İndiği donemden gunumuze kadar gencliğini ve tazeliğini muhafaza etmiş olan yuce kitabımız Kur'Ân-ı Kerim, aslı olduğu gibi muhafaza edilen tek mukaddes kitaptır. Cunku o, İlÂhî koruma altındadır.

Muslumanlar, ilk gunden itibaren Kur'Ân'ı anlamak icin gayret sarfetmişlerdir. Onu en başta, vazifelerinden birisi de Kur'Ân'ı tebyîn olan Hz. Peygamber'den (s.a.s.) sorarak oğrenmişler, daha sonra gelenler sahabeden, arkadan gelenler sahabeden oğrenenlerden, daha sonrakiler ise kendi gayret ve uğraşıları, tedarus ve tezakur yolları ile oğrenmişler ve anlamaya calışmışlardır. Asırların gecmesiyle, Kur'Ân'ı anlama, yani tefsîr metodları da değişmiştir. Başlangıctan zamanımıza kadar lugat, belÂgat, edeb, nahiv, fıkıh, mezheb, felsefe, tasavvuf ve daha pek cok yonlerden tefsîrler meydana getirilmiş, bu farklı tefsîrler farklı usûller takip etmiştir. Hedef, okuyup anlaşılması ve ona gore yaşanması icin gonderilen bu ilÂhî kitabın her seviyeden insanın anlayışına sunulması ve ondaki mÂn zenginliklerinin ortaya cıkarılması olmuştur.


I. TEFSÎR TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ

A. Tefsîr'in Istılahî MÂnÂsı

Âlimler, ıstılahî acıdan ceşitli tefsîr tariflerinde bulunmuşlardır:
"Tefsîr, Allah kelÂmının acıklamasıdır." yahud "Tefsîr, Kur'Ân lÂfızlarının ve mefhumlarının acıklayıcısıdır." (el-Hûlî 1995, 13)

Diğer bir tarife gore ise; "tefsîr, insan gucu ve Arapca dil bilgisinin verdiği imkÂn nispetinde Kur'Ân metninin mÂnÂsından bahseden bir ilimdir." (KÂtip Celebi 1971-72, 1/427)

Tefsîrin Âlimler arasındaki yaygın anlamı: "Kur'Ân-ı Kerim'in mÂnÂlarını keşfetmek, ondaki muşkil ve garîb lÂfızlardan kastedilen şeyi beyan etmektir." (Lisanu'l-Arab; TÂcu'l-Arûs; Zerkeşî 1972, 2/147; Zerkanî, 1/471) Ancak bu mÂnÂda tefsîr kelimesi yalnız Kur'Ân'a has bir acıklama olmayıp, ilmî, edebî ve fikrî eserlerdeki acıklama ve izahlar icin de kullanılır. BeyÂn ehline gore tefsîr kelimesi, kapalı ve anlaşılmaz olan sozun kapalılığını giderip acıklayacak şekilde sozu uzatıp fazlalaştırmaktır. (Tehavenî 1984, 2/1115-1116)

"Tefsîr; insan gucunun yettiği kadarıyla Kur'Ân-ı Kerim'de Allah'ın muradını araştıran bir ilimdir". (el-Beyumî, 3/4)

Tefsîr ilminin konusu, butunuyle Kur'Ân Âyetleridir. Bu ilmin gÂyesi; gerek bu dunyada, gerekse Âhirette kişilerin selÂmete ve saadete ulaşmalarını sağlamak icin Allah'ın kitabını onun ifÂde etmek istediği maksada yakın olarak anlamak, anlatmak ve faydalı sonuclar cıkarmaya calışmaktır.


B. Kur'Ân-ı Kerim'in Tefsîrine Duyulan İhtiyac

Kur'Ân-ı Kerim, "mÂnÂsı acık bir Arapca ile" (Şuar Sûresi, 26/195) Cenab-ı Hak tarafından Peygamberimiz?e vahyedildi.

Selîkaları bozulmadığı icin, Kur'Ân'ın indiği devrin Arapları lûgat bakımından Kur'Ân'ı anlıyorlardı. Ancak, lûgavî mÂnÂları bilmekle birlikte, lÂyıkıyla anlayamayacakları meseleler de vardı. Hadislerden de anlaşılıyor ki, Kur'Ân-ı Kerim'deki bazı kelime ve Âyetler hususunda bazı sahabiler, gerek Hz. Peygamber'e ve gerekse Âlim sahabilere muracaat ederdi. Bir taraftan muteşabih Âyetler, diğer taraftan Arap alfabesinin o zamanki buyuk noksanlığı olan hareke ve noktaların bulunmayışı, nihayet muhtelif kıraatların mevcudiyeti, Kur'Ân-ı Kerim'in bazı yerlerini tefsîr etmek ihtiyacını zaruri kılmıştır. (Okic 1995, 144-145)

Kur'Ân, mu'minlerin şahsî ve ictimaî hayatlarını duzenlemek gayesiyle teşriî hukumler vaz? ediyordu. Bu hukumleri istinbat etmek, sadece Arapcayı bilmekle mumkun olmaz. Onda muteşÃ‚bih Âyetler, muphem bırakılan hususlar, tahsisi murad edilen umumî hukumler vardır. Bu sahalarla alÂkalı Âyetleri lÂyıkıyla anlamak, o mevzularda yuksek bir ilmî seviyeye bağlıdır. Bir kısım muhim vasıflarını hulÂsa ettiğimiz boyle bir kitabın, herkes tarafından kolayca ve incelikleriyle anlaşılması elbette kolay değildir. Bu sebeple Ashab-ı Kiram, umumiyetle Kur'Ân'ı en iyi anlayan insanlar idiyse de, iclerinde, tabiatıyla, seviye farkları vardı. Kur'Ân'la meşguliyet, Peygamber?le musÂhebet, aklî muhÂkeme kabiliyeti, Arap dili ve şiirine vukuf, tarihi malûmat derecelerine gore Kur'Ân hakkındaki bilgileri de farklı oluyordu. TemÂyuz ettikleri sıfatlarına rağmen en ileri gelenlerinin dahi anlayamadıkları Âyetler oluyorduı. Bundan dolayı Kur'Ân'ın acıklanmasına ihtiyac vardı. (Yıldırım 1983, 17-20)

Ayrıca Dîn-i İslÂm, yalnız bir zamana, yalnız Arap kavmine mahsus değil, butun mustakbel zamanlara, kavimlere de şÃ‚mil, umumî bir dindir. Binaenaleyh, Kur'Ân'ın mÂnÂsından her Musluman kavmin bihakkın istifÂde etmesi bir vecîbedir. Bu istifÂde ise, ancak tefsîr vÂsıtasıyla kÂbil olabilir. Bu sebeple Kur'Ân-ı Kerim'in guzelce anlaşılması icin salÂhiyet sahibi, dinî ilimlerde ve sÂirede mutebahhir olan İslÂm Âlimleri tarafından tefsîrler yazılmasına dÂim ihtiyac vardır. (Bilmen 1973, 1/105-107)


C. Hz. Peygamber'in (s.a.s.) Kur'Ân'ı Tefsîri

Yuce Allah'ın rahmet ve hikmeti, ilahî Kitabı insanlara vahiy sûretiyle gondermeyi iktiza ettiği gibi, vahye mazhar olan Peygamber'in de onu bizzat acıklamasını istemiştir. Allah'ın kitabının mÂn ve ahkÂmını, Peygamber'in izah etmesi bundan dolayı gereklidir. Cunku Kur'Ân-ı Kerim'deki hakikatleri bize en iyi oğretecek, bizzat kendisine kitap gelen mumtaz zÂt Hz. Peygamber'dir (s.a.s.). O, Kur'Ân tefsîrinin aslı ve esasıdır. Zira Kur'Ân O?na indirilmiştir. O, mutlak olarak Kur'Ân'ı insanlar icinde en iyi bilen ve en iyi anlayandır. Bu bakımdan O, mubelliğdir ve tebyinle mukelleftir. Bu hususlar Âyetlerde acık olarak belirtilmiştir. (Maide Sûresi, 5/67; Nahl Sûresi,16/44; Nis Sûresi, 4/105)

Şimdi de Hz. Peygamber'in tefsîrinin ozelliklerinden bahsedelim:

Hz. Peygamber'in (s.a.s.) tefsîri, Kur'Ân'ın mucmel olan Âyetlerini tafsil, umumî hukumlerini tahsis, muşkilini tavzih, neshe delÂlet etme, muphem olanı acıklama, garip kelimeleri beyan, tavsif ve tasvir ederek muşahhas hÂle getirme, edebî incelikleri muhtevî Âyetlerin maksudunu bildirme gibi belli başlı kısımlara taalluk eder. (Yıldırım 1983, 31)

AhkÂma, Âhiret ahvaline, kısas ve ahbÂra ait bazı hususlar vardır ki, Kur'Ân'da zikredilmezler. Bunların tefsîri Peygamberimize bırakılmıştır. "Biz sana da Kur'Ân'ı indirdik. TÂ ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini acıkca anlatasın." (Nahl Sûresi,16/44) Âyetiyle, Hz. Peygamber acıklamakla mukellef kılınmıştır. O?nun beyanı kavliyle, fiiliyle ve ikrarıyla olurdu. (a.g.e., 33-34)

Kur'Ân'daki hukumlerin ekserisi kullî olduğundan, o kullî hukumleri izÂh ve acıklamak icin dÂima Sunnet'e ihtiyac duyulmuştur. Başlangıctan beri Sunnet, İslÂm teşrî'nin ikinci kaynağı olmuştur. (Cerrahoğlu, 1/46-47)

Allah Resûlu?nun Kur'Ân'ı tefsîr ettiğini, muhtelif hadis mecmualarındaki rivÂyetlerden oğrenmekteyiz. O'nun bu tefsîri, hadis mecmualarının "KitÂbu't-Tefsîr" bolumunu oluşturmuştur.


D. Sahabe Devrinde Tefsîr

Hz. Peygamber'den sonra tefsîr sahasında en buyuk rolu Sahabe yuklenmiştir. Cunku SahÂbe, sarsılmaz imanları, hÂdiseleri izlemeleri ve sebeb-i nuzûle vakıf olmaları sebebiyle Kur'Ân'ı en iyi anlayan topluluk idi. İslÂm'a davette, Hz. Peygamber'in ilk muhÂtabı olan bu muhterem zÂtlar, O'ndan her zaman, imanlarını kuvvetlendirecek feyzi almışlar, gerek Kur'Ân'ın, gerekse Hz. Peygamber'in emirlerine derhal itaat ederek, Hz. Peygamber'den Kur'Ân'ın mÂnÂsını ve tatbikÂtını oğrenmişler, oğrendikleri sûreyi ezberleyinceye ve anlayıncaya kadar uzerinde durmuşlar, iyice bellemeden başka sûreye gecmemişlerdir. (Cerrahoğlu 1962, 9/34-36)
Yalnız hepsinin Kur'Ân'ı anlamada eşit seviyede olmadıkları da gozlenmiştir. Sahabenin bilgi ve kultur yapısıyla Arap dil ve edebiyatına vÂkıf olma husûsundaki yetişkinlik dereceleri, ayrıca Hz. Peygamber'in yanında devamlı bulunma veya bulunamama durumları boyle bir anlayış farklılığını getirmiştir. Bunun icin de, en bilgili ve en kulturlu olanlar tefsîr ile meşgul olabilmişlerdir. (Okic 1995, 145)

Sahabe, Kur'Ân Âyetlerini tefsîr ederken Kur'Ân'ın kendi beyanına ve Hz. Peygamber'den işittikleri ve gordukleri bir şey olup olmadığına bakıyorlardı. Hakkında nass mevcut olanlar uzerinde konuşmuyorlardı. Bunların dışındaki tefsîrine ihtiyac duydukları Âyetlerin acıklanmasında re'y ve ictihada başvuruyorlardı. Coğunlukla Âyetlerin sebeb-i nuzûllerini anlatmak sûretiyle tefsîr yapmışlardır. İctihatla yaptıkları tefsîrde dil ve din yonu ağırlık kazanmıştır. Âyetteki muşkili halletmek icin farklı metodlar takip ederek, farklı goruşleri ortaya koymuşlardır.

SahÂbeden, Kur'Ân tefsîrine dair en cok rivÂyette bulunan ve tefsîr alanında un kazanan şu kişileri sayabiliriz:

Ali ibn Ebî TÂlib (40/660); Abdullah ibn Mes'ûd (32/652); Ubeyy ibn KÂ'b (19/640); Abdullah ibn AbbÂs (68/687); Ebû Musa'l-Eş'arî (44/664); Zeyd ibn SÂbit (45/665); Abdullah ibn Zubeyr (73/692). (Ayrıca ayrıntı icin: Zehebî, 1/57/59; Cerrahoğlu, 1/69-75, 86-90)


E. TÂbiîler Devrinde Tefsîr

Gerek Hz. Peygamber (s.a.s.), gerekse Dort Halife devrinden itibaren, yeni fetihlerle İslÂm devletinin sınırları Arap Yarımadası?nı aşmıştı. Fethedilen her beldeye İslÂm'ı oğretmek icin muallimler, asayişi temin etmek icin de valiler gorevlendiriliyordu. Bu şekilde muhtelif şehirlere dağılan SahÂbe, oralarda ilmî hareketlere başlamıştı.

İslÂm Dini'nin hukumran olduğu beldelerde, sahabenin guzîde bilginleri, tedrîs halkalarını kuruyor ve etraflarına toplanmış olan tabîûndan oğrencilerine Kur'Ân'dan anladıkları ve Hz. Peygamber'den oğrendikleri tefsîri oğretiyorlardı. Bilhassa Muslumanların yaşadıkları bircok bolgede, fitnenin zuhuruyla ihtilafların artması, goruş ve kanaat farklılıkları neticesinde grupların ortaya cıkması, her grubun, haklılığını isbat etmek icin oncelikle Kur'Ân'a sarılması, bazan yanlış ve bozuk te'villerle halkın yanıltılmaya calışılması... gibi sebepler, Sahabe'den bazılarının yaptığı uzere, Kur'Ân'ın tefsîri hakkında ihtiyatlı davranmak ve mes'ûliyetinden korunmak gÂyesiyle Tabiûn'dan bazılarının da karşı cıkmasına rağmen Kur'Ân'ın makûl ve doğru bir şekilde tefsîr edilmesine şiddetli ihtiyac duyuluyordu. İşte bu ve buna benzer daha başka sebeplerden dolayı Sahabe'nin ileri gelen Âlimlerine muracaat sıklaşıyor, onların cevrelerinde Kur'Ân ve Hadîs tedrîs ediliyordu. (Duman 1992, 133)

Bu faaliyetin tabiî sonucu olarak, hocaları Sahabîler, oğrencileri tÂbiîler olan mektepler (medreseler) oluştu.

1.Mekke Medresesi. 2.Medîne Medresesi. 3.Irak (Kûfe) Medresesi. (İbn Teymiyye 1988, 78-79)

TÂbiîler buralarda tefsîr ve ilmî hayata yeni bir hareket kazandırmışlardır. Bu uc tefsîr okulu ayrı bolgeler ve ayrı şahıslar tarafından kurulduğu icin, aralarında ayrılıklar bulunduğu gibi muşterek taraflar da mevcuttur. (Ayrıntılı bilgi icin: es-Suyutî, 2/242; ez-Zehebî, 1/99-132)


F. TÂbiîler Devrinden Sonraki Tefsîr

Sahabe ve TÂbiîn rivÂyetleriyle başlayan tefsîr ilmi, tedvîn edilinceye kadar boyle devam etmiştir. Yani ilk asırlarda tefsîr ilmini hadis ilminin bir kolu olarak gormekteyiz. Fakat muteakip asırlarda rivÂyet tefsîrinin yanısıra dirÂyet tefsîri de gelişmeye başlamış, boylece hicrî ikinci asırdan itibaren hadis ilminden bağımsız olarak tefsîrler meydana getirilmiştir. Sozlu rivÂyet karakterinden dolayı Hz. Peygamber ve Sahabe donemine "tefsîrin birinci merhalesi"; hadisin bir cuz'u olma ozelliğiyle TÂbiîler donemine "tefsîrin ikinci merhalesi" denilmiştir. Tefsîr, Etbau't-TÂbiîn doneminde mustakil bir ilim huviyeti kazandığı icin bu devre de, "tefsîrin ucuncu merhalesi" olarak değerlendirilmiştir. (ez-Zehebî, 1/140; Cerrahoğlu, 1/174)

Tefsîrin mustakil bir ilim huviyetini kazandığı Etbau't-TÂbiîn doneminde her bir Âyet, mushaf tertibi gozetilerek tefsîr edilmiştir. İlk tefsîrlerin coğu kaybolmuş ve bize kadar ulaşmamıştır. Bu bakımdan Taberî?nin (310/922) tefsîri bu eski tefsîrleri koruyan tefsîrler kolleksiyonu sayılmıştır. (Cerrahoğlu 1991, 269-270)


II. TEFSİR CEŞİTLERİ

Kur'Ân Tefsîrindeki Farklılığın Sebepleri

Kur'Ân tefsîrindeki farklılıkların, biri Kur'Ân'ın yapısı, muhtevası ve uslûbundan, diğeri de mufessirlerin goruş, duşunce ve tavırlarından kaynaklanan iki ana sebebi bulunmaktadır.

Bunlardan birincisi: Kur'Ân'ın, insan hayatının butun yonlerini ihtiva etmesi ve insan butunluğune dair bilgiler vermesi, yani Kur'Ân'ın muhtevasında yer alan bilgilerin, cok yonlu ve cok gayeli, bir de bu bilgilerin, aynı zamanda cok mukemmel şekilde sunulmuş olmasıdır. Hem indiği asrın ve daha sonraki asırların realitelerine uygun kavramların secimi, hem de bu kavramlarla ifade edilen bilgilerin koordinasyonundaki mukemmellik, Kur'Ân tefsîrinde farklılıklar meydana getirmiştir. Kur'Ân-ı Kerim'in lÂfzından kaynaklanan ihtilÂflar denince de akla muteşÃ‚bih Âyetler gelmektedir. MuteşÃ‚bihlik, kendi yapısı icabı, farklı anlayışları icinde barındırmakta, farklı anlayışlar da farklı yorumlara yol acmaktadır. Buna, ayrıca şunları da ilÂve edebiliriz:

Kıraat farlılığından doğan ihtilaflar; i?rap yonunden hasıl olan ihtilÂflar; musemmanın tek, ismin birden fazla olması sebebiyle ihtilÂf; kelimenin lugat mÂnÂsında dilcilerin ihtilafları; Âyette ıtlÂk ve takyîd ihtimalinin bulunması sebebiyle ihtilaf; Âyette, hakîkat veya mecazî mÂnÂnın kasdedilmesi ihtimalinden doğan ihtilÂf; Âyetin mÂnÂsının umum veya husus ifade etmiş olmasından doğan ihtilÂf; kelimenin zait olup olmadığından doğan ihtilÂf; hukmun mensuh olup olmaması konusundaki ihtilÂf; Hz. Peygamber ve seleften farklı rivÂyetlerden doğan ihtilÂf; Âyet icerisindeki kelimelerin takdim ve te'hiri sebebiyle ihtilÂf; zamirin merciinin Âyette acıkca belli olmaması sebebiyle ihtilÂf. (Duman 1992, 186-189; misaller icin bkz: Kırca, 39-42)

İkincisi ise: İnsandan ve insanın yapısından, goruş, duşunce ve tavırlarından kaynaklanmaktadır. Mufessirin bir insan olarak fıtrî yapısı, hususi kabiliyetleri, bilgi yoğunluğu, temayulleri, on bilgili veya on yargılı olup olmaması, idealleri, siyasî, iktisadî ve sosyal olayların kendisine olan etkisi vs. gibi sebebler, mufessirin Kur'Ân'a yoneliş ve bakış acısını şekillendiren ve bir olcude tayin eden etkenlerdir. Bu etkenler de, Kur'Ân tefsîrinde farklılıkları ortaya cıkartmaktadır. (Kırca, a.y.)

Şimdi de tarihî surec icinde ortaya cıkmış tefsîr ceşitlerini kısaca tanıtalım:

Tefsîrciler, otedenberi tefsîr ceşitlerini genellikle "rivÂyet tefsîri" ve "dirÂyet tefsîri" olmak uzere iki ana bolumde ele almışlardır. (KÂfiyeci, 54; Bilmen 1973, 1/107; Sofuoğlu 1981, 263) Bunlardan birincisi Kur'Ân-ı Kerim, Resûlullah'ın (s.a.s.) sunneti, Sahabe ve TÂbiûn sozlerine dayanan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre "rivÂyet tefsîri" denildiği gibi, "naklî tefsîr" veya "me'sûr tefsîr" de denilir.

İkincisi yani "dirÂyet tefsîri" ise, Arap dili ve edebiyÂtı, dinî ve felsefî ilimler ile ceşitli musbet ilimlere dayanan tefsîrdir. Bu usûl ile yapılan tefsîre de "dirÂyet tefsîri" veya "rey ile tefsîr" ya da "ma'kûl tefsîr" denir.

Biz, şimdiye kadar genellikle tercih edilen bu taksimden biraz farklı bir taksim yapmak istiyoruz. Oncelikle tefsîri: 1. Mevdûî/Konulu tefsîr ve 2. Mevziî/tecziî/Âyet Âyet tefsîr olmak uzere ikiye ayırmak, daha sonra da bunları kendi aralarında taksime tabi tutmak istiyoruz.

1. Mevziî*/tecziî/Âyet Âyet tefsîr: Bu tefsîr ceşidi de kendi arasında bolumlere ayrılır: a.Tahlîlî tefsîr, b. İcmÂlî tefsîr, c. MukÂren/karşılaştırmalı tefsîr.

Tahlîlî tefsîr de kendi arasında bolumlere ayrılır: a.RivÂyet tefsîri, b.DirÂyet tefsîri.

DirÂyet tefsîri de kendi arasında iki kısma ayrılır: a.Mutlak dirÂyet tefsîri. Yani hicbir goruş ile kayıtlanmamış tefsîr. b.Mukayyed dirÂyet tefsîri. Belli bir goruşun hÂkim olduğu tefsîr.

Mukayyed dirÂyet tefsîri de kendi arasında birtakım kısımlara ayrılır:

a. Tasavvufî/Sûfî tefsîr, b. Felsefî tefsîr, c. Fıkhî tefsîr, d. Fennî tefsîr, e. Edebî-İctimaî tefsîr, f. Lugavî tefsîr, g. Tarihî tefsîr, h. Fırka tefsîrleri, ı. İlhÂdî tefsîr.
Şimdi de bunlar hakkında kısaca bilgi verelim.

1. Mevziî/Tecziî/Âyet Âyet Tefsîr
Kur'Ân-ı Kerim Âyetlerinin, mushaf tertîbine gore Âyet Âyet ve sûre sûre tefsîr edilmesine Tefsîru'l-Mevziî denir. Bazıları buna teczîî (Sard, 7-9) ve taklîdî de (Fûde 1985, 45) demişlerdir. Bu ceşit tefsîrde, Âyetlerin mushaftaki tertibine riÂyet edilir. Her Âyetin belli bir mevzii, yani yeri ve mekÂnı olduğu icin bu ceşit tefsîre "mevziî tefsîr" ismi verilmiştir. Bazıları ise bu ceşit tefsîre "muselsel" (Şarkavî 1980, 106) "atomik tefsîr, geleneksel metod" (Kırca 1993, 190) isimlerini vermişlerdir
Bu ceşit tefsîrde mufessir, baştan sona mushafla birlikte ilerler. Onun bolumlerini, kısımlarını, parcalarını daha onceden tesbit ettiği metoda gore acıklamaya calışır. Âyetleri olaylarla, goruşune gore, yahut rivÂyetlerle, veya soz konusu başka Âyetle mefhum ve ıstılahta ortak yanı bulunan başka Âyetlerin mutÂlÂasıyla acıklamaya calışır. Boylece tefsîr edilmek istenen Kur'Ân parcasının anlamına imkÂn nisbetince ışık tutmaya calışırken bu tefsîr metodlarının tumunde, yalnız soz konusu edilen Kur'Ân parcasının kapsamına girdiği siyak nazar-ı itibara alınır.
Daha once de belirtildiği gibi Âyet Âyet yapılan bu tefsîr ceşidi tahlîlî, icmÂlî ve mukÂren olmak uzere uce ayrılır.

A. Tahlîlî Tefsîr: Kur'Ân Âyetlerinin mushafın tertibine gore sûre sûre ve Âyet Âyet tefsîr edilmesidir ki, mufessir, Âyetleri butun yonleriyle araştırıp hedeflerini ortaya cıkarır. (el-Kumî 1982, 16)

B. İcmÂlî Tefsîr: Kur'Ân Âyetlerinin icmÂlî olarak (kısaca) tefsîr edilmesidir. Tefsîrî tercemeye benzer. Bu ceşit tefsîrde de mushaf tertibine gore sûre sûre ve Âyet Âyet tefsîr yapılır. Oncelikle garib kelimelerin ve cumlelerin mÂnÂları verilir, birazcık ilim sahibi olanların anlayabileceği şekilde Âyetlerin hedefi zikredilir ve Âyetler arası irtibat belirtilir. (el-Omerî 1986, 41)
C. MukÂren Tefsîr: Turkce olarak "karşılaştırmalı tefsîr" diyebileceğimiz bu ceşit tefsîr metodu şoyledir: Mufessir tefsîrini yapacağı Âyetin tefsîri icin daha once yazılan tefsîrlere muracaat eder. Onların Âyet hakkındaki goruşlerini araştırır. Mufessirlerin değişik tefsîr metodları ile yaptıkları tefsîrlerini karşılaştırır. Bu goruşler icinde itimad ettiği goruşu alır, beğenmediği goruşleri terk eder. (a.g.e., 44)


A.Tahlîlî Tefsîr

Tahlîlî tefsîr de ikiye ayrılır: 1.RivÂyet tefsîri. 2.DirÂyet tefsîri.

1. RivÂyet Tefsîri: Kur'Ân-ı Kerim, Resûlullah'ın (s.a.s.) sunneti, Sahabe ve TÂbiûn sozlerine dayanan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre "rivÂyet tefsîri" denildiği gibi, "naklî tefsîr" veya "me'sur tefsîr" de denilir. RivÂyet tefsîrleri bize, Âyetlerin mÂnÂlarını, kırÂat vecihlerini, muhkem veya muteşÃ‚bih olduklarını, nuzûl sebeplerini, nÂsih ve mensûhunu bildirdiği gibi, gecmiş ummetler ve onlarla ilgili Âyetler hakkında da bilgi verir. Bu tur bilgiler, daha ziyÂde hadîs, siyer, megÂzi ve tarih kitaplarında yer alır. Bu ceşit tefsîr, başlangıcta rivÂyetle başlamış, Hz. Peygamber'den SahÂbeye, onlardan da TÂbiîlere intikÂl etmiştir. Daha sonra rivÂyetler toplanmış, tefsîrler tedvîn edilmiştir.

Şimdi en meşhur rivÂyet tefsîrlerinin isimlerini muellifleriyle birlikte zikredelim:

1. İbn Cerîr et-Taberî, CÂmiu'l-BeyÂn an Tefsîri'l-Kur'Ân. 2. Ebu'l-Leys Semerkandî, Tefsîru Ebi'l-Leys. 3. el-VÂhidî, el-Vecîz fî Tefsîri'l-Kur'Âni'l-Azîz. 4. el-Begavî, MeÂlimu't-Tenzîl. 5. İbn Atiyye, el-Muharraru'l-Vecîz fî Tefsîri KitÂbi'l-Azîz. 6. İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'Âni'l-Azîm. 7. CelÂleddin es-Suyutî, ed-Durru'l-Mensûr fi't-Tefsîr bi'l-Me'sûr.

2. DirÂyet Tefsîri: DirÂyet tefsîri, rivÂyetlere munhasır kalmayıp Arap dili ve edebiyÂtı, dinî ve felsefî ilimler ile ceşitli musbet ilimlere dayanılarak yapılan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre de "dirÂyet tefsîri" veya "rey ile tefsîr" ya da "ma'kûl tefsîr" denir. Zehebî'nin ifadesine gore re'y ile tefsîr, mufessirin, Arap sozlerini, konuşma şekillerini, Arapca lafızların mÂnÂlarını ve delÂlet vecihlerini, cÂhiliyye devri şiirinden yararlanarak, nuzûl sebeplerine de vÂkıf olarak Kur'Ân Âyetlerinin nÂsih ve mensûhunu ve tefsîr bilgininin muhtac bulunduğu diğer konuları bildikten sonra Kur'Ân'ı ictihÂd ile tefsîr etmekten ibÂrettir. (ez-Zehebî, 1/255) Yani dirÂyet tefsîrinde asıl bahis mevzûu olan husûs, şahsî hamûleye ve kabiliyete dayalı olarak goruş ve ictihÂddır.

Bir Âyet hakkında onu acıklayan bir Âyet veya bir hadîs bulunmadığında, tabiî olarak re'y ve ictihÂdla tefsîr edilir. Bu durumdaki mufessirin, tefsîr usûlune gore kendisi icin şart olan ilimleri oğrenmiş olması gereklidir. Aksi takdirde, mucerred re'y ile yapacağı tefsîr, Kur'Ân'a ters duşeceğinden makbûl değildir.

DirÂyet tefsîri kendi arasında ikiye ayrılır: 1. Mutlak DirÂyet tefsîri. 2. Mukayyed DirÂyet tefsîri.

2a. Mutlak DirÂyet Tefsîri: Kendisinde muayyen bir goruşun, mesel sûfî, felsefî veya fennî goruşun hÂkim olmadığı dirÂyet tefsîridir. (el-Beyumî, 16) Şimdi de bu tarzda yazılmış birkac onemli mutlak dirÂyet tefsîr ve mufessirlerini zikredelim: 1. Fahruddin er-Razî, MefÂtîhu'l-Gayb (Tefsîr-i Kebîr). 2. KÂdî Beyzavî, EnvÂru't-Tenzîl ve EsrÂru't-Te'vîl. 3. Nesefî, MedÂriku't-Tenzîl ve HakÂkiku't-Te'vîl. 4. Ebussuûd Efendi, İrşÃ‚du'l-Akli's-Selîm il MezÂye'l-Kur'Âni'l-Kerim.

2b. Mukayyed DirÂyet Tefsîri: Kendisinde muayyen bir goruşun, meselÂ, sûfî, felsefî, fıkhî, edebî-ictimaî goruşun hÂkim olduğu tefsîrdir. Mukayyed dirÂyet tefsîri kendi arasında kısımlara ayrılır. Şimdi de mukayyed dirÂyet tefsîrinin bu kısımlarını kısaca acıklayalım.


a. Sûfî/Tasavvufî Tefsîr

Peygamber Efendimiz?in vefatından sonra ozellikle fetih hareketleri sırasında yeni Musluman olanların da etkisiyle dinî yaşayışta bazı farklılıklar ortaya cıkmıştır. Bu da, fert ve toplum seviyesinde kurulan dengelerde bazı değişiklikleri beraberinde getirmiş, birtakım sosyo-kulturel ve sosyo-ekonomik sebeplerin de etkisiyle ibadete fazla duşkunluk, uzlet, dunyadan uzaklaşma ve zuhd hayatı gibi davranışların on plana cıktığı gorulmuştur. Bu duşunce ve davranışlarda bulunan kişiler, insanları kendileri gibi duşunmeye ve yaşamaya teşvik etmek icin en kolay ve en kestirme yolun Kur'Ân'ı, kendi anlayışları istikametinde yorumlamak olduğunu gorerek Kur'Ân'a yonelmişlerdir. Neticede bu hareket, Kur'Ân'da yer alan bazı ahlakî kavramları batınî bir mÂn ile yorumlamaya calışmıştır. Boylece Kur'Ân lafızlarının biri zahirî, diğeri de batınî olmak uzere iki ceşit yorumu ortaya cıkmıştır.

Tasavvuf, nazarî ve amelî olmak uzere ikiye ayrılır. Her iki kısmın goruşlerine uygun olarak iki ceşit sûfî tefsîr meydana gelmiştir. 1.Nazarî sûfî tefsîr, 2.İşÃ‚rî sûfî tefsîr.

1. Nazarî Sûfî Tefsîr: Kur'Ân'ı, tetkiklerine ve felsefî goruşlerine dayandırıp, onu arzu ettikleri şekilde mÂnÂlandırma ekolu olarak ortaya cıkmıştır. (Zehebî, 2/340; Ateş 1974, 167)

2. İşarî Sûfî Tefsîr: ZÂhir mÂnÂsı ile bağdaştırılabilen, sulûk erbabının bilebileceği birtakım anlamlara ve işÃ‚retlere gore Kur'Ân'ı tefsîr etmektir. Burada, nazarî sûfî tefsîrde olduğu gibi sûfî mufessirlerin on fikir ve yargıları yoktur. Mufessir, bulunduğu makamda icine doğan ilhÂm ve işÃ‚retlerle Âyetleri mÂnÂlandırmaya calışır. Kalblerine doğan bilgiyi kapalı bir uslûp ile, remiz ve işÃ‚ret yoluyla ifade ederler. Yaptıkları tefsîrlere de tefsîr değil, işaret adını verirler. Bunun icin tasavvufî tefsîre "işarî tefsîr" adı verilir. Diğer bir ifade ile bu tefsîr, ilk anda akla gelmiyen, fakat tefekkurle, Âyetin işaretinden kalbe doğan mÂnÂları ihtiva eder. İşarî tefsîrler, makbûl ve makbul olmamak uzere iki gruba ayrılırlar. (Zerkanî, 1/546-556; Kayhan 1991, 92) Bazı tasavvufî tefsîrlere ornek olarak şunları zikredebiliriz:

1. et-Tusterî, Tefsîru'l-Kur'Ân'i'l-Azîm; 2.Sulemî, HakÂiku't-Tefsîr; 3.Muhammed el-Kuşeyrî, LetÂifu'l-İşÃ‚rÂt.


b. Felsefî Tefsîr
Felsefenin İslÂm dunyasında yayılıp gelişmesini muteÂkıben İslÂm'ın bazı itikÂdî mes'elelerini felsefî yorumlarla acıklama gayretleri gorulmeye başladı. Bunun sonucunda -diğer bazı tefsîr faÂliyetlerinde muşahede etmiş olduğumuz gibi- Kur'Ân Âyetlerinin felsefî terminoloji ile izah edilmesi gayreti ortaya cıktı. Boylece, "felsefî tefsîr" diyebileceğimiz bir anlayış belirdi. Ancak bu anlayışın taraftarları Kur'Ân'ın felsefî olarak izahını ihtiva eden tam bir tefsîr yazmış değillerdir. Daha cok munferid Âyetlerin felsefî yorumunu hedef alan birtakım calışmalar goze carpmaktadır. Bu calışmanın ilk orneklerini unlu filozof Kindî'de gormekteyiz. (Karlığa, Cetiner 1988, 16/198) Tefsîrle en cok ilgisi tesbit edilen İbn Sin ise, felsefede Farabî ve İhvÂn-ı SafÂ'yı tamamlamıştır. (Ayrıntı icin: Zehebî, 2/419-431; Turgut 1991, 289-293)


c. Fıkhî Tefsîr
Fıkhî tefsîr, Kur'Ân-ı Kerim'in amel yani ibÂdÂt ve muamelÂt yonleri ile meşgul olan, bu konu ile ilgili bulunan Âyetleri acıklayan ve onlardan hukumler cıkarmaya calışan bir tefsîr koludur. Bu nevi tefsîrin gayesi, İslÂm'ın ilk temel kaynağı olan Kur'Ân'ın ihtiva ettiği amelî hukumleri, kÂide ve prensipleri ortaya cıkarıp onları acıklamak ve onların nasıl uygulanacaklarını gostererek, insanlara dunya ve Âhiret saadetini temin etmektir. Fıkhî Tefsîr, Kur'Ân'ın inzÂli ile beraber başlamıştır. (Gungor 1996, 51-52) Genellikle Kur'Ân-ı Kerim tefsîrlerinde az veya cok olarak, Kur'Ân'ın ahkÂmına taalluk eden Âyetlere temÂs edilir. Fakat onun sırf bu yonune temas eden mustakil fıkhî tefsîrler de yazılmıştır. (Zehebî, 2/432-473; Ebû Huzeyfe 1988, 49-52) Bu tefsîrleri de, "AhkÂmu'l-Kur'Ân", "Fıkhu'l-Kur'Ân", "Tefsîru ÂyÂti'l-AhkÂm" adları altında gormemiz mumkundur. Butun bunlar, isimleri değişik olsalar da, Kur'Ân Âyetlerinin fıkhî yonden yapılmış tefsîrleridir.

Fıkhî tefsîr sahasında yazılan eserlerin bazıları: 1.eş-ŞÃ‚fiî, AhkÂmu'l-Kur'Ân; 2.Ebû Bekir el-CassÂs, AhkÂmu'l-Kur'Ân; 3.Ebû Bekr ibn Arabî, AhkÂmu'l-Kur'Ân; 4. el-Kurtubî, el-CÂmi'u li AhkÂmi'l-Kur'Ân.

d. Fennî Tefsîr
Kur'Ân'ın fennî tefsîrinde, Kur'Ân'ın butun ilimleri ihtiv ettiği esası, ağırlık noktasını teşkil eder. Bu yolu benimseyen kimselerin nazarında Kur'Ân, dinî itikadî ilimleri ihtiv etmekle beraber, onun diğer ceşitli ilimleri de kapsadığı fikri revac bulur. Kur'Ân'ın dinî ilimler dışındaki tecrubî ilimlerle olan munasebeti, onlara olan tesiri, insanları onları oğrenmeye teşviki gunumuzde yeni ortaya cıkmış değildir. İslÂm'ın ilk devirlerinden beri bu fikirleri savunanlar hep var olmuş ve bu konuda risÂle, kitap ve tefsîrler yazılmıştır. Her zaman ve her yerde meydana gelen bir hareketin tasvipkÂrları bulunduğu gibi, o hareketi benimsemeyen hatt ona mahÂlefet eden cereyanlar da meydana gelir. Fennî tefsîr hareketi de bazı mutekaddimîn ve muteahhirîn tarafından makbul gorulmemiş ve tenkide uğramıştır. (Ayduz 2000, 67-100)

e. Edebî-İctimaî Tefsîr
1. İctimaî Tefsîr: Asrımızda yeni bir tefsîr tarzı olarak kabul edilen ekolun en belirgin ozelliği, Onun ictimaî sahaya bakan yanlarını one cıkararak, hidÂyet gayeli tefsîre konu edilmesidir. Kur'Ân, toplum icin inmiştir. Bu yuzden tefsîr edilirken, cağın ictimaî problemleri Kur'Ân Âyetlerinin ışığında cozume bağlanmalıdır. Yani tefsîrin konusu insan, insanın hidÂyeti, ictimaî meseleler olmalıdır. Bu eğilime "İctimaî Tefsîr Ekolu" denilmesinin nedeni budur. Bu eğilime mensup olanlara gore onceki tefsîrler, fantazi turunden bazı konuları one cıkarmış hayattan uzak tefsîrlerdir. Kimi isrÂiliyyÂta dalarken, kimi dil kuralları uzerinde durmuştur. Kimi de mezhebî kavgalar ve nazarî catışmalarla doludur. Halbuki tefsîr, Musluman'ın gunluk hayatını ilgilendiren meseleleri ele almalıdır. (Şimşek 1995, 36) Cunku, Kur'Ân'da yer alan bilgilerin onemli bir bolumu insanın insanla olan ilişkilerine, bir başka ifade ile fert-toplum ilişkilerine aittir. Nitekim Kur'Ân'da insanın sosyal yapısından, aile nizamından, evlenme ve boşanmadan, muhtaclara yardımdan, miras ve ozel mulkiyetten, kabileler ve milletlerarası ilişkilerden ve farklılıklardan, yonetim biciminin dayandığı kurallardan, savaş ve barıştan ve daha pek cok sosyal konulardan bahsedildiği gorulmektedir.

Tasvip edilen ve edilmeyen yonleriyle ilim cevrelerinde tahlile tÂbi tutulan bu tefsîr hareketinin mumessili Muhammed Abduh'tur. Daha sonra Reşid Rıza, Mustafa el-Meraği, Seyyid Kutub, Said Havva ve Mevdudî gelmektedir. (Ayrıntılı bilgi icin: Zehebî, 2/547-609; Ebû Huzeyfe, 56-62)

2. Edebî Tefsîr: Edebî tefsîre yonelenler, Kur'Ân'ın belÂgat, muhteva zenginliği, ihtiva ettiği esasların insanlığa yetmesi, gaybî haberler ihtiva etmesi, daima yeni kalması, Hz. Peygamber'in arzusuna gore değil de, Cenab-ı Allah'ın takdirine gore gelmesi gibi konuları ele alırlar. Ayrıca Kur'Ân'ın dil ve uslûbuyla birlikte, inişini, Mushaf hÂlinde toplanmasını ve tabiat ilimlerini ilgilendiren yanlarını da mevzu edinirler. Buna Kur'Ân'ın i'cÂzını, yani az lafızla cok mÂn ifade etmesini de ilave edebiliriz. Kur'Ân'ın i'cÂz yonu uzerinde duranlar, daha ziyade onun belagatı, dil ve uslûbu uzerinde yoğunlaşmışlardır.

__________________