FİKRİ HAKLAR
Fikri hakların konusunu, iktisadi değer taşıyan, sahibinin hususiyetini taşıyan ve yaratıcısının duşunce gucu sonucu ortaya cıkan fikri emek urunleri oluşturur. Yaratıcı-eser sahibinin bunlar uzerinde hem mali, hem de manevi hakları vardır.
İnsanın yaratıcı gucu, butun buluş ve sanat urunlerinin kaynağıdır. Bu eserler insan hayatını yaşamaya değer kılan bir guvencedir. Buluşlar ve sanat eserlerinin korunmasını sağlamak, dikkatle izlenmesi gereken bir devlet gorevidir.
TARİHSEL GELİŞİM
İLK VE ORTA CAĞLARDA:
Eski uygarlıklarda fikri emek urunleri, uzerinde cisimlendikleri maddi mallardan ayrı duşunulmemekteydi ve yaratıcının iktisaden veya manevi yonden korunmasına gerek duyulmuyordu. Orneğin, unlu Romalı hukukcular Gaius ve Paulus, tahta uzerine oyularak yapılan bir tablo icin, “bu tablonun mulkiyetinin tahtanın mulkiyetine bağlı kalması zorunludur, cunku tahta olmasaydı, tablo da olmayacaktı”, demişlerdi. Bir kitabı satın almakla kitaptaki fikri urunlere de sahip olunabilmekteydi. Yani, cisim fikre değil, fikir cisme bağlıydı.
Ortacağda da, fikri urunlerin ayrı bir hakkın konusu olabileceği duşunulmuyordu. Herkes yararlanmak istediği bir eseri kopya edebilir veya ucreti karşılığında başkasına kopya ettirebilirdi. Yaratıcının eserin kopya edilmesine itiraz hakkı yoktu.
Fikri haklar alanında atılan ilk adım “basım imtiyazlarının” kabulu olmuştur. Matbaanın icadıyla, o zamana kadar sadece el yazısıyla ve sınırlı sayıda kopya edilebilen eserlerin sayısız coğaltılması ve satılması imkanı doğdu. Ancak matbaacı ilk once satılma şansı olan bir musvedde bulmak ve bunu basıma hazır hale getirmek icin masraf etmek zorundaydı. Oysa başka bir matbaa icin bu ilk baskıyı kullanarak eserin ikinci ve sonraki baskılarını yapmak cok daha ucuza mal olan ve haksız rekabete yol acan bir durumdu. Bu nedenle, belirli bir bolgede ve belirli bir sure icin bir eserin sadece bir matbaacı tarafından basılabilmesi, idari otoritelerin verdiği “basım imtiyazları” ile sağlandı. Bu yolla, matbaacıların eser sahibine odedikleri ucret karşılığında eserin maliki oldukları kabul edilmiştir. İngiltere’de imtiyaz sahibi “owner of copy” olarak nitelendirilmiş, “copy right” terimi de ilk once telif hakkı değil, basım ve teksir hakkı anlamında kullanılmıştır.
16. yuzyılın ortalarında, yazarın da eserden pay alması Âdet haline geldi. İlk yazar imtiyazı, 1486 yılında Sabellicus adlı bir yazara Venedik’te “Venedik Taciri” isimli bir eser icin verilmiştir.
YENİ VE YAKIN CAĞLARDA:
Eser sahiplerini koruyan ilk kanun, İngiltere’de 1709 yılında kabul edilen “Act Anne” adını taşıyan bir kanundur. Bu Kanunun amacı, yazarı ekonomik yonden gozetmek ve bilimin teşvik edilmesini sağlamaktır. İngiltere’de daha sonra sırasıyla, hakkÂklar ve heykeltraşlar ve daha sonra, tiyatro eserleri kanun kapsamına alınmıştır.
Avrupa Birliği Hukukunda, genel kural olarak, malların topluluk icinde serbest dolaşması ilkesi gecerlidir. Fakat bu kurala, fikri haklar bakımından istisna getirilmiştir. Fikri haklar, mutlak (tekelci) haklar arasında kabul edildiği icin, ancak eser sahibinin izniyle, eserin serbest veya sınırlı bicimde dolaşması mumkundur.
Ancak fikri hakların ulusal sınırlar icinde korunması yet, cunku bu haklar ihlÂle cok acıktır. Uluslararası duzeyde ihlÂle en musait olan hak da telif hakkıdır. Orneğin, yurt dışında basılan bir kitabın ya da yurt dışında imal edilen ses ve resim taşıyıcılarının Turkiye’de izinsiz olarak coğaltılması son derece kolaydır. Bu nedenle, bazı uluslararası sozleşmeler yapılmıştır. Ayrıca, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 27nci maddesi : “Herkes, sahibi bulunduğu her turlu ilim, edebiyat ve sanat eserlerinden doğan manevi ve maddi menfaatlerinin korunması hakkına sahiptir”, der.
ULKEMİZDEKİ TARİHSEL GELİŞMELER:
Telif hakkıyla ilgili ilk hukuk metni, 1850 tarihli “Encumen-i Daniş Nizamnamesi”dir. Buna gore, eserin incelenmesinden sonra, telif hakkı odenmektedir. Daha sonra, 1857 tarihli Telif Nizamnamesi cıkmıştır. Bu Nizamnameye gore, basılan nushalar tukeninceye kadar eseri basan şahsa tekel tanınmaktaydı. 1872’de yapılan bir ekle, yazarın kitabı icin koruma suresi 45 yıl, tercume eserlerin koruma suresi ise 20 yıl olarak belirlenmiştir. Osmanlı doneminde bu konuda ilk esaslı kanun, 1910 tarihli “Hakkı Telif” Kanunudur. Bu kanun 1 Ocak 1952 tarihine kadar Turkiye Cumhuriyeti’nde yururlukte kalmış, 1 Ocak 1952 tarihinde 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu yururluğe girmiştir. Turkiye aynı tarihte, Bern Sozleşmesi’ nin 1938 tarihli Bruksel Belgesi’ne 5777 sayılı yasa ile katılmıştır.
03.11.1983 tarihi, Turkiye’de duşunce hakları gelişiminde onemli yer tutan bir tarihtir. Bu tarihte, 5846 sayılı yasanın bazı maddelerinin değiştirilerek, yasaya iki gecici madde eklenmesi hakkında 2936 sayılı Yasa kabul edilmiştir. Bu yasa ile iki onemli değişiklik yapılmıştır. Bunlardan ilki yasanın 42.maddesi ile dort meslek birliğinin kurulması olanağının hazırlanmasıdır. Bu değişiklik ile MESAM 17.01.1987 tarihinde GESAM, İLESAM, ve SESAM ile birlikte kurulmuştur. Bir diğeri ise 43.madde ile yapılan değişiklik ile 1980 tarihli “Turkiye Radyo-Televizyon Kurumunun Yayınlarında Faydalanılan Fikir ve sanat Eserleri Hakkında Uygulanacak Esaslar” başlıklı 3/428 sayılı Kararnamenin hemen butun hukumlerinin yasalaştırılmasıdır.
Fikri haklar ile ilgili en onemli gelişme ise, Turkiye’nin Ticaretle bağlantılı “Fikri Mulkiyet Hakları Anlaşması”(GATT/TRIPS) na 1995 yılında 4067 sayılı yasa ile katılması, yine 7.7.1995 tarihinde 4116 sayılı yasa ile icracı sanatcılar, Fonogram yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının korunmasına dair 26.10.1961 tarihli Roma Sozleşmesi”ne ve yine aynı tarihte 4117 sayılı yasa ile “Edebiyat ve Sanat Eserlerinin korunmasına ilişkin Bern Sozleşmesi’ni değiştiren 1971 Paris Sozleşmesi’ne katılmasıdır.
Fikri Haklar yasasında Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun bazı maddelerinin değiştirilmesine ilişkin 07/06/1995 tarih ve 4110 sayılı yasa ile değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerden en onemlisi aynı alanda birden fazla meslek birliğinin kurulmasına ilişkin 42. madde değişikliğidir. Bu değişiklik sonucu eser sahipleri bolunmeye calışılmış ve eser sahiplerinin gucu zayıflatılmıştır. Uluslararası alanda eser sahiplerinin haklarının bu ilgili alanda tek meslek birliği tarafından korunması takibi ve tahsili anlayışı hakim iken ulkemizde tersine bir gelişme soz konusu olmuştur.
Bir sonraki değişiklik 21/02/2001 tarihinde kabul edilen 4630 sayılı yasa ile yapılmıştır. Bu değişiklik ile 95 değişikliği ile getirilen aynı alanda birden fazla meslek birliği kurulabilmesi imkanı zorlaştırılmaya calıştırılarak ilgili ve aynı alanda yeni bir meslek birliğinin kurulabilmesi, daha once kurulmuş ve en cok uyeye sahip meslek birliğinin uye sayısının 1/3 coğunluğuna sahip uye sayısı yeterliliği şartına bağlanmıştır.
DUNYADA FİKRİ HAKLARLA İLİŞKİLİ ULUSLARARASI DUZENLEMELERİN KRONOLOJİSİ
1883... “Sınai Mulkiyetin Himayesine Mahsus Milletlerarası Birlik Oluşturulması Hakkında Paris Sozleşmesi” imzalandı. 14 Ulkenin katılımı ile imzalanan bu sozleşmenin 1998 yılı itibariyle uye sayısı 151’dir.
1886... “Edebi ve Sanatsal Eserlerin Korunması Hakkındaki Bern Sozleşmesi” imzalandı. Birlik ulkeler arasında eser sahiplerinin edebiyat ve sanat eserleri uzerindeki haklarını mumkun olduğu kadar etkili ve birbirine uyumlu bir şekilde korumak amaclanmıştır.
1893... “Fikri Mulkiyetin Korunması icin Birleşik Uluslararası Buro (BIRPI)” kuruldu. İsvicre’nin Bern şehrinde Paris ve Bern Sozleşmelerinin yurutulmesi icin oluşturulmuş olan bu buro, 1960 yılında Cenevre’ye Birleşmiş Milletler Teşkilatına yakın bir adrese taşınmış, 1973 yılında WIPO kuruluş sozleşmesiyle yeni isim ve yapıya kavuşmuştur.
1952... “Telif Hakları Evrensel Sozleşmesi”
1961...”İcracı Sanatcılar, Fonogram Ureticileri ve Yayın Kuruluşlarının Korunması Hakkındaki Roma Sozleşmesi” imzalandı. 1964 yılında 6 ulkenin onaylaması ile yururluğe giren ve halen 58 ulkenin uye olduğu Anlaşmaya gore; anılan bu kuruluşlara yonelik duzenlemeler yapılmıştır. Bu sozleşmenin yurutulmesinden WIPO’nun yanı sıra ILO ve UNESCO’da sorumludur.
1967.. “Stokholm Sozleşmesi” (Dunya Fikri Mulkiyet Orgutunun kuruluş anlaşması)
1971... “Cenevre Sozleşmesi”
1973... “Dunya Fikri Mulkiyet Teşkilatının WIPO” kuruluş sozleşmesiyle BIRPI yeni isim ve yapıya kavuştu. 1974 yılında UN’un 16 uzman kuruluşundan biri olarak kabul edildi.
1974... “Uydu Aracılığıyla Program Taşıyan Sinyallerin Dağıtımı Hakkında Bruksel Sozleşmesi” imzalandı. 1998 yılı itibariyle 22 ulkenin uye olduğu bu anlaşmaya gore; program taşıyan sinyallerin uydu aracılığıyla izinsiz dağıtımına karşı bazı onlemler ongorulmektedir.
1975...”Sınırotesi Uydu Yayıncılığı Cercevesinde Duşunce Hakları ve Komşu Haklardan Doğan Sorunlara İlişkin Avrupa Sozleşmesi” yururluğe girdi. Uydu yayıncılığı alanında yeni teknik gelişim ile ilgili duşunce hakları ve komşu haklara ilişkin sorunlarda uye devletler ve Avrupa Kultur anlaşmasına taraf diğer devletler hukukunda olası en geniş uyumu sağlamak icin anlaşmışlardır.
1993... “Avrupa Sınırotesi Televizyon Sozleşmesi”
1995... “Dunya Ticaret Orgutu (WTO) Kuruluş Anlaşması ve eki Ticaretle Bağlantılı Fikri Mulkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS)” yururluğe girdi. 1998 yılı itibariyle WTO Anlaşmasına 133 ulkenin uye olması soz konusudur. Bu anlaşma ile kuresel olcekte ticaret ve ekonomi konularındaki ilişkiler ele alınmakta; mal ve hizmet uretimi ile ticaretin geliştirilmesi, tam istihdam, dunyadaki kaynaklarının optimal kullanımı ile cevrenin korunması, GOU’ler ve az gelişmiş ulkelerin dunya ticaretinden gereksinimleri doğrultusunda pay almalarını sağlayarak ayrımcı işlemleri ortadan kaldırmak, GATT Anlaşmasını ve Uruguay Round cok taraflı ticaret muzakerelerinin sonuclarını iceren butunleştirilmiş, uygulanabilir, surekli ve cok taraflı kuresel bir ticaret sisteminin geliştirilmesi hedeflenmiştir. TRIPS’in amacı ise; uluslararası ticarette yaşanan engel ve aksaklıkları azaltarak, fikri ve sınai mulkiyet haklarının korunması konusundaki etkinliği artırmak, bu hakların uygulanmasıyla ilişkili yontem ve onlemlerin hukuki ticaret icin bir engel yaratmaksızın uye ulkeler arasında iş birliğini gercekleştirmektir.
1996... “Dunya Fikri Mulkiyet Teşkilatı İcracı Sanatcı ve Fonogramlar Anlaşması” 50 ulke tarafından imzalandı. Ancak katılım icin halen 3 ulke başvurduğundan yururluğe girmedi.
Taraf Olunan Uluslararası Sozleşmeler
A - Dunya Ticaret Orgutunu (DTO) kuran Anlaşmaya Ek, Ticaretle Bağlantılı Fikri-Sınai Haklar Anlaşması (TRIPs)
B - Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sozleşmesi
C - İcracı Sanatcılar, Fonogram -ses kaydı- Yapımcıları ve Yayın Kuruluşları Hakkında 1961 Tarihli Roma Sozleşmesi
D - Dunya Fikri Haklar Teşkilatını (WIPO) Kuran Sozleşme
ULUSLARARASI SOZLEŞMELER
1 - Fikri Haklara da Yer Verilen Cok Taraflı Sozleşme/Antlaşmalar
A - Dunya Fikri Haklar Teşkilatı (WIPO) nı Kuran Sozleşme
B - Dunya Ticaret Orgutunu (DTO) Kuran Anlaşmaya Ek, Ticaretle Bağlantılı Fikri-Sınai
Haklar Anlaşması (TRIPs)
2- Ozel Fikri Hak Sozleşmeleri
A - Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sozleşmesi (Bern Convention for the Protection of Literary and Artistic Works)
B - Evrensel Fikir Hakları Sozleşmesi (6 Eylul 1952-Universal Copyright Convention)
C - İcracı Yorumcu Sanatcılar, Plak Yapımcıları ve Yayın Kuruluşları Hakkında Roma Sozleşmesi (Rome Convention 1961 - International Convention for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organisations)
D - Plak Yapımcılarının Plaklarının Yetkisiz Coğaltılmasına Karşı Korunması İcin Cenevre Sozleşmesi (Convention for the Protection of Producers of Phonograms Against Unauthorized Duplication of Their Phonograms)
E - Uydu ile İletilen Program Taşıyıcı Sinyallerinin Dağıtımına İlişkin Bruksel Sozleşmesi (Convention Relating to the Distribution of Programme-Carring Signals Transmitted By Satellite)
F - Gorsel-İşitsel Eserlerin Uluslararası Tesciline İlişkin Antlaşma (Treaty on the International Registration of Audiovisual Works)
G - Dunya Fikri Haklar Orgutu Eser Sahibinin Hakları Antlaşması (WIPO Copyright Treaty)
H - Dunya Fikri Haklar Orgutu İcralar-Yorumlar ve Plaklar Antlaşması (WIPO Performances and Phonograms Treaty)
ALINTI#
__________________