecegi metodu bizzat kendisi soyle aciklamistir:
"Omrum boyunca Allah'in kitabi ile mesgul olmayi ve butun gucumu ona sarfetmeyi uygun gordum. Bunu da tefsirdeki nukteleri icine alacak sekilde lugatleri, i'rablari, kirÂatleri, kalbleri dogru yoldan sapan dalÂlet ehlini reddetmeyi, bu zikrettiklerimin yaninda ahkÂmi, Âyetlerin nuzûl sebeplerini, Âyetler arasindaki manÂyi toplayan ve birbirine zit gibi gorunen ayetler arasindaki muskulleri aciklayan selef ve halef Âlimlerinin goruslerine sehÂdet eden hadisleri ozlu bir sekilde yazmaya giristim... Bu kitaptaki sartlarim: Sozleri soyleyenlerine, hadisleri de (hadis mecmualarinin) muelliflerine dayandirmaktir... Mufessirlerin kissalarindan, tarihcilerin haberlerinden luzumlu olanlar ve aciklama icin mutlaka gerekli olanlar haric olmak uzere yuz cevirdim. Bunun yerine "mes'ele" adini verdigim ahkÂm Âyetlerinin aciklamalarini koydum. Bir, iki veya daha fazla hukum ihtiva eden her Âyete bazi mes'eleler ilÂve ederek o mes'eleler icinde nuzûl sebeplerini, tefsiri, garîb kelimeleri ve hukumleri acikladim. Sayet Âyet bir hukum ihtiva etmiyorsa tefsir ve te'vilini vermekle yetindim." (el-CÂmî li AhkÂmi'l-Kur'Ân, Beyrut 1405/1985, I, 2-3'den kisaltilarak).
Gercekten Kurtubî mukaddimede verdigi bu esaslara uymus ve rivÂyet agirlikli, son derece faydali bir tefsir ortaya koymustur. Tefsirde rivÂyete agirlik verilmesi yaninda dirayet ihmal edilmis degildir. Mukaddimede belirtildigi uzere Sahabe ve Tabiun soz ve goruslerinden baslayarak kendi zamanina kadar yazilmis tefsirlerden -genel olarak kaynak belirtmek suretiyle- bol bol alintilar yapilmis; Âyetlerin tefsirine dair o zamana kadar soylenen ve yazilanlar toplanmistir. Kurtubî, rivayete agirlik verirken tefsirine giristigi Âyetin aciklamasi ile ilgili hadis bulmussa bununla yetinmis, hadis bulamadigi takdirde Sahabe, Tabiun ve daha sonra gelen Âlimlerin goruslerine yer vermis, bu goruslerin degisik olmasi halinde aralarinda tercihler de yapmistir.
Istifade ettigi eserler arasinda AhkÂmu'l-Kur'Ân'lar yekûn tutar. Bunlar icinde en cok Ebu Bekr er-RÂzi el-CassÂs (o. 370/981), Ilkiy el-HerrÂsi (o. 504/1110) ve Ebu Bekr Ibnu'l-Arab; (o. 543/1148)'nin AhkÂmu'l-Kur'Ân'larindan istifade etmistir. Bilindigi uzere bunlardan Ibnu'l-Arabî, MÂlikî; Ilkiy el-HerrÂsî SÂfiî; Ebu Bekr el-CassÂs ise Hanefîdir. Ibnu'l-Arabî'nin eserinden cok istifade etmesi yaninda zaman zaman onu tenkidden geri kalmamistir.
AhkÂmu'l-Kur'Ân'lar disindaki tefsir kaynaklari icinde Ibn Cerîr et-Taberî (o. 310/923)'nin CÂmiu'l BeyÂn'i, Ebu Ca'fer en-NehhÂs (õ. 338/949)'in I'rÂbu'l-Kur'Ân Ye MaÂni'l-Kur'Ân'i, Ebu Bekr en-NakkÂs (o. 351/962)'in SifÂu's-Sudûr adli tefsiri, Ebu'l-AbbÂsî Ahmed ibn Ammar, el-Mehdevî (o. 430/1039)'nin et-Tahsil li-FevÂidi KitÂbi't-Tahsili'l CÂmi li-Ulûmi'd-Tenzil ti, Mekkî Ibn Ebi TÂlib (o. 437/1045)'in Tefsir'i ve Muskilu I'rÂbi'l-Kur'Ân'i, el-MÂverdî (o. 450/1058)'nin Tefsir'i ve Ibn Atiyye (o. 541/1147)'nin el-Muharraru'l Veciz'i sayilabilir.
Bunlarin disinda Kurtubî bu tefsirinde, liste olarak verilse dahi sayfalarca tutacak derecede cok hadis, fikih, kirÂat, dil ve belÂgat, akÂid ve kelÂm, tarih sahalarinda zamanina kadar yazilmis bircok eserden cogu kere kaynak belirterek istifade etmis ve tefsirinde bunlardan alintilar yapmistir.
Daha once Kurtubî'nin fikihta MÂliki; itikadda Es'arî oldugunu belirtmistik. Buna binaen tefsirinde Maliki mezhebinin goruslerini delillendirirken -ozellikle ahkÂm Âyetlerinin tefsirinde- diger mezheblerin goruslerine de yer vermis ama nezîh bir surette tenkid ve reddetmistir. Itikadî konularin delilleri olan Âyetlerin tefsirinde ise Ehl-i Sunnet disindaki Mu'tezile, KerÂmiyye, ImÂmiyye, RÂfiziyye, Mucessime, Musebbihe, KarÂmita gibi bÂtil mezheblerin goruslerinin curutulmesine ozen gosterilmistir.
Kurtubî tefsirinde kirÂatlere -sÂz olan kirÂatlere de isaret edilmek suretiyle- ve Âyetlerin Arap dilbilgisine gore tahlillerine, siirle istishÂda da bolca rastlanir. Bu arada az da olsa israiliyyata yer verdigi gorulur.
Bu ozellikleriyle Kurtubî tefsiri isimlendirildigi uzere sadece bir AhkÂmu'l-Kur'Ân degil Kur'Ân-i Kerim'in butun Âyetlerini hemen her yonden inceleyen, hatt zamanindaki tabiî bilimler isiginda bazi Âyetleri tefsire calisan genis bir tefsirdir. Yazma nushalarinin bollugu yaninda defalarca baskisi da yapilmistir. Son olarak Misir'da on iki cilt halinde bir baskisi vardir ve bu baskida kaynaklari da dipnotlar halinde gosterilmistir.
Bedreddin CETINER
Kaynak: SÂmil Islam ansioklopedisi
__________________