[B]
EvliyÂnın buyuklerinden ve İslÂm Âlimlerinin en meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Muhammed; kunyesi, Ebû HÂmid; lakabı Huccetu'l-İslÂm ve Zeynuddîn'dir. Tûsî ve GazÂlî diye de meşhûr olmuştur. 1058 (H.450) senesinde İran'ın Tûs şehrinde doğdu. 1111 (H.505) senesinde Tûs'ta vefÂt etti. Kabri TaberÂn denilen yerdedir.

İmÂm-ı GazÂlî hazretlerinin babası fakir ve sÂlih bir zÂttı. Âlimlerin sohbetlerinden hic ayrılmazdı. Elinden geldiği kadar, onlara yardım ve iyilik eder, hizmetlerinde bulunurdu. Âlimlerin nasîhatını dinleyince ağlar ve Allahu teÂlÂdan kendisine Âlim bir evlÂt vermesini yalvararak isterdi. Allahu teÂl onun duÂsını kabûl edip, Muhammed ve Ahmed isminde iki oğul ihsÂn etti. Yun eğirip Tûs şehrindeki dukkanında satan bu sÂlih zÂt, vefÂtının yaklaştığını anlayınca, oğlu Muhammed GazÂlî'yi ve diğer oğlu Ahmed GazÂlî'yi hayır sÂhibi ve zamÂnın sÂlihlerinden bir arkadaşına bıraktı. Bir mikdÂr mal vererek vasiyet etti ve ona dedi ki: "Ben kendim, Âlim olamadım. Bu yolla kemÂle gelemedim. Maksadım, benim kacırdığım kemÂl mertebelerinin, bu oğullarımda hÂsıl olması icin yardımcı olmanızdır. Bıraktığım butun para ve erzÂkı, onların tahsîline sarf edersin!"

Arkadaşı vasiyeti aynen yerine getirdi. Babalarının bıraktığı para ve mal bitinceye kadar, yetişip olgunlaşmaları icin calıştı. Sonra onlara; "Babanızın, sizin icin bıraktığı parayı tahsil ve terbiyenize harcadım. Ben fakirim, param yoktur. Size yardım edemeyeceğim. Sizin icin en iyi cÂreyi diğer ilim talebeleri gibi medreseye devÂm etmenizde goruyorum." dedi. Bunun uzerine iki kardeş doğru soze uyup, medreseye gittiler.

Cocukluğundan îtibÂren ilim tahsîl eden Muhammed GazÂlî, fıkıh ilminin bir kısmını kendi memleketinde okudu. Bir muddet sonra CurcÂn'a giderek İmÂm Ebû Nasr İsmÂilî'den ders alıp, ilim okudu. Uc sene kadar CurcÂn'da ilim oğrendi. Sonra tekrar memleketi olanTûs'a donmek uzere yola cıktı. Yolculuk sırasında, katıldığı kervanın onunu yol kesiciler cevirdi. Kervanda bulunan kıymetli şeyleri aldıkları gibi, ilim tahsîlinden donen Muhammed GazÂlî'nin uc sene boyunca tuttuğu notları ve kitaplarını da aldılar.

Muhammed GazÂlî hazretleri, yol kesicilerin arkasından gidip kitaplarını ve notlarını vermeleri icin yalvardı. "Ne olur işinize yaramayan ders notlarımı bana verin." dedi. Eşkıy cetesinin reisi; "Nedir onlar? Nasıl şeylerdir?" dedi. MuhammedGazÂlî hazretleri; "Onları oğrenmek icin memleketimi terk ettim. Gurbetlere gittim. Benim oğrendiğim bilgiler o notların icindedir." dedi. Eşkıy reisi kucumser bir ifÂdeyle gulerek; "Sen onları bildiğini nasıl iddia ediyorsun. Biz onları senden alınca ilimsiz kalıyorsun." dedi ve ders notlarını geri verdi.ZÂten ilim Âşığı olan Muhammed GazÂlî eşkıy reisinin sozlerinin de tesirinde kalarak kendi kendine; "Allahu teÂl yol kesiciyi beni îkaz icin o şekilde soyletti." dedi.

Tûs'a gelince, uc yıl butun gayretiyle calışarak CurcÂn'da tuttuğu notların hepsini ezberledi. O hÂle geldi ki, yol kesiciler o notların hepsini alsa ona zararı olmazdı.

Memleketinde bulunduğu uc sene icinde Âlim zÂtların derslerine ve ilim meclislerine devÂm etti. Zaman zaman buyuk velî Ebû Ali FÂrmedî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Daha sonra zamÂnının buyuk ilim ve kultur merkezi olan NişÃ‚bur'a gitti. Buyuk Âlim İmÂmu'l-Haremeyn Ebu'l-MeÂlî el-Cuveynî'nin ders halkasına devÂm etti. Ondaki ustun zek ve kÂbiliyet ile calışkanlığını goren hocası, buyuk alÂka gosterdi. Burada usûl-i hadîs, usûl-i fıkıh, kelÂm, mantık, İslÂm hukûku ve munÂzara ilimlerini oğrendi. Bu hocasından başka, Ebû HÂmid er-RazekÂnî, Ebu'l-Huseyin el-Mervezî, Ebû Nasr el-İsmÂilî, Ebû Sehl el-Mervezî, Ebû Yûsuf en-NessÂc gibi devrin buyuk Âlimlerinden ders okudu. NişÃ‚bûr'da tahsîlini tamamlayınca, buyuk bir ilim ve edebiyat hÂmisi olanSelcuklu vezîri ustun devlet adamı NizÂm-ul-Mulk'un dÂveti uzerine BağdÂt'a gitti.

NizÂm-ul-Mulk'un topladığı ilim meclisinde bulunan zamÂnın Âlimleri, İmÂm-ı GazÂlî'nin ilminin derinliğine ve meseleleri îzÂh etmekteki ustun kÂbiliyetine hayran kaldıklarını îtirÂf ettiler. Ustun vasıflarından dolayı hem Âlimler, hem de halk tarafından cok sevildi. O zaman ortaya cıkan sapık fırkaların mensupları, onun yuksek ilmi yanında, en zor, en ince mevzûları en acık bir şekilde anlatması, hitÂbet ve izÂh etme kÂbiliyetinin yuksekliği, zekÂsının parlaklığı karşısında perişan ve mağlûb oldular.

Bu sırada otuz dort yaşında bulunan İmÂm-ı GazÂlî'nin İslÂmiyete yaptığı buyuk hizmetleri goren Selcuklu vezîri NizÂm-ul-Mulk, onu NizÂmiye Medresesi (Universite)nin Başmuderrisliğine, şimdiki tÂbiriyle Rektorluğune tÂyin etti. Bu medresenin başına gecen İmÂm-ı GazÂlî, uc yuz seckin talebeye, luzumlu olan butun ilimleri oğretti. Bunlardan başka, pekcok talebe yetiştirdi. Ebû Mensûr Muhammed, Muhammed bin Es'ad et-Tûsî, Ebu'l-Hasan el-Belensî, Ebû AbdullahCumert el-Huseynî talebelerinin meşhûrlarındandır.

Bir taraftan da kıymetli kitaplar yazan İmÂm-ı GazÂlî, ilim ehli, devlet adamları ve halk tarafından buyuk bir muhabbet ve hurmet gordu. Şohreti gun gectikce arttı. NizÂmiye Medresesinde bulunduğu yıllarda, KitÂb-ul-Basît fil-Furû', KitÂb-ul-Vasît, el-Vecîz, MeÂhiz-ul-HilÂf adlı kitaplarını yazdı.

Ayrıca İsmÂiliyye adındaki sapık fırkanın goruşlerini curutmek icin KitÂbu FedÂih-il-BÂtıniyye ve FedÂil-il-Mustehzeriyye adlı eserini yazdı. Yine bu sırada Rumcayı oğrenerek felsefecilerin sapıklığını ortaya koymak icin eski Yunan veLatin filozoflarının kitaplarının aslı uzerinde uc sene titizlikle incelemeler yaptı. Bu incelemeleri esnÂsında ve neticesinde felsefecilerin maksatlarını acıklayan MekÂsid-ul-FelÂsife kitabı ile felsefecilerin goruşlerini reddeden TehÂfut-ul-FelÂsife kitabını yazdı.

O sırada dunyÂnın tepsi gibi duz oduğunu iddi eden ve bu tur sacmalıkları ilim adı altında insanlara vermeye calışan Avrupalı filozofların bu fikirlerinin yanlışlıklarını ortaya koydu. DunyÂnın yuvarlak olduğunu, karaciğerde kanın temizlendiğini, safranın, lenfin ve zararlı madde eriyiklerinin burada kandan ayrıldığını, bu işte dalağın, bobreklerin ve safra kesesinin rollerini, kanın madde mikdÂrlarındaki oranın değişmesi ile sıhhatin bozulacağını, bugunku fizyoloji kitaplarında olduğu gibi anlattı. Bu bilgileri kuvvetli delillerle isbÂt ederekAvrupalıların bilmedikleri doğru bilgileri kitaplarında yazdı.

İmÂm-ı GazÂlî'nin, felsefecilerin goruşlerini curutmek ve îtikÂdlarına felsefe karıştıran sapık fırkalara cevap vermek icin yaptığı bu calışmasını işiten bÂzı kimseler, onu felsefeci zannetmişlerdir. Bunun sebebi, felsefe ile tefekkur arasındaki muhim farkı bilmemek olabilir. Felsefeciler aklı rehber edinmişlerdir. Mutefekkirler ise aklı kullanmakla berÂber, akla da rehber olarak peygamberleri ve onların bildirdiği îmÂnı almışlardır. Goz icin ışık ne ise, akıl icin îmÂn da odur. Işık olmayınca goz goremediği gibi, îmÂn olmayınca akıl da doğru yolda yuruyemez. İmÂm-ı GazÂlî, filozof değil muctehiddir. ZÂten İslÂmiyette felsefe ve filozof olamaz. İslÂm Âlimi olur. İslÂm dîninde, felsefenin ustunde İslÂm ilimleri, filozofun ustunde de İslÂm Âlimleri vardır.

BağdÂt'ta bulunduğu sırada ilim oğretip talebe yetiştirmekle meşgûl olan İmÂm-ı GazÂlî hazretleri, kardeşi AhmedGazÂlî'yi yerine vekil bırakarak uzun bir seyahatte bulunmak uzere BağdÂt'tan ayrıldı. Şam'a giderek velîlerle goruştu ve sohbet etti. Tasavvuf buyuklerinin kitaplarını okudu onlardan rivayet edilen sozleri ve hallerini inceledi.

İnsanlardan tamÂmen uzaklaşarak halvet, yalnız kalmak; uzlet, insanlardan uzaklaşmak; mucÂhede, nefsin istemediklerini yapmak ve riyÂzet, nefsin istediklerini yapmamak sûretiyle nefsinin tezkiyesi ve ahlÂkının mukemmelleşmesiyle meşgûl oldu. İhyÂu Ulûmi'd-Dîn adlı meşhûr eserini yazdı.

Sonra Kudus'e gitti. Bu sırada BÂtınî denilen sapık fırkaya karşı Mufassıl-ul-HilÂf, CevÂb-ul-MesÂil ve Allahu teÂlÂnın isimlerini (EsmÂ-i husnÂyı) anlatan El-Maksad-ul-Esma adlı eserini yazdı. Kudus'te bir muddet kaldıktan sonra, hacca gitti. Haccı muteÂkiben BağdÂt'a dondu. NizÂmiye Medresesinde Şam'da yazdığı İhyÂ'sını kalabalık bir talebe topluluğuna ders olarak okuttu. Bu seferki tedris hayÂtı uzun surmedi. Doğduğu yer olan Tûs'a ve NişÃ‚bur'a gitti. Burada yine BÂtınîlere karşı Ed-Derc-ul-Merkûn kitabı ile El-KıstÂs-ul-Mustekîm, Faysal-ut-Tefrika, KimyÂ-ı SeÂdet, Nasîhat-ul-Mulûk ve Et-Tibr-ul-Mesbûk adlı kıymetli eserlerini yazdı.

İmÂm-ı GazÂlî hazretlerine; "BağdÂt'ta, pekcok ilim talebesi varken, orada ilim neşretmekten, oğretmekten nicin vaz gectiğinizi kimse bilemiyor ve bu kadar uzun zamandan sonra NişÃ‚bûr'a donmenizin sebebini kimse anlayamıyor!" dediklerinde bu hÂdiseyi şoyle anlatmıştır:

"Ben şer'î ve aklî ilimlere bu kadar alışkanlık peyd edip, her ikisinde de inceleme ve araştırma yaptım. O esnÂda bulunduğum yolda, bende; Allahu teÂlÂya, nubuvvete ve Âhiret gunune yakînî bir îmÂn hÂsıl oldu. ÎmÂnın bu uc aslı ile kalbim cok kuvvetlendi. Ayrıca takv sÂhibi olmak nefsin isteklerini bırakmak ve butun dunyevî arzuları terk etmeden Âhiret saÂdetine kavuşmanın imkÂnsız olduğunu anladım. Hepsinin başı duny alÂka ve bağlarını kalbten tamÂmen kesmek ve bu dÂr-ı gurûrdan, aldanma yeri olan dunyÂdan uzaklaşıp, ona muhabbet koklerini, gonul bahcesinden sokup atarak, Âhirete donmek ve azîmet etmek ve cenÂb-ı Hakk'a tam gayret ile donup tovbe eylemektir. Bu da, emelleri kısmak, makamı, malı ve parayı terk etmek, meşgûliyeti, tutulma ve insanlarla beraber bulunmayı bırakmanın yanında, kalbin icinde sekîne ve karar hÂsıl olmadan tamam olmaz.

Sonra ben hÂllerimi duşundum. Ceşitli bağ ve tutulmalar icine battığımı gordum. Her tarafımı kuşatmışlar. Amellerimi gozumun onune getirince; hepsinin ustun ve guzelinin ilim oğretmek olduğunu anladım. Oğretmek istediğim ilimlerin, bilgilerin coğu, onemsiz olup, Âhiret icin faydasızdırlar.

Sonra ilimdeki niyetimi duşundum. HÂlis, Allah rızÂsı icin olmayıp, belki makam sevdÂsı ve şohretle berÂber karışık buldum. Boylece yakînen helÂk sÂhilinde olduğumu anladım. Eğer hÂllerimi duzeltmekle uğraşmazsam helÂk olur, kendime kotuluk ve zarar ederim. Bir muddet boyle duşundum durdum. Fakat henuz karar veremedim. BÂzan BağdÂt'tan ayrılmaya, icinde bulunduğum hÂlleri bırakmaya karar verir, bir gun azîmet yolunu secer, ayağımı ileri atar, bÂzan biraz daha durayım deyip, adımımı geri alırdım. Bir sabah olmazdı ki, Âhireti istemede sıdk ve rağbet uzere bulunayım da, ona nefsin istekleri ve duny arzusu askerleri saldırıp, akşam olunca beni uzaklaştırmasınlar. Duşuncemi değiştirmesinler.

Bir hadde geldi ki, duny arzuları beni, zincirden bağlar ile, kendilerine ceker ve bu mÂnÂnın hÂsıl olması icin zorlarlardı. ÎmÂn sozcusu de seslenip: "Hadi, cabuk ol! Omrunden cok az kaldı. Onunde ise, uzun bir yolculuk var. Kazandığın, elde ettiğin ilmin hepsi, riy ve aldatmadır. Eğer sen, şimdi Âhiret icin hazırlanmaz, o sonsuz Âlem icin azık bulundurmazsan, ne zaman yapacaksın? Şimdi alÂkaları kesmez, engelleri kaldırmazsan ne zaman keseceksin ve kaldıracaksın?" derdi.

O zaman kalbimde bir rağbet peyd olup, duny ve ehlinden kacmak, onlardan uzaklaşmak icin kesin karar verirdim. Sonra şeytan, aldatma ve hîle yoluna başvurup: "Bu duşunduğun hÂl, cabuk gecici bir şeydir. Sakın bu yola gitme. Zîr sen bu goruşu kabûl ve karar verip, bu buyuk makÂmı terk edersen ve eziyetli olmayan izzet ve şÃ‚nı bırakıp gidersen, hasımlarla munÂzaradan hÂsıl olan zevk ve safÂdan gecersen, nefsin yine sana gÂlib olur. Bu sefer ondan kurtulmaya uğraşırsın. HÂlbuki o zaman bir daha donemezsin, bî cÂre ve dermansız kalırsın." derdi.

İşte nefsin ve şeytanın bÂtılı hak gosteren bu aldatma ve hîleleri sebebi ile, ben de, duny arzuları ve Âhiret isteği arasında tereddut ve hayret vÂdisinde altı ay kadar şaşkın, inler ve ağlar hÂlde kaldım. Bu zaman 1093 (H.486) yılının Receb ayında son buldu. NihÂyet aynı ayın sonunda işim ihtiyÂr ve irÂdeden gecip, Ânîden Allahu teÂlÂ, dilime susmak kilidi vurup, muhurledi. Dilim soylemez, kalbim ise cok muzdarib oldu. Kendimi cok zorladım, gayrete getirmeğe calıştım. Huzûrumda bulunan uc yuz ilim talebesinin gonlunu almak, hatırlarını şen etmek, bu vesîle ile bir gun ders vermek icin kendimi zorladım. Dilimde soyleyecek kuvvet, bir kelime telaffuz edecek guc bulamadım. Bu dil tutulması, kalbime oyle bir uzuntu ve elem verdi ki, arzu ve isteğim kalmadı. Hazmım kesildi. Ne bir lokma ciğneyip yutabilir, ne de bir damla su icebilirdim. Boyle devÂm edip, kuvvetten duştum. Zayıfladım. Hatt doktorlar hayÂtımdan umid kestiler. Bana ilÂc vermekten imtin edip, bu boyle bir durumdur ki, kalbe indi. Ondan uzuvlara sirÂyet edip, mizÂcını bozdu. İlÂc kabûl etmez, iyileşmez. Ancak kalbini muhim işlerden rahata kavuşturur, her şeyden temizlerse, belki iyileşir dediler.

Bundan sonra, ben aczimi anladım ve gordum. Yalvararak ve sızlıyarak Allahu teÂlÂya sığındım. CÂresi olmayan hasta gibi yanarak ve inliyerek du ettim. NihÂyet Neml sûresi altmış ikinci Âyetinde meÂlen; "Muztar olan (sıkıntıya duşen) kimse du ettiği zaman onun duÂsını kabûl edip fenÂlığı kaldıran..." buyrulduğu gibi, Allahu teÂl duÂmı kabûl edip, kalbimi uyandırdı. İcimdeki mal ve makam arzusunu kaldırdı. Hepsinden yuz cevirip, cocuklarımdan, dostlarımdan, vatanımdan ve eshÂbımdan ayrılmayı bana kolay eyledi. Derhal icimden Şam tarafına gitmek arzusu geldi. Ama gorunuşte hacca gideceğim dedim. Halîfenin ve eshÂbımın, maksadımın Şam'da kalmak ve bu sebeble onlardan ayrılmak isteğimi bilmelerini istemedim. Sonra bir daha donmemek niyeti ile BağdÂt'tan cıktım. Fakat duşuncemi gizliyor, aksini bildiriyordum. Bunun icin ceşit ceşit ifÂde ve izÂh yollarına başvuruyordum. Onlar ise benimle alay ediyor, beni cevr-u cef oklarına hedef tutuyorlardı. Sanki iclerinde, benim o tur saf ve zevkten yuz cevirmem ve dunyÂlıklardan kesilmek istememin bir din işi ve yakîn sebebi olduğunu uygun gorecek bir kimse yoktu. Onlara gore, benim bulunduğum muderrislik rutbesi, yuksek bir din mevkii olup, ilimlerinin butunu buraya kavuşabilmek icindi.

Sonra genel vaziyetten maksadın ne olduğunu tÂyin konusunda ihtilÂf edip, BağdÂt'tan uzak olanlar vÂli ve hukumdÂrlardan bir şey olduğunu sanarak utandı ve orada duramadı dediler. Ama BağdÂt'a ve oradaki devlet adamlarına yakın olanlar, devlet adamlarının bu bağlılıklarını, gitmemem icin bana yalvarmalarını, beni zorlamalarını, iltifÂt ve alcak gonulluluklerini ve benim onlardan yuz cevirmemi, sozlerine iltifÂt etmeyip, soyledikleri sozlere, okşayıcı ifÂdeleri kabûl etmediğimi bilirlerdi. Onlar, bu semÂvî bir iştir ki, Âlimlere ve muslumanlara bir nazar değmesi sonucudur derlerdi.

NihÂyet BağdÂt'tan ayrıldım. Yanımda olan malı dağıtmaya başladım. Kendime yetecek ve cocuklarıma kÂfi gelecek kadar yanımda bulundurdum. Onda da şoyle bir ruhsat yolu buldum ki, Irak malı, muslumanların işlerini gormek icin vakıf olunmuştur. Bunun icin dunyÂda Âile nafakası icin, bundan almaktan daha sÂlih ve temiz bir mal bulamadım. Şam bolgesine gidip, Şam şehrinde iki sene kadar kaldım. Orada bir meşgalem yoktu. Ancak uzlet, halvet, mucÂhede, riyÂzet, nefsin tezkiyesi, ahlÂkın mukemmelleşmesi ile meşgûl oldum. Butun bunları tasavvuf ehlinin ilminden oğrendiğim şekilde yaptığım gibi, Allah kelime-i celÂlini zikr ile, kalbin tasfiyesi ve hÂllere kavuşmakla uğraştım.

Boylece o buyukler yolunun ilim ve amel olmadan tamamlanamayacağını yakînen anladım. Onların ilimlerinin hÂsılı, nefsin gecitlerini ve tehlikelerini aşmak ve kotu ahlÂktan temizlenip, kotu sıfatlarının kokunu sokup atmaktır. Bununla kalbi Allah'tan başkasına tutulmaktan korumak ve Allahu teÂlÂnın zikri ile susleyip O'na kavuşmaktır. O zaman bana ilim, amelden kolay geldi. O buyuklerin ilimlerini kitaplarından tahsîl ve onları mutÂlaa ile tamamlamaya koyuldum. Mesel Ebû TÂlib-iMekkî'nin Kût-ul-Kulûb kitabını ve HÂris-i MuhÂsibî'nin kitaplarını; Cuneyd-i BağdÂdî'nin, Şiblî'nin, BÂyezîd-i BistÂmî'nin ve başka meşÃ‚yıhın (kuddise sirruhum) sozlerini ve onlardan rivÂyet edilen yazı ve haberleri mutÂlaa eyledim. Herbirinin ilimlerinin maksadlarına muttali oldum. Onların yolundan oğrenerek ve dinliyerek, tahsîli mumkun olanı tahsîl ettim. Onların secilmişlerinin secilmişlerine mahsûs olan ilimlere kavuşmanın, oğrenmek ve okumakla mumkun olmadığını anladım.

Bir muddet Şam Mescidinde îtikÂf eyledim. Uzun gunlerde minÂresine cıkıp, kapısını ustume kapadım. Orada durdum. Sonra hac farîzasını ed icin Beyt-ul-harama gidip, Mekke ve Medîne'nin bereketi ve Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyÂreti ile O'ndan imdÂd ve yardım istemek arzu ve şevkim harekete geldi. Gittikce arttı.

Hazret-i HalîlurrahmÂn'ın (aleyhisselÂm) ziyÂretinden sonra, Hicaz'a doğru yola cıktım. Mekke-i mukerremeye gidip hac ibÂdetimi yerine getirdikten ve peygamberimiz Muhammed aleyhisselÂmın kabr-i şerîfini ziyÂretle şereflendikten sonra beni, bÂzı arzu ve insanlarla, cocukların ve Âilemin istemesi vatanıma cekti. Boylece vatanıma dondum. Tabîatim bu donuşten son derece uzak ve benim îtikÂdım uzere bu goruş gÂyet yanlış olduğu hÂlde, vatanıma kavuştuktan sonra, orada da uzlete cekildim. Zikr ile kalbin tasfiyesine olan aşırı bağlılığımdan, hep uzlet istiyordum. LÂkin gunluk olaylar ve coluk-cocuğun gecim durumu ve hÂl darlığı kalbimin safÂsına mÂni olup, maksudun yuzu bulutlandı ve halvetin safÂsı bulandı. Sonra safa hÂli verecek neticeler ele gecmez oldu. Ancak arasıra bir mikdÂr saf hÂsıl olup, yine ortulurdu. LÂkin boyleyken yine kesmeyi tam etmeyip, bÂzan bir zuhûrat engel, bÂzan o mertebelere donmek vÂki olurdu. O yıl bu şekilde gecti. O halvetler esnÂsında hÂsıl olan hÂlleri saymak mumkun değildir. Faydası olur umidi ile bir iki şey bildirelim:

Ben ilm-i yakîn ile bildim ki, Allahu teÂlÂya kavuşanlar ve hidÂyet yolunun yolcusu olanlar, bilhassa tasavvuf ehli olan buyuklerdir. En guzel sîret ve ahlÂk, onların sîret ve ahlÂkları, en doğru yol, onların yolu, en guzel ve en olgun ahlÂk, onların ahlÂk ve Âdetleridir. Belki butun akıllı insanların akılları, hikmet sÂhiplerinin hakîmÂne buluşları ve İslÂmiyetin esrÂrını bilen fukah ve ulemÂnın ilimleri toplanıp bir araya gelse, onların sîret ve ahlÂkından birini tahvîl edemez, değiştiremez, ondan hayırlı ve ustun olana cevirmeyi duşunseler, cÂre ve yol bulamazlar. Zîr onların zÂhir ve bÂtınında olan butun hareket ve hareketsizlikler peygamberlik kandilinden alınmıştır. Yeryuzunde ise, peygamberlik nûrunun otesinde bir nûr yoktur ki, Âleme ışık sacsın ve daha cok parlasın.

VelhÂsıl aklı olan kimse, tasavvuf hakkında ne soyliyebilir ki, tasavvuf ehlinin kalbi, Allah'tan başka her şeyden temizlenmek ve başlangıcı, her an Allahu teÂlÂnın zikrine dalmak; nihÂyeti ise, busbutun fen fillah olmaktır. Bunun bile son olması, ihtiyÂrı altında bulunan mertebeye nisbetledir. Keşf mertebesi ve onun evveliyÂtındandır. Gercekte ise bu fen makÂmı tasavvufun başlangıcıdır. Nitekim İmÂm-ı RabbÂnî kuddise sirruh da: Fen fillÂh, bu yolda ilk adımdır buyuruyor.) Ondan onceki hÂller, sÂlik icin sulûk yolunda dehliz, aralık gibidir. YÂni vÂsıtadırlar. Tasavvufun ilk hÂlleri, keşif ve muşÃ‚hedenin zuhûra gelmesidir. Hatt bu keşif ve muşÃ‚hede sÂhibleri, uyanıkken, melekleri ve peygamberlerin ruhlarını muşÃ‚hede ederler. Onların sesini duyarlar, fayda ve hakîkat iktibÂs ederler. Sonra o hÂl, sûret ve misÂllerin muşÃ‚hedesinden, başka derecelere yukselir ki, o makam kelimelerle anlatılamaz. Bahsedilirse, sarîh hat gorunur ve ondan sakınmak mumkun olmaz.

Bu bildirilen hÂlleri zevk yolu ile tatmak saÂdetine kavuşamayıp, şevk sÂhibi olmayan, peygamberlik mertebesinin hakîkatının yalnız ismini anlar.

1105 (H.499) senesinde BağdÂt'tan tekrar ayrılan ve uzletle insanlardan uzak kalma muddeti on bir sene suren İmÂm-ı GazÂlî hazretleri NişÃ‚bur'a gitti. NişÃ‚bur'a gitmek uzereyken şoyle buyurdu:

Yakînen biliyorum ki, her ne kadar gorunuşte ilme ve onun yayılmasına donmuşsem de, yine hakîkatta donmuş değilim. Zîr rucû' etmek, donmek, ilk hÂllere avdet etmektir. Ben o zaman da bir ilim neşreder, yayardım. Hatt onunla makam ve devlet sÂhibi olmak, dunyÂlık ve başkanlık elde etmek isterdim. Butun insanları soz ve hareketlerimle ona cağırırdım. Ama şimdi, bir ilme dÂvet ederim ki, onunla mevki, makam ve mal terk olunur. Sevab kazanılır. Haşmet ve makÂmın derecelerinin duşukluğu bilinir. HÂl niyetim ve kastım budur. Allahu teÂl benim bu niyetimi bilicidir. Maksadım dÂim nefsimi ve başkalarını ıslÂh eylemektir. LÂkin o maksada kavuşacağımı bilemem. Hele yakînî îmÂn ile inanmış ve kalbin muşÃ‚hedesi ile iyice anlamışımdır ki, her ferdde olan hareket ve kuvvet, Allahu teÂlÂnın ihsÂnı iledir. Benim her hareketim ve amelim O'ndandır. Allahu teÂlÂdan yalvararak, once beni ıslÂh eylemesini, sonra da benimle başkalarının ıslÂhını isterim. Evvel bana hidÂyet verip, sonra benimle başkalarına hidÂyet versin. Bana hakkı, sûret-i hakta gosterip, tÂbi olmak, uymak nasîb eylesin. BÂtılı, sûret-i bÂtılda gosterip sakınmak muyesser eylesin. Âmin!".

İmÂm-ı GazÂlî hazretleri zÂhirî ilimlerde olduğu gibi, tasavvuf ilminden de buyuk nasîb almıştır. Onun tasavvufî yonunu anlatan kitaplar Silsile-i aliyye buyuklerinden Ebû Ali FÂrmedî hazretlerine bağlı olduğunu yazmaktadırlar.

İlimde muctehid derecesinde derin Âlim, tasavvuf yolunda yuksek bir velî olan İmÂm-ı GazÂlî hazretleri, sozleriyle, halleriyle ve eserleriyle insanlara İslÂmiyetin emir ve yasaklarını anlatmaya calıştı.

Omrunun son yıllarını Tûs'ta gecirdi. Burada evinin yakınına bir medrese ve bir de tekke yaptırdı. Gunleri, insanları irşÃ‚d etmekle gecti. Elli yaşını aştığı bu sıralarda El-Munkızu AniddalÂl, fıkhın kaynaklarına (Usûl-i fıkha) dÂir El-Mustasf ve Selef-i sÂlihîne (Ehl-i sunnet îtikÂdına) tÂbi olmayı anlatan İlcÂm'ul-AvÂm an İlm-il-KelÂm adlı eserlerini yazdı.

İmÂm-ı GazÂlî hazretleri, Sultan Sencer ile goruşmuş, ona mektup yazmış ve bizzÂt nasîhatta bulunmuştur. Ayrıca, Sultan Sencer'e Nasîhat adlı bir risÂle yazmıştır.

Selcuklu sultanı olan Sultan Sencer; Ehl-i sunnet îtikÂdında, dînine bağlı ve bid'atleri reddeden bir pÂdişÃ‚htı. Uzun muddet tahtta kalmış olup ilme ve ulemÂya karşı cok hurmet eder, kendisi de ilimle meşgûl olurdu. O zamanın en meşhûr Âlimi olan İmÂm-ı GazÂlî hazretlerine hased edenler, İmÂm-ı A'zam'ın aleyhinde bulunuyor diye iftir ederek, Sultan Sencer'e şikÂyet etmişlerdi. Bunun uzerine Sultan Sencer, İmÂm-ı GazÂlî'yi yanına dÂvet edip, goruşmek istediğini bildirdi. Durum İmÂm-ı GazÂlî'ye iletilince bÂzı mÂzeretlerini bildirerek gitmedi. Sultan Sencer'e mÂzeretini bildirmek ve nasîhat etmek uzere bir mektup gonderdi. Bu mektubun tercumesi şoyledir: Allahu teÂl pÂdişÃ‚h-ı İslÂmı, İslÂm beldesinde muvaffak eylesin, nasibdÂr kılsın. Âhirette ona, yanında yeryuzu pÂdişÃ‚hlığının hic kalacağı mulk-i azîm ve Âhiret sultanlığı ihsÂn etsin.

Duny pÂdişÃ‚hlığı, nihÂyet butun dunyÂya hÂkim olmaktan ibÂrettir. İnsanın omru ise, en cok yuz sene kadardır.

CenÂb-ı Hakk'ın, Âhirette bir insana ihsÂn edeceği şeylerin yanında, butun yeryuzu, bir kerpic gibi kalır. Yer yuzunun butun beldeleri, vilÂyetleri, o kerpicin tozu toprağı gibidir. Kerpicin ve tozunun toprağının ne kıymeti olur? Ebedî sultanlık ve saÂdet yanında, yuz senelik omrun ne kıymeti vardır ki, insan onunla sevinip, mağrûr olsun? Yukseklikleri ara, Allahu teÂlÂnın vereceği pÂdişÃ‚hlıktan başkasına aldanma.

Bu ebedî pÂdişÃ‚hlığa (saÂdete) kavuşmak, herkes icin guc bir şey ise de, senin icin kolaydır. Cunku Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem; "Bir gun adÂlet ile hukmetmek, altmış senelik ibÂdetten efdaldir." buyurdu. MÂdem ki Allahu teÂl sana, başkalarının altmış senede kazanacağı şeyi bir gunde kazanma sebebini ihsÂn etmiştir, bundan daha cok muvaffakiyete fırsat olamaz! ZamÂnımızda ise iş o hÂle gelmiştir ki, değil bir gun, bir saat adÂletle iş yapmak, altmış yıl ibÂdetten efdal olacak dereceye varmıştır.

DunyÂnın kıymetsizliği, acık ve ortadadır. Buyukler buyurdular ki: Duny kırılmaz altın bir testi, Âhiret de kırılan toprak bir testi olsa, akıllı kimse, gecici olan ve yok olacak olan altın testiyi bırakır, ebedî olan toprak testiyi alır. Kaldı ki dunyÂ, gecici ve kırılacak toprak bir testi gibidir. Âhiret ise hic kırılmayan ebediyyen bÂkî kalacak olan altın testi gibidir. Oyleyse, buna rağmen dunyÂya sarılan kimseye nasıl akıllı denilebilir? Bu misÂli iyi duşununuz ve dÂim goz onunde tutunuz.

Beni yanınıza dÂvet etmiş bulunuyorsunuz. Benim hÂlim şudur: Elli uc senelik bir omur yaşamış bulunuyorum. Bunun kırk senesi, ilim oğrenmek ve oğretmekle gecti. Yirmi senem, Sultan-ı Şehîd'in (Melikşah'ın) saltanÂtı zamÂnında gecti. Sultan Melikşah'tan İsfehan'da ve BağdÂt'ta bulunduğum sıralarda pekcok iltifÂt ve ikrÂm gordum. Cok def muhim işlerde, Emîr-ul-muminîn ile onun arasında elcilik vazifesi yaptım. Din ilimlerinde, yedi yuz kitap yazmaya muvaffak oldum. YÂni dunyÂnın her turlu saÂdetini gordum. Fakat hepsini terk ettim. Bir muddet Beyt-i Mukaddes'te (Kudus'te) kaldım. Halîlullah İbrÂhim aleyhisselÂmın mubÂrek turbesinde ahdettim, bundan sonra hicbir sultÂnın yanına gitmeyeceğim ve hicbir sultÂndan en ufak bir şey kabûl etmeyeceğim. MunÂzarayı terk edeceğim dedim. On iki seneden beri bu ahdimde durdum. Bu bakımdan, sultanlar beni bu hususta mÂzûr gorduler.

Şimdi beni huzûrunuza cağırdığınıza dÂir bir haber almış bulunuyorum. Emre itÂat olsun diyerek, Mûs Rız hazretlerinin mubÂrek turbesine kadar geldim. İbrÂhim aleyhisselÂmın mubÂrek makÂmında yaptığım ahdi bozmamak icin, ordugÂha kadar da geldim. Bu turbede, kabrin başucunda diyorum ki: "Ey Resûlullah'ın torunu, sen şefÂatci ol ki, Allahu teÂl pÂdişÃ‚h-ı İslÂm'ı (Sultan Sencer'i), duny sultanlığında babalarından daha ileri gitmeye muvaffak etsin. Âhiret sultanlığında, saÂdetinde ise, SuleymÂn aleyhisselÂmın derecesine eriştirsin. Halîlullah İbrÂhim aleyhisselÂmın makÂmında yapılan ahde hurmet etmesi icin muvaffakiyet versin. Gonlunu Hakka cevirip, halkı bırakan bir kimsenin (İmÂm-ı GazÂlî'nin) kalbini perişÃ‚n eylemesin."

İnanıyorum ki, hakkınızda boyle du etmem, Hak teÂlÂnın dergÂhına yuz tutmam, resmî olarak yanınıza gelmemden daha faydalıdır. Eğer bunu kabûl etmeyip, gelmem icin bir fermÂnınız olursa, emre itÂatın lÂzım olduğunu bildiğim icin, ahdimi bozarak, fermÂnınızı kabûl etme yolunu secerim.

Allahu teÂlÂ, dilinize ve gonlunuze oyle şeyler getirsin ki, bununla yarın Âhirette utanmaktan muhafaza etsin... VesselÂm."

Bu mektup Sultan Sencer'e ulaşınca, mÂdem ki Meşhed'e gelmiş, ordugÂhımıza az bir mesÂfe var. Oradan gelmek guc bir iş değildir diyerek, gelmesini istediğini bildirdi. Bunun uzerine İmÂm-ı GazÂlî, Sultan Sencer'in yanına geldi.Huzûruna girince ayağa kalkıp, İmÂm-ı GazÂlî'yi karşılayıp kucakladı. Sonra da kendi tahtına onu oturttu. Cok hurmet gosterdi. İmÂm-ı GazÂlî oturduktan sonra, yanında bulunan bir talebesine, Kur'Ân-ı kerîmden bir miktar oku buyurdu. Talebesi de meÂlen; "Allah kuluna kÂfi değil mi?" buyurulan, Zumer sûresi 36. Âyetini okuyunca, İmÂm-ı GazÂlî "Evet" dedi. Daha sonra soze başladı. SultÂna karşı şoyle konuştu:

"BismillÂhirrahmÂnirrahîm. Allahu teÂlÂya hamd olsun. Kurtuluş ancak muttekîler, takv sÂhibi olanlar icindir. Duşmanlık da ancak zÂlimleredir. Mulk-i İslÂm bÂkî olsun. İslÂm Âlimlerinin Âdeti şoyledir: İslÂm meliklerinin huzûruna girdiklerinde; duÂ, senÂ, nasîhat ve bir ihtiyÂcın giderilmesi husûsunda konuşma yaparlar.

Du hususunda evl olan, gece karanlıklarında Hak teÂlÂya gizlice munÂcaat etmek, yalvarmaktır. Cunku insanlar arasında yapılan duÂlarda riyÂ, gosteriş ihtimÂli var. HÂlis olmayan boyle dualar, Hak teÂl indinde mustecÂb değildir. Bu huzûrda medh ve ovgude bulunmak da riyÂkÂrlıktan uzak değildir. Yukseklik ve ışık bakımından, guneşin parmakla gosterilip, ovulmeye ihtiyÂcı yoktur. Guzellik kemÂle ulaşınca, ovenlerin pazarını bozar, bunların eli boş kalır.

Medih ve senÂdan maksad ise bir işi yukseltmektir...

Bu dort husustan en muhim olan, nasîhat ve ihtiyÂcı gidermektir.

Nasîhat berÂtı, izni, RisÂlet kaynağından alınan yuce bir mertebedir. Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki: "Size iki vÂiz (nasîhatcı) bıraktım, biri susar, biri konuşur. Susan nasîhatcı olumdur. Konuşan ise Kur'Ân'dır." Dikkat et, susan nasîhatcı olum, lisÂn-ı hÂl ile ne soyluyor ve konuşan nasîhatcı ne soyluyor? Susarak, hÂliyle nasîhat eden olum diyor ki:

Ben, her canlıyı pusuda beklemekteyim. ZamÂnı gelince Âniden pusudan cıkıp yakalayıveririm. Eğer benim herkes icin yapacağım muÂmelenin bir benzerini gormek isteyen varsa; pÂdişÃ‚hlar, kendilerinden once gelip gecmiş pÂdişÃ‚hlara, emîrler de, vefÂt etmiş gecip gitmiş emîrlere baksınlar. MelikşÃ‚h, Alparslan, Cağrı Bey toprak altından hÂlleriyle şoyle nid ediyorlar:

"Ey PÂdişÃ‚h, ey gozumuzun nûru, bizim nerelere sevkedildiğimizi ve ne korkunc işler gorduğumuzu sakın unutma! Emrinde bulunanlardan biri ac iken, asl bir gece bile tok uyuma! Biri cıplak iken, sen istediğin gibi giyinme! Şoyle vasiyet ederler: Benden bir kelime kabûl et, bu; "La ilÂhe illallah"dır. Bunu dÂim dilinde tut, yalnız kaldığın zaman soylemeyi asl unutma. Asıl îmÂn, bunu soylemekle istikrÂra kavuşur. Buyruldu ki: "ÎmÂn, suyunu tÂatdan alır. Koku adÂlet ile, devamı Hakkı zikretmek ile kÂimdir." Bunların hepsini yapıp Âhiret azÂbından kurtulursan da, kıyÂmette suÂlden kurtulamazsın. Hadîs-i şerîfte; "Herbiriniz cobansınız ve herkes emri altında bulunanlardan mesûldur..." buyruldu.

Ey PÂdişÃ‚h! Hak teÂlÂnın hak nîmetini ed eyle ki, nîmet; doğru îmÂn, doğru îtikÂd, guler yuz ve guzel ahlÂktır ve iyi amellerdir. Bunlardan iyi amel işlemek senin elinde, diğerleri hediye-i ilÂhîdir. MÂdem ki Allahu teÂl bu nîmetleri sana ihsÂn etmiş, sen de dorduncuden, iyi amel etmekten kendini mahrûm etme ki, kufrÂn-ı nîmet etmiş olmayasın ve ey ayakta duran emîrler! (vezîrler, kumandanlar!) Eğer devletinizin mubÂrek ve dÂimî olmasını istiyorsanız, nîmetin kadrini biliniz. Nîmeti, felÂket ve bedbahtlıktan ayırd ediniz. Biliniz ki; sizin bu Horasan melîkinden başka, goklerin ve yerlerin mÂliki olan başka bir pÂdişÃ‚hınız vardır. Yarın kıyÂmette, herkesi hesÂba cekecek ve "Benim nîmetimin hakkını nasıl elde eylediniz, nasıl yerine getirdiniz?" buyuracak. Meliklerin kalbleri, Allahu teÂlÂnın hazîneleridir. Rahmet, azÂb ve cezÂya dÂir yeryuzunde her ne vukû bulsa, meliklerin gonulleri vÂsıtasıyla olur. Allahu teÂlÂ, kendi hazînemi size emÂnet ettim. Sizin dilinizi o hazînenin kilidi yaptım, korudunuz mu? Yoksa emÂnete ihÂnet mi ettiniz? diye soracak. Hazîneye ihÂnette bulunan, bir mazlûmun hÂlini pÂdişÃ‚htan gizliyendir.

Bir ihtiyÂcın arz edilmesine gelince, benim bir umûmî, bir de husûsî olmak uzere iki hÂcetim vardır. Umûmî olan şudur: Tûs ahÂlisi sıkıntı icindedir. Soğuk ve susuzluktan mahsûller tamÂmiyle mahvolmuştur. Onlara acı! Hak teÂl da sana acısın. Aclık dert ve belÂsıyla muminlerin boynu ve belleri kırıldı...

Husûsî hÂcetim ise şudur: Ben, on iki seneden beri halktan uzaklaşmış, bir koşeye cekilmiştim. Sonra Fahr-ul-mulk, NişÃ‚bûr Medresesi muderrisliğini kabûl etmem icin ısrÂr etti.Ben ona; "Bu zaman, benim sozlerimi kaldıramaz. Bu zamanda bir hak soz soyleyenin, kapı ve duvar bile aleyhine gecer." demiştim. Bugun ise iş o raddeye gelmiş ki, işitmiş olduğum sozleri ruyÂda gorseydim, karışık ruyÂdır derdim. Bunların aklî ilimler ile alÂkalı olanlarında eğer bir kimsenin îtirÂzı varsa, buna şaşılmaz. Cunku benim sozlerimde, herkesin anlayamayacağı gibi mÂnÂlar coktur. Bununla berÂber ben, kime olursa olsun herhangi bir sozumu acıklayıp isbÂt edebilirim. Boylece meseleyi acıklığa kavuştururum. Bu gÂyet kolaydır. Fakat, İmÂm-ı A'zam Ebû Hanîfe'nin aleyhinde bulunmuşum diye soz soyluyorlarmış. İşte buna asl tahammul edemem. Allahu teÂlÂya yemîn ederim ki, ben, Ebû Hanîfe'nin ummet-i Muhammed arasında, fıkıh ilminin inceliklerinde ve mÂnÂsında en buyuk Âlim olduğunu kesin olarak kabûl etmekteyim. Her kim ki, bu soylediğimin tersine bir sozum olduğunu veya bir şey yazdığımı soylerse o yalancıdır.

Sizden şunu isterim ki; beni, NişÃ‚bûr'da, Tûs'da ve diğer butun şehirlerde ders verme işinden affediniz. Kendi hÂlimde kalayım. Bu zaman, benim sozlerime tahammullu değildir vesselÂm."

Sultan Sencer, İmÂm-ı GazÂlî hazretlerini dikkatle dinledikten sonra şu cevÂbı verdi: "Soylediğin bu sozleri duymak ve İmÂm-ı A'zam hakkındaki guzel kanÂatlerini, Irak ve Horasan Âlimlerinin hepsinin duyması icin, onları burada toplamamız lÂzımdır. Buyuk İslÂm Âlimleri hakkındaki kanÂatinizi ve onlara olan hurmet ve sevginizi herkese duyurmak uzere, her tarafa dağıtmak icin bu ifÂdeleri yazmanızı istiyorum. Tedristen, ders verme işinden muaf tutulma arzuna gelince, bu mumkun değil. Fahr-ul-mulk, seni NişÃ‚bûr muderrisliğine celb edebilmiştir. Biz, senin nÂmına medreseler yaptıracağız. Butun Âlimler gelsinler, kendilerine kapalı kalan meseleleri oğrensinler, muşkullerini halletsinler."

Ancak İmÂm-ı GazÂlî hazretleri, omrunun bundan sonraki son iki yılını, kendi memleketi Tûs'ta kitap yazmak, insanları irşÃ‚d etmek ve talebelere ders vermekle gecirdi.

Omrunun son senelerinde memleketi olan Tûs'da bulunduğu sırada insanlara nasihatı sırasında buyurdu ki:

Bir kimsenin duny ticÂreti, Âhiret ticÂretine mÂni olursa, bu kimse bedbahttır, zavallıdır. Bir comlek almak icin, altın kupa verene ne denir? DunyÂ, saksı parcası gibidir. Hem kıymetsizdir, hem de cabuk kırılır. Âhiret ise, altından kupa gibidir, hem cok kıymetlidir, hem de dayanıklıdır, kırılmaz. Hatt hic tukenmez. Duny ticÂretinin Âhirete yaraması icin veCehennem'e suruklememesi icin, cok uğraşmak lÂzımdır. İnsanın sermÂyesi, dîni ve Âhiretidir. Bu sermÂyeyi kaptırmamak icin, cok uyanık olmak lÂzımdır. Dînini kayırmak isteyenler yedi şeye dikkat etmelidir:

1. Her sabah şoyle niyet etmeli; "Kendimin, evlÂd ve Âilemin rızkını kazanmak, onları kimseye muhtÂc bırakmamak, Allahu teÂlÂya rÂhat ve temiz ibÂdet edebilmek, Âhiret yolunda yuruyebilmek icin, vÂzifeme gidiyorum." demelidir. O gun muslumanlara iyilik, yardım ve nasîhat, emr-i mÂrûf, nehy-i munker yapmayı, kalbinden gecirmelidir. Namazda kusûr edenlere, gunah işliyenlere, emr-i mÂrûf yapmalı, onlara goz yummamalıdır. Boyle niyet eden bir tuccÂr, bir memur, bir oğretmen, bir hÂkim ve bir subay, vazîfesini yaptığı kadar, hep sevap kazanır. Onun her işi, ibÂdet olur. DunyÂda kazandığı şeyler de, fazladan kÂrıdır.

2. En az, binlerce insan calışmayacak olursa, kendisinin bir gun bile yaşayamayacağını duşunmelidir. MeselÂ, ciftci, fırıncı, dokumacı, demirci, iplikci ve daha nice sanatkÂrlar, hep onun icin calışıyor. O hepsine muhtactır. Herkes onun icin calışıp, ona hazırlayıp da, onun boş oturması, kimseye faydalı olmaması doğru olur mu? Bu dunyÂda herkes yolcudur. Geldik gidiyoruz. Yolcuların birbirlerine yardım etmesi, el ele vermeleri, kardeş gibi olmaları lÂzımdır. Her musluman boyle duşunmelidir. Vazîfesine başlarken, musluman kardeşlerime yardım etmek, onları rahat ettirmek icin calışacağım. Din kardeşlerim benim işimi gordukleri gibi, ben de, onlara hizmet edeceğim demelidir. İş gorurken niyetin doğru olmasına alÂmet, insanlara faydalı olan bir meslek, bir sanat secmektir. YÂni, oyle bir iş gormeli ki, eğer o iş olmasa, muslumanlar sıkıntı cekerdi. O hÂlde, keyf, oyun ve benzerlerine, sanat dense de ve haram işleyenlere sanatkÂr ismi verilse de, bunları yapmak ibÂdet olmaz. HattÂ, haram olmıyan, mubah olan, fakat insanlara luzûmlu olmayan sanatları secmemelidir. Hadîs-i şerîfte buyruldu ki; "En iyi ticÂret, bezzÂzlıktır, kumaş satmaktır.En iyi sanat, terziliktir."

3. Duny işleri, Âhiret icin calışmaya mÂni olmamalıdır. Âhiret icin ticÂret yeri cÂmilerdir. Allahu teÂlÂ, Kur'Ân-ı kerîmde, MunÂfikûn sûresi, 9. Âyetinde meÂlen; "Mallarınız ve cocuklarınız, Allahu teÂlÂyı hatırlamanıza mÂni olmasın!" buyuruyor. Halîfe Omer radıyallahu anh buyurdu ki; "Ey tuccÂrlar! Once Âhiret rızkını kazanın! Sonra duny rızkına calışın!" Ticaretle meşgûl olan buyuklerimiz, sabah ve akşamları Âhiret icin calışır, Kur'Ân-ı kerîm okur, ders dinler, tovbe ve du eder, ilim oğrenir ve genclere oğretirlerdi. Kelle kebÂbı, sabah corbası gibi şeyleri cocuklar ve zimmîler satardı. Cunku, muslumanlar, sabah, akşam cÂmilerde bulunurdu. İnsanların amellerini yazan ikişer melek, her sabah ve akşam değişmektedir. Bir hadîs-i şerîfte buyruldu ki: "Melekler insanların amel defterlerini goturdukleri zaman, başında ve sonunda iyi iş yazılı ise, gun ortasında yapılanları ona bağışlarlar."

Yine buyurdu ki; "Gunduz ve gece melekleri, sabah ve akşam, gidip gelirken birbirleri ile karşılaşırlar. Hak teÂlÂ, (giden meleklere), kullarımı nasıl bıraktınız? buyurur. Y Rabbî! Namazda bulduk ve namaz kılarken bıraktık, derler. Allahu teÂl da, şÃ‚hid olun, onları affettim buyurur."

Musluman tuccÂrlar, sanat sÂhipleri, gunduzleri de, ezÂn sesini duyunca, işini hemen bırakıp, cÂmiye koşmalıdır. Buyuklerimiz; "TicÂretleri, satışları, Allahu teÂlÂyı unutmalarına sebeb olmaz" (Nûr sûresi: 27) Âyet-i kerîmesine mÂn verirken diyor ki: Demirciler vardı. Demir doğerken, ezÂn okununca, cekici kaldırmışken, demire vurmaz, bırakıp namaza koşarlardı. Ve terziler vardı. İğneyi sokunca, ezÂn okunduysa, o hÂlde bırakıp, cemÂate koşarlardı.

4. Carşıda, işte Allahu teÂlÂyı zikr, tesbîh etmeli, her Ân O'nu hatırlamalıdır. Dili ve kalbi boş kalmamalıdır. İyi bilmelidir ki, o Ânda kacırdığını, butun dunyÂyı verse, bir daha eline geciremez. GÂfiller arasındaki zikrin sevÂbı cok olur. Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki: "Carşıya girerken, la ilÂhe illallahu, vahdehu l şerîke leh, lehul mulku ve lehul hamdu, yuhyî ve yumît, ve huve hayyun l yemût, bi yedi-hil-hayr, ve huve al kulli şey'in kadîr, diyen kimseye, iki milyon sevÂb yazılır." Cuneyd-i BağdÂdî "kuddise sirruh" buyurdu ki: "Pazarda cok kimse vardır ki, sûfîler halkasında oturanlardan daha kıymetlidirler." Bir kerre de buyurdu ki: "Oyle kimse tanıyorum ki, pazarda her gun uc yuz rekat namaz kılmakta ve otuz bin tesbîh okumaktadır." BÂzısı demiştir ki, bu kimse, kendisidir.

HulÂsa, dîne, ibÂdetine yardım niyeti ile dunyÂya calışanlara, hep boyle sevap vardır. Yalnız para kazanıp, duny malı toplamak icin calışanlar, sevaptan mahrûm kalır. Hatt bunlar, cÂmide, namazdayken de, kalpleri dukkÂnın hesÂbındadır. Fikirleri dağınıktır.

5. Duny işlerine cok duşkun olmamalıdır. Sabah namazı kılmadan ve kitap okuyup birkac şey oğrenmeden işe gitmemeyi Âdet edinmelidir. İhtiyÂcı kadar dunyÂlık kazanınca, Âhireti kazanmakla meşgûl olmalıdır. Cunku, Âhiret hayÂtı sonsuzdur ve ona ihtiyac daha coktur ve Âhiret ticÂretinde iflÂs etmek uzeredir. İmÂm-ı A'zam Ebû Hanîfe'nin hocası HammÂd, ticÂret yapardı.Baş ortusu satardı. Her gun, iki habbe kazanınca eşyÂyı toplar pazardan cıkardı. Buyuklerden bÂzısı dukkÂna, haftada iki gun giderdi.Bir kısmı da, CumÂ'dan başka her gun gider, oğle namazında geri donerdi. Bir kısmı nihÂyet ikindiye kadar alış veriş ederdi.Hepsi ihtiyÂcı kadar kazanınca cÂmiye gider, ibÂdetle, ilim oğrenmekle akşamı yapardı.

6. Şupheli şeylerden kacınmalıdır. Harama yaklaşan zÂten, Âsî, fÂsık olur. Kalbine sıkıntı getiren şupheliyi almamalıdır. ZÂlimlerle, hîle, hıyÂnet edenlerle, yemîn ile satanlarla, dukkÂnında haram şey satanlarla alış veriş etmemelidir. ZÂlimlere, fÂsıklara veresiye satmamalıdır. Cunku, oldukleri zaman uzulur. HÂlbuki, zÂlimler (yÂni muslumanlara ve İslÂmiyete eli, dili ve kalemi ile zarar verenler) olduğu zaman uzulmek gunahtır. Onlara yardım etmek cÂiz değildir. VelhÂsıl, herkesle muÂmele etmemelidir. Doğru insan aramalıdır.

7. Alış veriş yaptığı kimse ile olan sozlerini, hareketlerini, aldığını, verdiğini iyi ve doğru hesÂb etmelidir. KıyÂmette, bunların hepsinden hesÂb vereceğini bilmelidir. Buyuklerden biri, bir bakkalı ruyÂda gorup, Allahu teÂl sana ne yaptı, dedi. Onume elli bin sahife koydular. Y Rabbî! Bu sahifeler kimlerindir, dedim. Elli bin kişi ile alış-veriş yapmışsın. Her sahife, bunların birisi ile olan muÂmeleni gostermektedir, dediler. Baktım, her sayfada bir kimse ile olan muÂmelemin inceden inceye yazılmış olduğunu gordum, dedi. Bir kuruş hîle yapan, bir kuruş hak yiyen, cezÂsını cekecektir ve hicbir şeyin yardımı olmıyacaktır."

Âhiretin dunyÂdan daha iyi olduğuna inanan kimse, bunların hepsini de yapabilir. Bunların hepsini gozetmek, yapsa yapsa, insanı fakîr yapar. Sonsuz saÂdete, ebedî rahatlığa sebeb olacak, birkac senelik fakîrliğe elbette katlanılır. Nitekim bircok kimse, birkac şey kazanmak icin, fırtınalı, karlı havalarda, sıkıntılı yolculuklara; bir rutbeye, dereceye yukselmek icin de nice mahrûmiyetlere katlanıyor. HÂlbuki, olum gelince, butun kazanclar elden cıkmakta, calışıp cabalamaları boşuna gitmektedir.

Kendisi haramlardan ve şuphelilerden şiddetle kacınan İmÂm-ı GazÂlî hazretleri helÂl kazanmanın onemiyle ilgili olarak buyurdu ki: HelÂl kazanabilmek icin, once helÂli oğrenmek lazımdır. HelÂl ve haram meydandadır. İkisi arasında şupheli olanları tanımak guctur. Şuphelilerden sakınmayan, harama duşer.

Allahu teÂlÂ, Kur'Ân-ı kerîmde Mu'minûn sûresi, elli ikinci Âyetinde meÂlen buyuruyor ki: "Ey Peygamberlerim! (salevÂtullahi aleyhim ecma'în) HelÂl ve temiz yiyiniz ve bana lÂyık ibÂdetler yapınız!" İşte, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem bunun icin; "HelÂl kazanmak her muslumana farzdır." buyurdu ve yine buyurdu ki: "Bir kimse, hic haram karıştırmadan, kırk gun helÂl yerse, Allahu teÂlÂ, onun kalbini nûr ile doldurur. Kalbine, nehirler gibi hikmet akıtır. Duny muhabbetini, kalbinden giderir."

(DunyÂlık kazanmak icin calışmak gunÂh değildir. DunyÂlık sevgisi, dunyÂya gonul bağlamak gunahtır.) Sa'd bin Ebî VakkÂs radıyallahu anh dedi ki: "Y Resûlallah!(sallallahu aleyhi ve sellem) Du buyur da, Allahu teÂlÂ, benim her duÂmı kabûl etsin!" CevÂbında buyurdular ki: "Dua kabûl olmak icin, helÂl lokma yiyiniz!" Peygamber efendimiz diğer hadîs-i şerîlerinde şoyle buyurmuştur:

"Cok kimse vardır ki, yedikleri ve giydikleri haramdır. Sonra ellerini kaldırıp du ederler. Boyle duÂ, nasıl kabûl olunur?"

"Haram yiyenlerin ne farzları, ne de sunnetleri kabûl olmaz." (YÂni sevÂbına kavuşamazlar.)

"On liralık elbisenin, bir lirası haram olsa, o elbise ile kılınan namazlar kabûl olmaz."

"Haram ile beslenen vucûdun ateşte yanması daha iyidir."

"Malın helÂlden mi, haramdan mı geldiğini duşunmeyenler, Cehennem'e, neresinden atılırsa atılsınlar, Allahu teÂlÂ, onlara acımayacaktır."

"İbÂdet on kısımdır, dokuzu helÂl kazanmaktır."

"HelÂl kazanmak icin yorulup, evine donen kimse, gunahsız olarak yatar. Allahu teÂlÂnın sevdiği kimse olarak kalkar."

"Allahu teÂl buyuruyor ki, haramdan kacınanlara hesÂb sormaya utanırım."

"Bir dirhem fÂiz (almak ve vermek), otuz zinÂdan daha gunahtır."

"Haram maldan verilen sadaka kabûl edilmez. Saklanırsa Cehennem'e gidinceye kadar, ona yolluk olur."

Ebû Bekr radıyallahu anh, hizmetcisinin getirdiği sutu icti. Sonra helÂlden olmadığını anlayınca, parmağını boğazına sokarak kay etti, kustu. O kadar zahmetle cıkardı ki, oluyor sandılar. Sonra; "Y Rabbî! Elimden geleni yaptım. Mîdemde ve damarlarımda kalan zerrelerden sana sığınırım." diye yalvardı. Omer radıyallahu anh da, Beyt-ul-mala Âit zekÂt develerinin sutunden, yanlışlıkla verilip ictiği zaman, boyle yapmıştı. Abdullah bin Omer radıyallahu anhum buyuruyor ki: "Kanbur oluncaya kadar namaz kılsanız ve kıl gibi oluncaya kadar oruc tutsanız, haramdan kacınmadıkca, kabûl edilmez, faydası olmaz." SufyÂn-ı Sevrî buyuruyor ki: "Haram para ile sadaka veren, cÂmi yaptıran, hayrÂt yapan kimse, kirlenmiş elbiseyi idrÂr ile yıkıyan kimseye benzer ki, daha cok pislenir." Yahy bin MuÂz buyuruyor ki: "Allahu teÂlÂya itÂat etmek, bir hazîneye benzer. Bu hazînenin anahtarı duÂ, anahtarın dişleri de helÂl lokmadır." Sehl bin Abdullah-ı Tusterî buyuruyor ki: "Hakîkî îmÂna kavuşmak icin, dort şey lÂzımdır: Butun farzları edeple yapmak, helÂl yemek, gorunen ve gorunmeyen butun haramlardan sakınmak ve bu ucune, olunceye kadar devÂm etmeye sabretmek." Buyukler buyuruyor ki: "Kırk gun şupheli lokma yiyenin kalbi kararır ve lekelenir." Abdullah ibni MubÂrek buyuruyor ki: "Şupheli olan bir kuruşu sÂhibine geri vermeği, bin lira sadaka vermekten daha cok severim." Sehl bin Abdullah Tusterî buyuruyor ki: "Haram yiyenlerin yedi azÂsı, istese de, istemese de gunah işler.

HelÂl yiyenlerin ÂzÂsı, ibÂdet eder. Hayır işlemesi kolay ve tatlı gelir." HelÂl kazanmanın ehemmiyetini gosteren daha nice hadîs-i şerîfler ve buyuklerin sozleri vardır. Bunun icindir ki, ver sÂhipleri haramdan cok sakınmışlardır. Bunlardan biri Vuheyb ibni Verd idi ki, nereden geldiğini anlamadan bir şey yemezdi. Bir gun annesi, buna bir bardak sut vermişti. Sutu nereden aldığını ve parasını nereden verdiğini ve kimden aldığını sordu. Hepsini anlayınca, bu koyun nerede otlamış, dedi.Muslumanların hakkı bulunan bir yerde otlamıştı. Sutu icmedi.Annesi, oğlum, Allah sana rahmet etsin, ic! dedi. O'na gunah işlemekle rahmetine kavuşmak istemem, dedi ve icmedi. Bişr-i HÂfî'ye (kuddise sirruh), ne yiyip, nereden geciniyorsun? dediklerinde, "Herkesin yediği yerden. Ama, yiyip de gulen ile yiyip de ağlayan arasında cok fark vardır." buyurdu.

İmÂm-ı GazÂlî hazretleri nefsin istediklerini yapmaz, istemediklerini yapardı. İnsanlara nefis muhÂsebesi yapmaları gerektiğini bildirirdi. Her gun yaptığı işler sebebiyle kendini hesÂba cekerdi.

Nefsine şoyle hitÂb ederdi:

Ey nefsim! Akıllı olduğunu iddi ediyorsun ve sana ahmak diyenlere kızıyorsun. HÂlbuki, senden daha ahmak kim var. Omrunu boş şeylerle, gulup eğlenmekle geciriyorsun. Senin hÂlin, polislerin, kendisini aradıklarını ve yakalayınca, îdÂm edeceklerini bildiği hÂlde, zamÂnını eğlence ile geciren kÂtile benzer. Bundan daha ahmak kimse olur mu? Ey nefsim! Ecel sana yaklaşmakta, Cennet ve Cehennem'den biri, seni beklemektedir.Ecelinin, bugun gelmeyeceği ne mÂlum? Bugun gelmezse, bir gun elbette gelecek. Başına gelecek şeyi, geldi bil! Cunku, olum kimseye vakit tÂyin etmemiş ve gece veya gunduz, cabuk veya gec, yazın veya kışın gelirim dememiştir. Herkese ansızın gelir ve hic ummadığı zamanda gelir. İşte ona hazırlanmadın ise, bundan daha cok ahmaklık olur mu? O hÂlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Gunahlara dalmışsın. Allahu teÂlÂ, bu hÂlini gormuyor sanıyorsan, îmÂnsızsın! Eğer gorduğune inanıyorsan, cok curetkÂr ve hayÂsızsın ki, O'nun gormesine ehemmiyet vermiyorsun! O hÂlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Hizmetcin sana itÂat etmezse, ona nasıl kızarsın!O hÂlde, Allahu teÂlÂnın sana kızmayacağından nasıl emîn oluyorsun! Eğer O'nun azÂbını hafif goruyorsan, parmağını aleve tut! YÂhut, kızgın guneş altında bir saat otur! YÂhut da, hamam halvetinde fazlaca kal da, zavallılığını, dayanamıyacağını anla! Yok eğer, dunyÂda yaptıklarına cez vermeyecek sanıyorsan, Kur'Ân-ı kerîme ve yuz yirmi dort bin Peygambere (aleyhimussalevÂtu vetteslîmÂt) inanmamış oluyorsun ve hepsini yalancı yapmış oluyorsun. Cunku, Allahu teÂlÂ, Nis sûresinin 122. Âyetinde meÂlen; "Gunah işleyen, cezÂsını cekecektir." buyuruyor. Kotuluk eden, kotuluk gorur. O hÂlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Gunah işleyince, O kerîmdir, rahîmdir, beni affeder diyorsan, dunyÂda, yuz binlerce kişiye nicin zahmet, aclık ve hastalık cektiriyor ve tarlasını ekmeyenlere mahsûlunu vermiyor! Şehvetlerine kavuşmak icin, her hîleye baş vuruyorsun ve o vakit Allahu teÂl kerîmdir, rahîmdir, istediklerimi zahmetsiz bana gonderir demiyorsun. O hÂlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Belki inandığını, fakat sıkıntıya gelemiyeceğini soyleyeceksin. Fazla sıkıntıya dayanamayanların, az bir zahmetle, bu sıkıntıyı onlemeleri lÂzım olduğunu, Cehennem azÂbından kurtulmak icin dunyÂda zahmete katlanmanın farz olduğunu, demek ki bilmiyorsun. Bugun dunyÂnın bir miktar zahmetine dayanamazsan, yarın Cehennem azÂbına ve Âhiretteki zi