Yeterince karanlık ve bulutsuz bir yaz gecesinde gokyuzunun derinliklerindeki ‘bulutsu ’larda kaybolup gittiğiniz oldu mu? Muhtemelen gozunuz Orion Nebulası ’na takıldı... Bircok uzay fotoğrafında başrolu oynayan nebulalar, son derece merak uyandırıcı ve gorkemli uzay oluşumlarıdır. Astronomlar yuzlerce yıl boyunca, uzayda bulut gibi gorunen nebulaların uzak galaksiler olduğunu zannetmiştir. Gunumuzde ise bu oluşumlar hakkında cok daha fazla somut bilgi edinilmiştir. Peki uzay biliminde buyuk onem taşıyan nebula nedir? Nebula nasıl oluşur? Ceşitleri ve ornekleri nelerdir?
Nebula Tam Olarak Nedir, Nasıl Gorunur?Nebula, yıldızların arasındaki boşluklarda bulunan ‘bulutsu ’ yapılardır. Toz, hidrojen, helyum ve diğer ionize gazlardan oluşurlar; yıldızlardan yayılan ışık enerjisi ile gorunur hale gelirler. ‘Bulutsu ’ yapıları nedeniyle ismi Latince ‘bulut ’ sozcuğunden gelir. Fakat bir nebula bir toz ve gaz bulutundan cok daha fazlasıdır. Zira, yıldızların doğduğu ve oldukleri yerlerdir de... Bazı nebulalar yeni yıldızların doğumuna ev sahipliği yapar. Bazıları ise olu ya da olmekte olan yıldızların kalıntılarından oluşur. Cıplak gozle bakıldığında ufak bulutlar gibi gorunseler de, capları yuzlerce ışık yılına kadar cıkabilir. Boyutları birbirinden cok farklı olabilen nebulalar bambaşka şekiller de alır.
Nebula Nasıl Keşfedildi?Gecmişte, galaksiler dahil coğu astronomik nesnenin nebula olduğu sanılıyordu. Astronomlar, yaklaşık 100 yıl oncesine kadar evrenin sadece icinde bulunduğumuz Samanyolu Galaksisi ’nden oluştuğunu sanıyordu. O donemde, teleskopla gozlemlenen diğer galaksilerin, Samanyolu ’ndaki ‘yerel ’ nebulalar olduğu duşunuluyor ve onlara ‘spiral nebula ’ ismi veriliyordu. Eski astronomi kaynaklarında bircok galaksinin isminin nebula olarak gecmesinin sebebi de budur. Oyle ki, Andromeda Galaksisi bile Andromeda Nebulası diye anılıyordu.
Nebulaların esasında yıldızlar arasındaki boşluklarda bulunan oluşumlar olduğu astronom Edwin Hubble tarafından anlaşıldı. Hubble 1919 yılında, ABD ’nin Kaliforniya eyaletindeki Mount Wilson Gozlemevi ’nde o donem dunyanın en buyuk teleskopu olan 2.5 metrelik Hooker Teleskopu ile bir ‘spiral nebula ’yı incelemeye başladı. Bu araştırmasıyla astronomi tarihini değiştirecekti. Zira, ‘spiral nebula ’ların Samanyolu ’na dahil olamayacak kadar uzak olduğunu ve o gune dek nebula olarak tanımlanan oluşumların esasında başka galaksiler olduğunu fark etti. Boylece evrenin sadece ‘bizim galaksimiz ’den ibaret olmadığını kanıtladı. Bu tarihi keşfin sonucunda da nebulanın tanımı değişerek bugunku şeklini aldı.
Artık en az 100 milyar başka galaksi olduğunu, her birinin yuz milyarlarca yıldızı bulunduğunu, bu yıldızların bircoğunun da gezegenlere sahip olduğunu biliyoruz. Astronomlar tum bilgileri nebula araştırmaları sayesinde edinmiş durumda.
Nebula Nasıl Oluşur?Nebulalar hem sonmekte olan ya da sonmuş yıldızlar, hem de yeni yıldızların oluştuğu alanlardır. Her nebula oluşmadan once bir yıldızdır. Peki yıldızlar nasıl olur, bu olumden bir nebula ve yeni bir yıldız nasıl doğar?
Yıldızlar, barındırdıkları gazların fuzyon reaksiyonlarının son bulmasıyla birlikte olmeye başlar. Hidrojen gazının helyum atomlarına donuştuğu reaksiyonlar son bulurken, yani hidrojen tukenmeye başlayıp yakıt azalırken, yıldızlar buyumeye başlayarak once ‘kırmızı dev ’ haline gelirler. Bu surecte basınc ve 100 milyon dereceyi bulan ısının etkisiyle bir yandan ice doğru cokerken bir yandan da uzaya gaz salmaya başlarlar. Bu aşamadan sonra yıldızlar beyaz cuce, notron yıldızı ya da bir karadelik haline gelebilir. Uzaya saldıkları gazlar ise sıcaklığı 15 bin derecenin uzerine cıkan bir bulutsu oluşturur. İşte, olen bir yıldızdan geriye kalan bu toz ve gaz bulutuna nebula adı verilir.
Supernova Nedir?Nebulalar, en gorkemli uzay olaylarından sayılan supernovalardan sonra da oluşabilir. Yıldızlar bazen kırmızı dev aşamasına geldiklerinde gazı aniden salar ve patlar. Belirli tip yıldızların olumunde yaşanan ve muhteşem goruntuler veren bu patlamalara supernova adı verilir. Supernovalar sonrasında oluşan nebulalar cok daha dağınık gorunurler.
Nebuladan Bir Yıldız Nasıl Doğar?
Yıldızların olumuyle oluşan nebulalar, aynı zamanda yeni yıldızların da hayata geldiği oluşumlardır. Olen bir yıldızdan geriye kalan gazların kutlecekim sonucunda yakınlaşarak oluşturduğu, sıcaklığı da 15 bin dereceyi aşan bulutsularda gazlar arası yeni bir fuzyon reaksiyonu sureci başlar. Ana yıldız demir ve karbon yığını olarak omrunu tamamlarken, geride bıraktığı gazların arasındaki yeni fuzyon reaksiyonları yeni bir yıldızın oluşumuna yol acar. Yeni yıldız, icinden doğduğu eski yıldız kadar olmasa da yine gaz puskurtmesi yapar.
Klasik Nebula TurleriNebulalar kendi aralarında dort ana gruba ayrılır. Nebulanın doğası tam olarak anlaşılmadan once galaksilere ‘spiral nebula ’ denirken, tanımlanamayacak kadar uzaktaki yıldızlar da nebula sayılıyordu. Eski kaynaklarda bu tur atıflara rastlansa da, gunumuzde bu tanımlama ortadan kalkmıştır. Dort ana nebula turu ise şoyledir:
Salma Nebulası (HII Bolgeleri): Nebulaların bircoğu bu şekilde tanımlanır. Salma nebulası, tanımlı bir sınırı ve şekli olmayan, farklı şekillerde ışık sacmasıyla tanımlanan iyonize gaz bulutudur. Bu nebula turlerinde yakın zamanda - 1 ila yuzlerce ışık yılı once- yeni bir yıldız oluşumu gercekleşmiştir. Kutleleri santimetre kup başına birkac ila bir milyon partikulden oluşur. Salma nebulası ‘HII bolgeleri ’ diye de anılır. HII bolgeleri iyonize hidrojen anlamına gelir. Coğu zaman kırmızı gorunmelerinin nedeni de, en cok barındırdıkları elementin hidrojen olmasıdır. Emisyon nebulası ve yansı nebulası, salma nebulalarının birer turudur.
Gezegenimsi Nebula: Bu tur bulutsular, Guneş gibi duşuk kutleli yıldızlar tarafından evrimlerinin son aşamasında uzaya sacılan dış katmanların gaz halindeki kalıntılarından oluşur. Bu yıldızlar olme aşamasında sıcak birer beyaz cuce haline gelir. Bu beyaz cucenin sactığı ışık, eski yıldızın saldığı gazları aydınlatarak gezegenimsi nebulaları oluşturur. Kutlesi duşuk bir yıldızdan ortaya cıktıkları icin şekilleri daha duzenli, coğunlukla yuvarlağa yakın olur. Guneş ’in de oluşumundan 12 milyar yıl sonra gezegenimsi bir nebulaya donuşmesi bekleniyor.
Gezegenimsi nebulaların gezegenlerle herhangi bir ilgisi yoktur. Bu şekilde adlandırılmalarının nedeni, onları buyutme gucu duşuk teleskoplarla ilk gozlemleyen astronomların yuvarlak gezegenlere benzetmiş olmalarıdır.
Supernova Kalıntıları: Bir supernova, buyuk kutleli bir yıldızın omrunun sonuna yaklaştığı sırada meydana gelir. Bu tur yıldızlar olurken yakıtları bittiğinde ice doğru coker ve sonra buyuk bir patlamayla uzaya dağınık yapılar sacarlar. Supernova kalıntıları adı verilen nebulaların oluşumu coğunlukla Samanyolu ’ndan başka galaksilerde gozlemlenmiştir.
Karanlık Nebula: Son derece yoğun oldukları icin ışık gecirmeyen, bir yıldız tarafından da aydınlatılmayan karanlık gorunumlu bulutsulara karanlık nebula denir. Karanlık nebulalar coğunlukla salma nebulalarının icinde yer alır.
En Bilinen Nebula OrnekleriNebulalar kendi iclerinde bu dort ana kategoriye ayrılırken, gorundukleri şekillerden esinlenilerek isimlendirilmiştir. En bilinen nebulalar şoyledir:
Avcı (Orion) Nebulası: Dunya ’dan cıplak gozle gorulebildiği icin en cok tanınan nebuladır. Orion bulutsusu, Dunya'ya en yakın yıldız oluşum bolgesi olan Orion ’da yer alır. Uzay araştırmalarında yıldız ve gezegen oluşumu hakkındaki keşiflerin buyuk coğunluğu, bir salma nebulası olan Orion sayesinde yapılmıştır.
Atbaşı Nebulası (Horsehead Nebula): En yaygın bilinen bulutsulardan biri olan Atbaşı Bulutsusu, Dunya'dan yaklaşık 1500 ışık yılı uzaklıktaki bir karanlık nebuladır. Şekli at başına benzetilir.
Yengec Nebulası (Crab Nebula): Boğa Takımyıldızı ’nın onunde yer alan bir supernova patlamasının kalıntısıdır. Oluştuğu supernovanın ilk olarak Cinliler tarafından 4 Temmuz 1054 yılında kayıtlara gecirildiği sanılır. Yengece benzetilen bu bulutsu Dunya ’dan yaklaşık 7 bin ışık yılı uzaktadır.
Eskimo Nebulası: İkizler takımyıldızı yonunde yer alan, cift kutuplu bir gezegenimsi bulutsudur. Eskimo parkalarının kabarık tuylu başlığını ve ortasında insan yuzune benzetilen şeklinden oturu bu isimle anılır. Kucuk teleskoplarla gorulebilir.
Diğer bilinen nebulalar şoyle isimlendirilmiştir: Kedi Gozu, Kartal, Cadı Başı, Işıldayan Goz, Kelebek, Kum Saati, Halka, Tarantula, Helis.