NESEFÎ
Meşhur Hanefi fıkıh, kelam ve tefsir alimi.
MĂ‚verĂ‚unnehir bolgesinin yetiştirdiği seckin Ă‚limlerden HĂ‚fızuddîn Ebul-BerekĂ‚t Abdullah İbn Ahmed en-Nesefi (ol. Ağustos 1310). Ozbekistan'ın turkce adıyla "Karşı" diye bilinen Nesef şehrinde dunyaya gelmiş ve orada yetişmiştir. Nesef şehrinin bulunduğu bolgeye "Soğd" adı verilmektedir. Nesefi'nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bircok eserinin İslĂ‚m Ă‚leminde meşhur ve yaygın olması, medreselerde asırlar boyu okutulmuş olması yanında hayatı, tahsili ve yetişmesi hakkında da yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak yazdığı eserlere bakarak onun, Fıkıh, Usûl-i fıkıh, Kelam (Usûlu'd-dîn), Hadis ve Tefsir'de cok iyi tahsil gorduğunu soylemek mumkundur.
Fıkıh'ta hocaları Bedruddîn HĂ‚herzĂ‚de (ol. 651/1253) ve Hamîduddîn ed-Darîr Ali İbn Muhammed el-BuhĂ‚rî (ol. 666/1267-1268)'dir. Ayrıca Şemsul-Eimme Muhammed İbn AbdussettĂ‚r el-Kerderî'den de ders almıştır.
Tahsilini bitirdikten sonra muhtelif şehirlerdeki medreselerde, bu arada Kirman'daki el-Kutbiyye es-SultĂ‚niyye medresesinde muderrislik yapmış ve bu derslerinde kendi eserlerini de okutmuştur. Talebelerinden Muzafferuddîn Ahmed İbn Ali es-SĂ‚Ă‚tî (ol. 694/ 1294) ve HusĂ‚muddîn Huseyin ibn Ali es-SiğnĂ‚kî (ol. 714/1314) ozellikle fıkıh sahasında meşhurdurlar.
Nesefi gerek ilim tahsili icin, gerekse yetiştikten sonra muhtelif seyahatler yapmışsa da sadece Bağdad'a yaptığı seyahat bilinmektedir. Bu seyahatinde Bağdad'da kaldığı surede İmam MergınĂ‚nî (ol. 593/1196)'nin el-HidĂ‚ye adlı eserini şerhettiği kaynaklarda kaydedilmektedir (Luknevî, el-FevĂ‚idul-Behiyye fı TerĂ‚cimil-Hanefıyye, Mısır 1324, s.102). Vefatı da bu yolculuğundan donuşte İzec şehrinde 710/ 1310 yılında olmuş ve oraya defnedilmiştir.
Ebul-BerekĂ‚t daha ziyade bir Hanefi fakîhi ve usulcusu olarak bilinir. HattĂ‚ bazı kaynaklarda onun, mezhebde muctehidlerin sonuncusu olduğu kaydedilir (Luknevî, el-FevĂ‚idul-Behiyye, s. 102). Zaten en meşhur eserleri de furu' ve usûlu ile Fıkıh sahasındadır. Hemşehrisi Ebû Hafî Omer en-Nesefi (o. 537/1142) kadar olmasa bile Kelam sahasında da kıymetli eserler meydana getirmiştir.
Nesefi, itikadda o zamanda bolgede yaygın durumdaki MĂ‚turîdî mezhebine mensup olup yine o bolgelerde, muslumanların kafalarım karıştırmaya calışan Kerramiyye ile, bundan daha onemli ve etkili olan Mu'tezile mezhebi ile mucadele etmiş ve bunlara karşı Ehl-i Sunnet'i mudafaa etmiştir.
Tesbit edilen yirmi bir eserinden onemli ve meşhur olanları şunlardır:
1. el-VĂ‚fi. Hanefi fıkhı uzere furûul-fıkha dair bir eseridir.
2. el-KĂ‚f: el-VĂ‚fi adlı kendi eserinin şerhidir ve 684/ 1285 yılında tamamlamıştır.
3. Kenzu'd-DekĂ‚ik: Hanefi fıkhında dort muteber eserden (el Mutûnul erbaa) biri olan bu eseri el-VĂ‚tî adıyla yazdığı furûu fıkha dair eserinin hulĂ‚sasıdır. Yaygın olarak meydana gelen hĂ‚diselere verilen fetvaları icerir. Herhalde medreselerde okutulmak uzere ders kitabı olarak hazırlanmış ohnahdır. Zaten asırlar boyunca medreselerde okutulmuş, Hanefî fıkıh Ă‚limlerince cok tutulmuş ve bircok şerhi yapılmıştır (Bu şerhler icin bk. Bedreddin Cetiner, Ebul-BerekĂ‚t Abdullah İbn Ahmed en-Nesefî ve MedĂ‚riku't-Tenzîl ve HakĂ‚iku't-Te'vil Adlı Eseri, Basılmamış doktora tezi, Erzurum 1984, s. 30-33).
4. MenĂ‚rul-EnvĂ‚r: el-MenĂ‚r fil-Usûl adıyla da bilinir. Usûle dair kısa ama son derece meşhur bir eserdir. Bu eserin de bircok şerh ve hĂ‚şiyeleri vardır. İlk şerhi de yine muellif tarafından Keşfu'l-EsrĂ‚r adıyla yapılmış olup 1316'da iki cilt halinde neşredilmiştir. Şerh ve hĂ‚şiyelerinin sayısı 24'u bulmaktadır.
5. Şerhul-Kasîdetu'l-LĂ‚miyye fi't-Tevhîd: KelĂ‚m sahasında İmamul-Harameyn Muhammed İbn Osman el-Ûşî (ol. 569/1173)'nin Kasîdetul-LĂ‚miyye'sinin şerhidir.
6. Umdetul-AkĂ‚id: Kelama dairdir. İlk şerhi el-l'timĂ‚d adıyla yine kendisine aittir. Bunun dışında yedi şerhi daha vardır.
7. MedĂ‚riku't-Tenzîl ve HakĂ‚iku't-Te'vîl: Nesefi Tefsiri olarak bilinen tefsiridir.
M.1220 yıllarında başlayan, başta MĂ‚verĂ‚unnehir bolgesi olmak uzere hemen butun İslĂ‚m ulkelerini tahrip eden, kutuphaneleri yok eden, ilim erbabını halktan ayırmadan katleden Moğol istilĂ‚sının hemen akabinde MĂ‚verĂ‚unnehir'de yetişen Ă‚limler arasında mumtaz bir mevkiye sahip olan Ebu't-BerekĂ‚t en-Nesefi hemen butun İslĂ‚mî ilimlerde zirveye tırmanabilen nĂ‚dir Ă‚limlerdendir. Turk olmasına rağmen eserlerini zamanındaki teĂ‚mule uyarak butun muslumanların ortak dili olan Arapca ile yazmıştır.
Nesefî Tefsiri
Eser, bir dirayet tefsiridir. Kısa, ozlu, kolay anlaşılır bir arapca ile kaleme alınmıştır. Ebul-BerekĂ‚t, bu tefsirinin ozelliklerini tefsirin cok kısa olan mukaddimesinde şoyle belirtir:
"İsteğine icabet etmem taayyun eden bir zĂ‚t benden te'vîlĂ‚ta dair orta hacimli bir eser yazmamı istedi. Bu kitab, i'rĂ‚b (dilbilgisi tahlilleri) ve kırĂ‚Ă‚t vecihlerini toplayacak, bedî ve işĂ‚rĂ‚t ilimlerini ihtiva edecek, Ehl-i sunnet vel-CemĂ‚at'ın sozlerini icine alacak, bid'at ve dalĂ‚let ehlinin bĂ‚tıl goruşlerinden uzak olacak, usandıracak kadar uzun, anlamı bozacak derecede kısa olmayacaktı. Hazer ve sakınma yolunu tutup buna beşerin gucunun yetmeyeceği duşuncesiyle adımımı bir ileri atıyor, bir geri alıyordum. Ama sonunda bircok engele rağmen Allah'ın izniyle bu esere başladım ve kısa bir surede de tamamladım" (MedĂ‚riku't-Tenzîl, Mısır t.y., 1, 2).
Bazı kaynaklarda bu tefsirin Zemahşerî (ol. 538/1143)'nin el-KeşşĂ‚f adlı tefsirinden ozetlenmiş olduğu iddia edilirse de belki ondan cokca istifade ettiği soylenebilir. Bir de KeşşĂ‚f'taki mu'tezile mezhebini teyid eden acıklamaları ve te'villeri ayıklamaya calıştığı goruluyor.
Tefsir gramer ağırlıklıdır. Ayetlerin dil yonunden tahliline cokca yer verilir. Tefsirde Arap dil bilgisinin tefsirle birlikte verilmeye calışıldığı acıkca sezilir. Eserde mutevatir kıraatlere (el-Kıraatul-Aşr) işaret edilir. Coğu zaman da kıraat farklılıkları tefsirde malzeme olarak kullanılmaz. ŞĂ‚z kıraatlara yer verilmez. Halbuki kendisinden ozetlendiği iddia edilen el-KeşşĂ‚f tefsirinde şĂ‚z kırĂ‚atlere cokca yer verilir ve bu şĂ‚z kıraatlerden te'vilde yararlanılır.
Eserde cok hadis kullanılmakla birlikte (Kur'an'ın hadisle tefsiri), rivayet tefsirlerinde gorulen metodla değil de sadece ayetlerin tefsiri ile ilgili kısımları alınmış, bazan da hadisler manĂ‚ olarak verilmiştir. Az olmakla birlikte hadislerin bulunduğu eserlere işaret edildiği de vakidir. Sûrelerin ve bazı ayetlerin faziletlerine dair verdiği hadislerin bircoğunun ihtiyatla karşılanması gerekir. Bu tefsirde uydurma hadis olmamakla birlikte zayıf hadislerin bulunduğu soylenebilir. Ote yandan az da olsa isrĂ‚iliyyĂ‚ta rastlanır ama coğunlukla bunların isrĂ‚iliyyĂ‚ttan olduğuna işaret edilir.
Bu arada Nesefî, tefsirine bircok tarihî olay ve kıssayı da almış, cokca istifade ettiği Zemahşerî'nin el-KeşşsĂ‚fının aksine mutasavvıfların goruşlerine eserinde yer ermiş; zaman zaman tasavvuf kokan, tasavvuf neşvesi bulunan ahlĂ‚kî sozler ve acıklamalarla tefsirini suslemiştir. Onun, el-Hasenul-Basrî (ol. 110/728), SĂ‚bit İbn Eslem el-BunĂ‚nî (ol. 127/744), MĂ‚lik İbn DînĂ‚r (ol.131/748), İbrahim Edhem (ol. 161/778), Cuneyd-i BağdĂ‚dî (ol. 279/908); Zunnûn el-Mısrî (ol. 245/858), Sehl İbn Abdullah et-Tusterî (ol. 283/912) ve Huseyn İbn Mansûr el-HallĂ‚c (ol. 309/922) gibi ilk devir sûfîlerinden eserinde nakillerde bulunduğunu goruyoruz. Bu, her ne kadar onun herhangi bir tarikata muntesib olduğunu gostermese de, sûfilere bir sevgi beslediği ve onların meşrebine meylettiğinin delilidir. En azından eserini ozetlediği iddia edilen Zemahşerî gibi tasavvufa karşı değildir.
Zamanına kadar ki mufessirlerden ve bu arada Zemahşerî'nin el-KeşşĂ‚f'ı, Fahreddin er-RĂ‚zî (ol. 606/1210)'nin Tefsîr-iKebîr'i, İmam MĂ‚turîdî (ol. 333/944)'nin Te'vîlĂ‚tul-Kur'an'ı, ZeccĂ‚c (ol. 311/923) ve el-FerrĂ‚ (ol. 207/823)'nın MaĂ‚nil-Kur'Ă‚n'ları gibi belli başlı tefsirlerden ve gerek Sahabe, gerekse TĂ‚biûn devrinin meşhur mufessirlerinden nakillerde bulunmuş, onların tefsire dair goruşlerini kısaca vermiş; bir ayetin tefsirinde birden fazla acıklama varsa coğunlukla bunlar arasında tercihte bulunmadan hepsini sıralamayı tercih etmiştir. Ancak onun, tefsirdeki zayıf goruşleri "kîle = denildi ki..." şeklinde verdiği gozden kacmıyor. Garîbul-Kur'an'a dair acıklamalarını coğunlukla sahabe devri mufessirlerinden İbn AbbĂ‚s'a dayandırır.
Nesefi bu eserinde nuzûl sebeplerini vermeye ayrı bir ozen gosterir. Bazan birden fazla nuzûl sebebi zikrederse de bunların bir kısmı "o ayetin hukmu icine giren birtakım munferid olayları hikĂ‚ye" kabilindendir.
Eserin muellifi MĂ‚turîdî, Hanefi mezhebine mensup olduğu icin tefsirde bu mezheblerin goruşleri Kur'an'dan delillendirilmeye calışılmış; diğer mezheblerin ve ozellikle amelî konularda ŞĂ‚fiî mezhebinin, itikĂ‚dî konularda Mu'tezile ile diğer Ehl-i sunnete muarız mezheblerin goruşleri tenkid, red ve curutulmeye calışılmıştır. Ancak Mu'tezile'nin fikirleri curutulmeye calışılırken yapılan te'villerde Mutezilenin (yani el-KeşşĂ‚f muellifinin) kullandığı ifadeler aynen alınmıştır ki bu da Mu'tezilî fikirlerin curutulmesinde pek başarılı olamadığı neticesine goturur.
Nesetî, Kur'an-ı Kerim'de neshin varlığını kabul ettiğini bu tefsirinde gosteriyor. Ancak mensûh olduğu iddia edilen bircok ayetin aslında mensuh olmadıklarını, nĂ‚sihleri ile aralarının telifinin mumkun olduğunu soyler. Ote yandan hurûf-u mukattaa gibi bazı muteşabihlerin te'viline dair kendisinden onceki mufessirlerin soylediklerini yorumsuz olarak verir. Bu arada ozellikle Allah TeĂ‚lĂ‚'nın sıfatları ile ilgili muteşĂ‚bih ayetlerin teviline girişmez. Bunları te'vile yeltenen Mu'tezile, mucessime, muşebbihe gibi mezheblerin tevillerini şiddetle reddeder. Bu da Nesefinin Ehl-i sunnet akîdesine sıkı sıkıya bağlı olduğunun bir gostergesidir.
MedĂ‚riku't-Tenzîl ın muhtelif dunya kutuphanelerinde cok miktarda yazma nushası olup Hindistan'da, Mısır'da ve Turkiye'de defalarca basılmıştır. En yaygın baskıları dort cilt halindeki Mısır ve altı cilt halindeki Mecmau't-TefĂ‚sîr icindeki Turkiye baskılarıdır.
Hind Ă‚limlerinden Muhammed Abdulhak el-Hindî bu esere el-İklîl adıyla bir hĂ‚şiye yapmış ve bu hĂ‚şiye 1336'da Hindistan'da dort cilt halinde basılmıştır.
Bu tefsir asırlar boyunca -ozellikle kısa bir tefsir olduğu icin- medreselerde okutulagelmiştir. Halen de bazı İslĂ‚m ulkelerindeki universitelerde (el-Ezher Universitesi gibi) ders kitabı olarak okutulmaktadır.
Bedreddin CETİNER
__________________