Mutezile - Cebriye - Murcie


Hz. Ali doneminde meydana gelen "hakem olayında" hakemi kabul edenler hariciler tarafından tekfir edilince, muslumanlar arasında "murtekib-i kebire" yani buyuk gunah işleyenin durumu gundeme gelir. Hariciler murtekib-i kebireyi tereddutsuz kafir olarak nitelerler. (1) Murcie mezhebi ise,"kufur ile taat fayda vermediği gibi, iman ile de masiyet bir zarar vermez" derler. (2)

İşte bu ortamda yeni bir ekol ortaya cıkar:
Biri Hasan-ı Basrinin sohbet meclisine gelir, "Murtekib-i kebire hakkında siz ne diyorsunuz? Bir kısmı tekfir ediyor, bir kısmı iman olunca zararı olmaz diyorlar" diye sorar. Hasan-ı Basri daha cevap vermeden, sohbetine devam edenlerden Vasıl b. Ata, "ben murtekib-i kebireye mumin demem. Kafir de demem. "El- Menzile beynel- menzileteyn" Ne mumindir, ne de kafir" der. Sonra kalkar, meclisin icinde bir koşeye cekilir. Hasan-ı Basri, "Vasıl bizden itizal etti (ayrıldı)" der. (3) Hasan-ı Basrinin cumlesinde yer alan itizal kelimesinden hareketle bu yeni ekole mutezile adı verilir.

Bu ekolun mensupları aklı esas kabul ederler. Akıllarına sığmayan sahih hadisleri inkarda bir beis gormezler. (4) Goz ile ruyetullahı reddederler. "Allahın kelÂmı mahluktur" derler. Kaderi inkar eder ve "Allah beşer ve hayvanların fiillerinin Halıkı değildir" derler. (5)

Kader meselesinde Mutezile ve Cebriye birbiriyle tam bir tezat icindedir. Cebriye, kula bir şey vermez, onun fiillerini Allaha izafe ederler. (6) Mutezile ise, "kul fiillerinin yaratıcısıdır" diyerek kaderi ibtal cihetine giderler. (7)

Mutezile mezhebi, Emeviler doneminde fikri bir hareket olarak kendini gosterir. Abbasiler doneminde ise, devletin resmi ideolojisi haline gelir. Ozellikle "Kuran mahluktur" iddialarını zorla kabul ettirmeye calışırlar. Bu goruşu reddedenler pek cok mihnet ve meşakkate maruz bırakılır. (8) Ahmed b. Hanbel onsekiz ay hapiste kalır. Yusuf b. Yahya, Nuaym b. Hammad, Ahmed b. Nasr gibi bazı zatlar ise bu yolda işkence altında hayatlarını kaybederler.

Kaynaklar: 1-Taftezani, Şerhul- Akaid, s. 140-141
2-Şehristani, s. 137; Ebu Zehra, I, 132-133; Kılavuz, s. 312
3-Şehristani, s. 42; Ebu Zehra, I, 138
4-Zehebi, Muhammed Huseyn, Et-Tefsir vel- Mufessirun, Daru İhyait- Turasil- Arabi, Beyrut, ts., I, 373
5-Bağdadi, Hatib, El-Fark beynel- Fırak, Mektebetu Darut- Turas, Kahire, s. 114-115
6-Şehristani, s. 72; Ebu Zehra, I, 115; Kılavuz, s. 313
7-Şehristani, s. 39
8-Ebu Zehra, I, 147
Doc. Dr. Şadi EREN

__________________