Gelişen işitme sistemi işitme kaybı ile zedelendiğinde koklear implantasyon ile sistem gelişime devam edip normal fonksiyon mu gosterir, yoksa bazı yeteneklerini kaybeder mi?
İşitme kaybı nedeniyle işitsel yolda bir cok değişimin olduğu bilinen bir gercektir. Ancak bu değişimler fonksiyonel değişimdir. Yapılan araştırmalar işitsel beyinsapı gelişiminin olmadığı bir durumda (işitme engeli) beyinde talamo-Kotikal bolgelerdeki belirleyici diğer yapıların devreye girmesiyle (cross-modal plasticity) gelişimin devam ettiğini gostermektedir. Koklear implant ise işitsel beyinsapının gelişimini uyaran cihazlardır. İşitme kaybının başladığı zamandan daha uzun bir sure sonra koklear implantasyon yapılırsa işitsel korteksin yeniden organize olması sınırlanır. Koklear implantasyon en kısa surede uygulanmalıdır. Bu şekilde ozellikle cocuklarda konuşmayı anlama ve konuşma dilinin kullanımı mumkun olabilmektedir.
Ancak sadece koklear implantasyonun yapılması yeterli olmamaktadır. Gorduklerimizi, işittiklerimizi, tattığımız yemekleri, kokuları anlamak bilmek isteği duyduğumuz icin eğitim gereklidir. Konuşmayı, saymayı, okumayı, yazmayı bilmeden normal bir şekilde yaşamak, başkalarıyla iletişim kurmak olanaksızdır. Butun bunlar icin de eğitim almamız gerekmektedir.
Ustelik hicbir şey bilmeden, ilgimizi ceken mesleği ya da sporu nasıl secebiliriz? Muziğin, resmin, tarihin ilgimizi cekip cekmediğini, yabancı dilleri konuşabilmenin iyi olup olmadığını nasıl bilebiliriz? Ne kadar cok şey bilirsek o kadar cok seceneğimiz olur ve cok daha OZGUR oluruz! Bunları sağlayacak eğitimdir.
Eğitimde en onemli noktalardan birisi de normal işiten bir insanın gelişim aşamalarını takip etmektir. Gelişimde İlk yıl, sozel uyaranları dinleme yılı olarak tanımlanmıştır. Birinci yılın sonlarına doğru kendi ses uretimimizi duyarak seslerin beyindeki kinestetik ve geri bildirim fonksiyonları devreye sokulur ve işitsel fonksiyonları birleştirerek en onemli fonksiyonel aktivite gercekleştirilmiş olunur. İşitsel gelişimin anahtar oğeleri aşağıda sıralanmıştır:
1. KEŞFETME : Bu donemde cocuk ses varlığına veya yokluğuna yanıt verir. Bu duzey, işitme kayıplı coğu cocukta sadece işitme cihazı. ile olur. Aileler ilk geri bildirim mekanizmayı oluşturmakla gorevlidirler.
2. AYIRDETME : Sesler arasındaki farklar belirlenir.
3. TANIMLAMA : Cocuğun ozel sesleri tekrarlamaya başladığı donemdir. Hafıza gerektirir. Bazı sesleri taklit edebilir.
4. ANLAMA : Cocuğun cevresindeki dil ile ilgili veya dil ile ilgili olmayan sesleri, akustik sinyalleri anlama fazıdır. İşitsel gelişimin son ve en karışık fazıdır. En iyi işitme cihazı secimi cozum değildir. Cocuğun dinlemeyi ve konuşmayı mutlaka oğrenmesi gerekir.
5. KEŞFETME: Cunku keşfetme işitme yeteneğinin gelişimi ilk basamağıdır. Aile koklear implantı cocuğun uyanması ile beraber takar, acık ve iyi telaffuz edilmiş konuşma yaparsa; cocuk cevresini keşfetmeye başlar.
Koklear implant aracılığıyla işitmenin sağlanması ile cocuğun konuşma dili icin de başarılı yaşantılar sağlamaktadır (Geers ark, 2003;. Moog, JS, 2002; Hammes ve ark. 2002; Rhoades & Chisolm,2001).
Araştırmalar ayrıca bazı cocukların akademik başarılarının normal işiten cocuklar olan ucurumlarını kapattığını da gostermektedir (Francis ve arkadaşları, 1999). Bunun icin bircok faktor onemliyken erken dil gelişiminin desteklenmesi her şeyden onemlidir.
Dil gelişimi işitsel, sosyal, motor, kendine bakım ve anlama ve idrak etme yeteneğine dayalı olan fonksiyonların butunleşmesiyle ilişki halindedir ve ailenin cocuklarıyla karşılıklı etkileşimde bulunularak uyarılır.
İşitme engelli bir bebekte konuşmanın oğrenilmesini etkileyen faktorler nelerdir?
Bir bebeğin konuşmayı doğru bir bicimde oğrenebilmesi icin birtakım vucut yapılarının ve işlevlerinin normal olması gerekir. Bu yapılar, normal işiten bir kulak olmasa da normal zekÂ, konuşmayı duzenleyen sinir ve kas yapıları, ses cıkarma ve konuşma organı olarak gorev yapan akciğerler ve soluk borusu, uygun bir anadil konuşma ortamı, yakın cevrenin sevgisi ve ilgisi ve bunlardan ayrı olarak cocuğun coşku gelişiminin normal olması gerekir. Bana gore bu saydıklarımızdan en onemlisi de cocuğa gosterilecek gercek sevgidir.
Aile cocuğunun koklear implantasyon sonrasında en kısa surede konuşmasını istiyorsa cocuğunun uygun bir ortamda, duzgun telaffuz edilen bir dille karşılaşmasına yardımcı olmalıdır. Ayrıca konuşmayı cozmek ve uretebilmek icin sağlıklı bir biyolojik donanımı olmalıdır. Yani cocuk yeterince gelişme ve buyume gostermelidir. Bununla birlikte dil girdilerini algılamak icin goz gibi diğer duysal organları sağlıklı işlev gostermelidir. Dilin temel yapılarını fark edebilecek ve oğrenebilecek bilişsel kapasitesi olmalıdır. Konuşma seslerini cıkarabilecek yeterli konuşma organları olmalıdır.
Yukarıda sıralanan yapıların normal olması dışında ayrıca konuşmayı engelleyecek hastalıkların bulunmaması gerekir. Ailesi olarak cocuğun gelişimini destekleyecek bakımı ve ilgiyi de vermek gerekmektedir. İşitme engelli olduğu icin konuşmaktan vazgecmek veya daha ağırlıklı olarak işaret kullanmak doğru değildir.
Ebeveynler bebeklerinde konuşmanın oğrenilmesinde gecikme olup olmadığına da dikkat edebilirler, fakat erken fark etmek icin cocuğun daha cok insan sesine reaksiyon verip vermediği irdelenmelidir. İlk altı ayda agulama sesi normal işitenlerde de işitme kayıplılarda da hemen hemen aynı olduğu icin salt bu seslere bakarak işitme kaybı tanınamaz. Ancak bu aylarda bebeğin gormesi mumkun olmadığı bir noktadan cıkarılan sese bebeğin başını cevirip cevirmediği, gozlerini kırkıp kırpmadığı gibi tepkiler değerli ipuclarını verebilir.
Normal işiten bir Bebeğin dil gelişiminde değerlendirilen durumlar
1. Bebeklik doneminden itibaren bir kulağının ustune yatar pozisyonda uykuya dalarken, annesinin 1 metre uzaklıktan soylediği orta şiddetteki a\e\i\u\o\s\z seslerini duyunca uykusundan uyanıyor mu?
2. Altıncı ayından sonra yandan ve arkadan gelen orta şiddetteki seslere doğru yonelebiliyor mu?
3. Dokuzuncu ayından sonra ismine donup bakıyor mu?
4. Bir yaşını tamamlayınca anlamlı bir sozcuk uretebiliyor mu?
5. 1,5 yaşını aştıktan sonra soylenen bir komutu yerine getirebiliyor mu?
6. 1,5yaşını aştıktan sonra kelime dağarcığı 20 kelimeden fazla mı?
7. Bir bebekte işitme kayıplı zamanında tanındığı takdirde bu bebek hangi sureclerden gecerek konuşmayı oğrenebilir?
İşitme kayıplı cocuğun dil gelişimindeki eksiklikler
İşitme kaybı olan cocuklarda kelime bilgisi daha yavaş gelişir.
İşitme kaybı olan cocuklar “kedi, atlama, beş ve kırmızı gibi somut kelimeleri daha kolay “once, sonra, eşit ve kıskanc” gibi daha soyut kelimeleri zor oğrenir.
Normal işiten cocukların kelime haznesi ile işitme kaybı olan cocuklar arasındaki fark yaşla birlikte genişler. İşitme kaybı olan cocuklara mudahale olmadan normal işiten cocukları yakalamak mumkun değildir.
İşitme kaybı olan cocuklar birden cok anlamı olan kelimeleri kullanmakta zorluk anlamakta var. Orneğin, kelime banka dere ya da biz para koymak bir yere kenarını anlamına gelebilir.
Cumle yapısı
Cumle yapısını eksik kavrar. İşitme kayıplı cocuklar normal işiten cocuklara gore daha kısa ve basit cumleler uretirler.
İşitme kaybı olan cocuklar genellikle edilgen cumle yapısını anlamakta zorlanırlar.
Dil Oğrenmek icin ebeveynlerimizin doğru model olması gercekten cok onemlidir. İletişimi sağlayarak dil gelişimini yine normal işiten bir bebekte olduğu gibi ancak farklı zamanlarda konuşmayı oğrenecektir. Doğru iletişim icin goz teması, temsil temas, konuşma, jest ve mimikler gercekten onemlidir. Tum onerilenler yapılmış olmasına rağmen işitme engelli cocuk halen dilini geliştirememiştir ise bazı farklı bozukluklardan şuphe etmek gerekmektedir.
1. Entellektuel Engel
İletişimde bozukluk mental retardasyonun (zihinsel gerilik) coğunlukla ilk belirtilerinden biridir. Mental retarde cocuklar coğunlukla normal zamanında konuşmaya başlayamadıklarında tanınırlar. Gunumuzde zihinsel engel yerine entelektuel yetersizlik olarak tanınan bu durumda cocukların dil kazanma aşamaları genelde normal aşamaları izler, fakat bazı farklılıklar olabilir. Bazen zihinsel yaşın altında dil gelişimi olabilir. Mental retardasyon olgularında fonolojik hatalar yaygındır. Yaygın iki mental retardasyon sendromu olan Down Sendromu ve Fragile X Sendromu'nda dil gelişiminde ceşitli problemler sık gorulur.
2. Yaygın gelişimsel gerilik
Sosyal-davranışsal ve emosyonel bozukluklarla iletişim problemleri sık olarak bir arada gorulur. Davranış sorunları, ADHD, anksiyete ve yaygın gelişimsel gerilikte konuşma ve dil bozuklukları ile birlikte sık gorulurler.
İletişim eksiklikleri otizm ya da yaygın gelişimsel bozukluk ta gozlenen bir durumdur. İletişim problemleri (dil gelişiminde belirgin gecikme, nonverbal iletişim yokluğu, konuşmayı surdurememe, kelimelerin basmakalıp ve tekrarlayıcı şekilde kullanımı sosyal iletişimde dili anormal kullanma) yaygın gelişimsel bozuklukların tanı kriterleri arasındadır.
3. İletişim işlevinin edinsel bozuklukları
- Odaksal lezyonlar: Cok ceşitli nedenlere bağlı olabilir (tumorler, enfeksiyonlar (menenjit gibi), radyasyon tedavisi alanlarda, travmatik beyin hasarı)
- Cevresel bileşeni olan bozukluklar:
- Annenin gebelik surecinde alkol kullanması
- Madde kullanımı olan annelerin cocukları
- Kotu muamele, ihmal, istismar uygulamaları
4. Ozgul konuşma ve dil bozuklukları
4. A. Kekemelik
Ses ya da hecelerin tekrarı veya uzatılması şeklinde ortaya cıkan konuşma bozukluğudur. Bloklar, tereddutler ya da gergin duraklamalar akıcılıkta bozulmaya yol acabilir.
4. B. Fonolojik bozukluk (veya artikulasyon bozukluğu)
Gelişimsel olarak beklenen konuşma seslerinin cıkarılmasındaki bozukluktur.
4.C. a. Sozel anlatım bozukluğu
4. C. b. Karışık dili algılama ve sozel anlatım bozukluğu
5. Selektif mutizm
Belirli bir ya da birkac iletişim ortamında konuşamamak olarak tanımlanmaktadır. DSM-IV'de iletişim bozuklukları dışında yer almaktadır.
İşitme kaybı olan cocukların akademik başarının tum alanlarında zorluk, ozellikle okumada ve matematiksel kavramlarda vardır.
İleri derecede işitme kaybı olan cocuklar genellikle, ucuncu veya dorduncu sınıf duzeyinde daha yuksek beceri elde eder.
Başarı duzeyi cocukların destek hizmetlerinden ne kadar yararlandırıldığı ve ebeveynlerin akademik becerilere katılımı ve bunun sayısı, kalitesi ve zamanlaması ile ilgilidir.
Eğitim programları
Klasik olarak işitme engelli cocukların dili kazanmaları icin geliştirilen uc yontem bulunmaktadır.
a. İşitsel iletişim yontemi (oral yontem)- İşitsel eğitim
b. İşaret yontemi (manuel yontem)
c. Total iletişim yontemi (total komunikasyon)
a. İşitsel Eğitim
İşitsel eğitim ve dudaktan okuma sozel iletişim yontemi olarak tanımlanmaktadır. İşitsel eğitim, cocuğun işitme kalıntısını en iyi şekilde kullanabilir duruma gelmesini sağlamak amacı ile yapılan etkinlikleri icermektedir. Dudaktan okuma ise, gorme duyusunu on plana cıkartan uyarıcıların birey tarafından konuşma olarak algılanmasıdır. Gunumuzde işitme engelli cocukların, dil eğitimlerinde ceşitli yontemler kullanılmaktadır.
İşitme eğitim programı genel olarak iki tipte incelenmektedir: var olan yeteneklerin geliştirilmesi ve dil temel alınarak yapılacak eğitim. Erber’ in yetenek hedefleri hem var olanları hem de dil temelli eğitimi temel almaktadır. Eğer eğitimsel acıdan var olan yeteneklerin geliştirilmesi temel alınacak olunursa, eğitim programı işitme ve algılama uzerine geliştirilir. Buna karşın, dil temel alınarak planlanacak eğitim programında interaktif dil gelişimi uzerine hedeflenilmektedir. Ancak yine aynı şekilde işitme, algılama yeteneklerinin de geliştirilmesi ozel linguistik prensiplere dayanılarak uygulanmaktadır. Normal dil gelişiminde ongorulen hedefler daha cok işitme yetisi ile ilgilidir. Ling “işitsel oğrenim” terimini, dil temel alınarak uygulanan eğitim sureci icin kullanmaktadır. Gercek yaşam deneyimlerinin daha etkin bir şekilde dinleme becerilerini geliştirdiği goruşunu bildirmektedir. Dil temeline dayandırılmış eğitim surecinde işitsel deneyimler, gunluk yaşamdaki sesler ile iletişimin genel olarak yapılandırılmasıdır. Gunumuzde daha sıklıkla işitsel- sozel eğitim yaklaşımları,işitme engelli bireylerin eğitiminde kullanılmaktadır.
b. İşaret Yontemi
Bu yontemin temeli, jest ve mimiklere dayanmaktadır. İki farklı iceriği vardır. İşaret dili ve parmak ile heceleme olarak kullanılmaktadır. İşaret dili, işaretleri duşunce ve nesnelere benzetilmeye calışılır. Ozellikle total işitme kayıplı kişiler tarafından kullanılan bir iletişim şeklidir. Parmak ile hecelemede ise, konuşma sesleri parmak işaretleri ile belirtilerek iletişim sağlanmaktadır.
c. Total İletişim Yontemi
Sozel iletişimin ve işaret yontemlerinin yararlı yonlerini alarak işitme engelli bireylerin bulunduğu toplulukta gecerli olan tum iletişim yollarından yararlanmasını amaclayan bir yontemdir. Total kominikasyon, parmak ile heceleme işaret sistemlerinden birini, işitme cihazı ile iletişimin sağlanmasını, konuşma eğitimi, konuşmayı okuma (speech reading), okuma ve yazmayı icermektedir.
Butun eğitim yontemlerinin icinde de cocuğunuza verilecek en guzel katkı saf sevgiyi verebilmektir.
Doc.Dr. Ozgul Akın Şenkal
[h=2]Adana Konuşma Terapisti uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]