Şerefli Kochisar'da doğdu. Cocukluğu Sivrihisar'da gecti. Medrese eğitimini istanbul'da tamamladı. Edirne, Mısır, Şam ve Bursa'da Kadılık ve Muderrislik yaptı. Bursa'da Uftade Hazretleri'nin muridi ve halifesiydi. İstanbulda halka şeyh, sultanlara murşid oldu. Uskudar'da vefat etti. Kulliyesi icinde bulunan bu turbeye defnedildi. Eserleri,Sohbetleri, Şiirleri, Vaaz ve nasihatları ile padişahtan herkese yol gosterdi. Devrini idrak ettiği sekiz padişahtan bilhassa Sultan III. Murad ve I. Ahmed'in saygısını kazandı.
Yedisi Turkce, otuz kadar eser yazdı. Zengin vakıflar ve manevi miraslar bırakarak ebediyet alemine goctu.

Sevenleri icin şu duası meşhurdur: "Sağlığımızda bizi, vefatımızdan sonra kabrimizi ziyaret edenler ve turbemizin onunden gectiğinde Fatiha okuyanlar bizimdir. Bizi sevenler denizde boğulmasın ahir omurlerinde fakirlik cekmesin, imanlarını kurtarmadıkca gocmesin."





Cihan PÂdişÃ‚hlarına Yon Veren Eşsiz Bir MÂneviyat Sultanı
AZÎZ MAHMÛD HUDÂYÎ HAZRETLERİ
(1541-1628)
Osman Nuri TOPBAŞ


Osmanlı devri İstanbul velîlerinin buyuklerindendir. Asıl adı Mahmûd'dur. "HudÂyî" ismi ve "Azîz" sıfatı kendisine sonradan verilmiştir. Cuneyd-i BağdÂdî Hazretleri'nin neslinden olup, "seyyid"dir. Bunu ilÂhîlerinin birinde:

Ceddim u pîrim sultan
Sensin y ResûlallÂh

diyerek kendisi de ifÂde eder.
Kochisar'da doğmuş, cocukluğu Sivrihisar'da gecmiştir.
O, bir asra yakın omur surmuş ve sekiz pÂdişÃ‚h devrini idrÂk etmiş bir gonul sultanıdır. Asrında, gerek eserleri, gerekse sohbet, irşÃ‚d, vaaz ve nasîhatleri ile ummet icin bir feyiz kaynağı olmuştur.
İlim, tasavvuf ve edebiyat sahalarında parlak bir huviyete sahip bulunan HudÂyî Hazretleri, mÂneviyat rehberleri arasında mustesn bir mevkii hÂizdir. O, kuruluş yıllarında Şeyh Edebali Hazretleri'nin yapmış olduğu kıymetli irşÃ‚d, hizmet ve faÂliyeti, aynı aşk, vecd ve heyecanla yurutebilen nÂdir bir mÂnevî şahsiyettir. AllÂh rızÂsı istikÂmetinde ihlÂs, samîmiyyet ve gayret uzere hareket eden HudÂyî Hazretleri, sahip olduğu zÂhirî ve bÂtınî liyÂkat sebebiyle de hem pÂdişÃ‚hların hem de butun teb'anın sevdiği bir Hakk dostu olarak tebÂruz etmiştir.
Osmanlı'nın yukselişten yavaş yavaş duraklamaya doğru seyir takip eden bir devrinde yaşayan HudÂyî Hazretleri, bir yandan sultanlarını Âdil, gayretli ve mÂneviyat bakımından zinde olmaları icin buyuk himmetler sarfetmiş, bir yandan da birtakım kargaşadan bunalan devlet ricÂlinin ve halkın gonul yaralarını Âdet hÂzık bir hekim gibi sarmasını bilmiştir. Bundan dolayı hemen herkes, onun sohbet, irşÃ‚d ve hizmet sofrasına koşarak ferahlamış; dergÂhı, bir seÂdet ve gonul mekÂnı olmuştur.
Gercekten onun devri, seÂdetle felÂketin birbirini takip ettiği cileli bir zamana rastlamaktadır. Zîr siyÂsî bakımdan gittikce artan ve ictimÂî bunyeyi de son derece sarsan calkantılar, bu devirde gorulmeye başlamıştır. Askerdeki disiplin ve nizamın sarsılıp bozulmasının fecî bir surette II. Genc Osman'ı katletme derecesine ulaştığı ve IV. MurÂd'ın tahtının onunde sadrazamı HÂfızlarının tahta bile bulaşmış olduğu duşunulurse, o gunlerin siyÂsî ahvÂli daha iyi anlaşılır.
İşte boyle calkantılı bir devirde İslÂm tasavvufunun tesellî edici nefhasıyla Hakk'ın ve hakîkatin sesine cağıran HudÂyî Hazretleri, dergÂhına diğerlerine nazaran cok farklı bir huviyet kazandırmıştır. Oyle ki, devlet idÂresinde azl ve nefyedilen kimselerin ve cemiyette zuhûr eden anarşinin onunden kacanların yegÂne sığındıkları yer, onun dergÂh-ı şerîfi olmuştur. Nitekim Halil Paşa, DilÂver Paşa ve Ali Paşa gibi zevÂt, başları her dara duştukce bu dergÂha sığınmışlardır. Bu yonuyle HudÂyî Hazretleri'nin dergÂh-ı şerîfi, kimsenin zarar ve ziyÂnının erişemeyeceği, gunumuz tÂbiriyle bir nevî dokunulmazlığı olan emîn bir mekÂn huviyetine burunmuştur. Denilebilir ki, o zamanlar Osmanlı mulkunde bu mekÂndan başka hicbir dergÂh, bu kadar nÂil-i hurmet ve ihtirÂm değildi.
Burada Azîz Mahmûd HudÂyî Hazretleri'nin boyle bir makama hÂiz oluşu ve sahip bulunduğu mustesn liyÂkati elde edişinin nasıl tahakkuk ettiği uzerinde hÂssaten ve dikkatle durmak gerekir. Zîr onu bu kemÂle ulaştıran metod, aynı yolda yuruyenlere mustesn bir numûne-i imtisÂldir.


HudÂyî Hazretleri, talebelik yıllarında ciddî bir ilim tahsîli yanında tasavvufî bir alÂka ile gonul Âlemini de az-cok yoğurmuştu. Gayret ve calışkanlığı sebebiyle de medresede kendisiyle husûsî bir şekilde ilgilenen hocası NÂzırzÂde'nin muîdi olmuştu. Sonraki yıllarda hocası NÂzırzÂde ile birlikte muhtelif kadılık vazîfelerinde bulundu. Son olarak da Bursa'ya tÂyin edildiler. Hocası başkadı, kendisi de FerhÂdiye medresesinde muderrisliğin yanında CÂmi-i Atîk mahkemesinde kadı nÂibi oldu.
Onun kÂmil mÂnÂda tasavvufa sulûk edip mÂrifetullÂha nÂil olması da işte bu zamana rastlar. Şoyle ki:
Her turlu ilmî liyÂkat ve makamına rağmen HudÂyî Hazretleri, o zamanlar Bursa kadılığı vazîfesini yuruten Kadı Mahmûd Efendi adında sayısız kadıdan sadece biriydi. Birgun karşısına o gune kadar hic rastlamadığı turden pek farklı bir dÂv cıktı. İki gozunden sel gibi yaşlar akıtan bir kadıncağız, kocasından şikÂyetle mahkemeye murÂcaat etmişti. Kendisini dinleyen Kadı Mahmûd'a şunları soyledi:
"-Kadı Efendi! Kocam her sene hacca gitmeye niyet eder, fakat bir turlu fakirlikten dolayı gidemez. Bu sene de hacca gideceğim diye tutturdu. HattÂ: "-Eğer bu sene hacca gidemezsem seni boşayacağım!" dedi. Daha sonra kurban bayramına yakın ortalıktan kayboluverdi. Beş altı gun sonra da ortaya cıkıp hacca gidip geldiğini soyledi. Hic boyle birşey olur mu? Kadı Efendi! Artık bu yalancı adamdan boşanmak istiyorum!.."
Kadı Mahmûd Efendi, yapılan şikÂyetin tahkîki icin kadının kocasını cağırttı ve ona hanımının soylediklerinin doğru olup olmadığını sordu. Adam cevaben:
"-Kadı Efendi! Hanımımın soyledikleri de doğrudur, benim soylediklerim de. Bilesiniz ki ben gercekten hacca gidip gelmiş bulunmaktayım. Hatt o mubÂrek beldelerde bazı Bursalı hacılarla da goruştum ve kendilerine getirmeleri icin birtakım hediyeler emÂnet ettim.." dedi.
Kadı Mahmûd Efendi, şaşırdı:
"-Bu nasıl olur efendi?!." diye sordu.
Adamcağız da anlatmaya başladı:
"-Efendim, her sene olduğu gibi bu sene de hacca gidemeyince, buyuk bir uzuntuyle Eskici Mehmed Dede'ye gittim. O da, benim elimi tutarak gozumu yummamı istedi. Gozumu actığımda ise KÂbe'deydim!.." dedi.
Boyle bir mÂnevî hÂdiseye ilk defa şÃ‚hid olan Kadı Efendi, bunun mumkun olamayacağını soyleyerek adamın ifÂdelerini kabul etmedi.
Bunun uzerine hÂl mukaddes topraklardaki rûhÂniyet ve mÂneviyat iklîminin taze hissiyÂtı icinde olan adamcağız, saf, fakat mÂnidar bir cevapla haykırdı:
"-Kadı efendi! AllÂh TeÂlÂ'nın duşmanı olan şeytan bir anda butun dunyÂyı dolaşıyor da, AllÂh dostu olan has bir kul nicin bir anda KÂbe'ye gidemesin?" dedi.
Kadı Mahmûd Efendi de, bu cevabı gÂyet mÂnidar bularak kararı Bursalı hacıların donuşune tehir etti. Bursalı hacılar donduğunde de yaptığı tahkîkat neticesinde mes'eleyi olduğu gibi oğrendi ve buyuk bir hayret ve şaşkınlık icerisinde dÂvÂyı iptal etmek zorunda kaldı.
Fakat, yureğine muammalı bir kor duşmuş, zihni karmakarışık olmuştu. Rûh ve irÂde cağlayanı, sarhoş bir halde akmaya başladı. Ne yapacağını duşunurken gonlune damlayan bir ilhÂmla derhal Eskici Mehmed Dede'ye koştu. Hakîkat ve esrÂr deryÂsına dalabilmek icin ona intisÂb etmek istedi. Ancak Eskici Dede:
"-Kadı Efendi! Nasîbiniz benden değil, zamanın murşid-i kÂmili Muhammed UftÂde Hazretlerindendir." dedi.
Bu defa Kadı Mahmûd, aynı niyet ve sÂikle UftÂde Hazretleri'nin dergÂhına yoneldi. Fakat hikmet-i ilÂhî olarak dergÂha yaklaştığında atının ayakları kayalara saplandı. O da, atından indi ve yuruyerek dergÂha vardı. Pîr'in onunde el bağlayıp onun talebesi olmak istedi.
Meşhûr Bursa kadısı Mahmûd Efendi'yi şaşaalı kaftanlar icinde goren Hazret-i Pîr, gelişen ahvÂlden mÂnen haberdardı. Ancak Kadı Efendi'nin niyet ve samîmiyet derecesini iyice olcmek istercesine talebeliğe hemen kabul etmedi:
"-Gidin Kadı Efendi! Sizin şohrete boğulmuş, mal ve makÂm debdebesi icinde şaşaalı bir hayÂtınız var. Bu kapı ise, yokluk kapısıdır. Zaten atınız bile buraya gelmek istemediğinden kayalara saplanmadı mı?" dedi ve dergÂhın kapısına doğru yurudu.

Bir yandan şeyhin mÂnevî cÂzibesi, diğer yandan da gorduğu acık kerÂmetler karşısında hayret vÂdîlerinde dolaşan Kadı Mahmûd Efendi, hakîkati idrak etmişti. Kararı kesindi. Zîr nefs engelini aşıp vÂsıl-ı ilÂllÂh olabilmesi icin vakit gecirmeden artık boyle bir kapıya teslim olması zarûrî idi. Hemen şeyhin arkasından koşup boyun buktu ve:
"-Efendim! İrÂdesiz ve şaşkın bir vaziyetteyim. Adet dipsiz bir ucuruma duşer gibiyim. Ne olur bana himmet ve yardım elinizi uzatınız. Bu bîcÂreyi talebeniz olmakla şereflendiriniz!" dedi.
Bunun uzerine tebessum eden UftÂde Hazretleri, talebelik icin kadılık ve muderrisliği bırakması, elindeki butun mal ve mulku fakirlere dağıtması ve nefsini terbiye edebilmek icin sıkı bir riyÂzÂta girmesi gibi uc buyuk şart koştu. Cunku nefsini tanıyıp terbiye etmesi zarûriydi. Kadı Mahmûd Efendi'nin can u gonulden teslim olması ile de onu murîdlerinin arasına dÂhil eyledi1.
Sonra da Kadı Mahmûd'un kalbindeki kesÂfetin temizlenmesi icin, yÂni kadılık makamının kendisine verdiği gurur, kibir ve ucûbu imh etmek icin sırtındaki kaftanıyla Bursa sokaklarında ciğer satmasını emir buyurdu. Ayrıca dergÂhın hel temizleyiciliği vazîfesini yapmasını istedi.
UftÂde Hazretleri'nin huzûruna tam bir teslîmiyyet ve hÂlisiyyet icinde gelen Kadı Mahmûd Efendi, ustadının emirlerine can u gonulden tÂbî oldu. NefsÂniyetini besleyen butun dunyevî alÂkalardan el cekti. Kendisini samîmiyetle murşidinin talimatlarına rÂm ederek kısa zamanda buyuk mesÂfeler aldı. Oyle ki, O'nu sırtındaki suslu kaftanıyla ciğer satarken goren ahÂlînin:
"-Bizim kadı efendi, delirmiş gÂlibÂ!"
"-Kadılığı bırakmış ama, kaftanını bırakamamış zavallı!." şeklindeki sozlerine dahî aldırmadan ustadının verdiği vazîfeleri şevkle îfÂya calıştı.
Boylece yuce bir olgunluğa hızlı bir şekilde yol almaya başladı. Şeyhinin gozunde ve gonlunde gittikce kadr u kıymet sahibi oldu.
Nefsindeki son varlık emÂresini bertaraf etmesi ise, pek meşhurdur:
Bir gun Kadı Mahmûd, hel temizlemekle meşgulken, dışardan kulağına kadar gelen bir nid duydu:
"-Ey ÂhÂli! Duyduk-duymadık demeyin; şehrimize yeni kadı geliyor!.."
O an gonlunu zayıf bulan nefsi, birden buyuk bir vesvese fırtınası kopardı:
"-Demek yerime yeni bir kadı geliyor!. Âh bîcÂre Mahmûd, sen boylesine şerefli bir mesleği bıraktın da, tuttun hel temizleyiciliği yapıyorsun! Soyle bakalım, bunca yıldır ne kazandın!" dedi.
Nefsinin bu tehlikeli serkeşliği karşısında hemen toparlanan Kadı Mahmûd Efendi, buyuk bir ic urperişiyle hocasını hatırladı. Zîr ona kendisine şart koşulan emirleri yerine getireceğine dÂir soz vermişti. Derhal tevbe ve istiğfÂr ile nefsinin son derece tehlikeli vesvesesine şiddetli bir şekilde mudÂhale ve mukÂbele etti:
"-Ey Mahmûd! Sen, nefsini ayaklar altına alacağına dÂir ustÂdına soz vermedin miydi? Nerede şimdi sozun? Soyle bu hÂlin nedir?.."
Ancak Kadı Mahmûd, bu hÂle o kadar uzulmuştu ki, nefsinin iğfÂline karşı birtakım azarlarla tavır koymak, gonlundeki pişmanlık ve teessuru teskîn etmedi. Hic duşunmeden elindeki supurgeyi bir tarafa fırlattı ve nefsine cez olarak hel taşlarını sakalıyla temizlemeye karar verdi. Tam bu esnÂda UftÂde Hazretleri kapıda gorundu. Kadı Mahmûd'a mutebessim bir cehre, yumuşak bir ses ve latîf bir edÂyla, hitab etti:
"-EvlÂdım Mahmûd! Bilirsin ki sakal mubÂrek bir sunnet-i seniyyedir." dedi ve yerleri sakalıyla temizlemesine mÂnî oldu.
Sonra şoyle buyurdu:
"-EvlÂdım Mahmûd! Seyr u sulûk yolunda verdiğim hizmetlerin gÂyesi, işte bu mertebeyi gecebilmen icindi. Muvaffak kılan AllÂh'a hamdolsun! Gayri bundan boyle vazîfen benim abdest suyumu hazırlayıp dokuvermendir!.."
Kadı Mahmûd, bu vazîfeyi de kemÂl-i gayretle îfÂya calıştı. Hic aksatmadan her sabah abdest suyunu hazırladı ve hocasına abdest aldırdı.
Bir kış gunuydu. Kadı Mahmûd, biraz gecikerek kalkmıştı. Bu sebeple hocasının suyunu ısıtmaya vakit bulamadı. Buyuk bir uzuntuye gark oldu ve gozlerinden yaşlar damladı. Gayr-i irÂdî bir şekilde su testisini goğsunun uzerine bastırarak "AllÂh" lafzını soylemekten başka bir şey yapamadı. O esnÂda hocası kapıda gorundu. Kendisinden abdest suyunu getirip dokmesini istedi. O da caresiz ve irÂdesiz bir şekilde bu emre baş kesti ve buyuk bir endişe icinde suyu hocasının ellerine dokmeye başladı. Su, mubÂrek ellerine değer değmez UftÂde Hazretleri, yavaşca başını kaldırdı ve talebesinin kaygılı hÂline nazar ederek tebessumle:
"-Su biraz fazla ısınmış evlÂdım!" dedi.
Buna pek şaşıran Kadı Mahmûd Efendi, hafif bir sesle:
"-Nasıl olur efendim? Suyu ısıtmamıştım ki!.." dedi.
UftÂde Hazretleri de:
"-EvlÂdım! Farkında değilsin; bu su, odun ateşiyle değil, gonul ateşiyle ısınmış!.." cevabını verdi.
Zîr HudÂyi Hazretleri, girdiği sıkı bir riyÂzÂtla nefsinin terbiyesi yolunda helÂllerden istifÂdeyi bile asgarîye indirmiş ve gonlunu tamamen Hakk'a rÂm ederek rûhunu kuvvetlendirmeye muvaffak olmuştu. Neticede bu guzel hÂlin bereketlerine nÂil olmuş, ayrıca dirilerden cok olulerle goruşup konuşur bir hÂle gelmişti. Bir defasında dergÂhın yolu uzerinde daha evvel vefÂt etmiş bulunan bir muezzine rastlayıp ona selÂm verdikten sonra bunu ustÂdına arzetti. Hazret-i UftÂde de:
"-EvlÂdım! Yapmış olduğun riyÂzÂt sayesinde ruhunu iyice kemÂle erdirip kuvvetlendirmişsin. Biz dahî riyÂzÂtımız zamanında aynı hÂl icinde idik." buyurdular.

__________________