MODERN FİNANS PİYASALARI son derece karmaşık, kavranması guc mekanizmalardır. Ozellikle, Kur’an’ın emriyle, hem haksızlık yapmaktan, hem de haksızlığa uğramaktan kacınan bir Musluman icin, ortada katmerli bir gucluk olduğu muhakkaktır. Bu zorluğun aşılmasında; faizin ne olduğu, ceşitleri, faiz yasağının gerekcesi, faizin kaynağı gibi hususlar yanında, modern finans muesseseleri nezdinde faizli ve faizsiz işlemlerin incelenmesi de yararlı hatta elzemdir.
TİCARÎ BANKALAR
Ticarî Bankaların temel faaliyet konusu malûmdur: Mevduat adıyla topladığı odunc kaynakları kişilere ve şirketlere kredi olarak verirler. Yani faizli para ticareti yaparlar; bunun genel anlamda dinen caiz olmadığı acıktır. Ancak bu konuyu ilerde fertler acısından ve daha ayrıntılı bir bicimde irdeleyeceğiz.
Bankaların para transferi, dış ticarete aracılık, teminat mektubu gibi cok onemli başka faaliyetleri de vardır ve bu işlerinde faiz yoktur. Bizce, bu işlemlerin şer’en bir mahzuru olamaz. Sozkonusu hizmetler ulkemizde Ozel Finans Kuruluşlarınca da verilmektedir.
DOVİZ BUROLARI
Yasayla doviz alım satımı yaparlar. Yapılan işin faizle en ufak ilgisi olmayıp İslamî acıdan hicbir mahsurlu yonu gorulmemektedir.
FAKTORİNG ŞİRKETLERİ
İc piyasa satışları veya ihracattan doğan 90 gune kadar vadeli alacakları iskonto eden kamudan ruhsatlı şirketlerdir. Para ticareti dışında faaliyette bulunmaları yasaktır. Faktoring muamelelerini İslÂmiyet’le bağdaştırmanın imkÂnı yoktur.
FORFAİTİNG ŞİRKETLERİ
Makine ve ekipman ihracatından doğan alacaklara orta ve uzun vadeli finansman sağlayan şirketlerdir. İhracatcının alacağı bir policede somutlaştırılır ve ithalatcı bankanın kefaletiyle garantiye alındıktan sonra Forfaiter şirket tarafından iskonto edilir. Ayrıca, komisyon da alınır. Tum masraflar ithalatcıya yuklenir. Batılı ulkelerin gelişmekte olan memleketlere pahalı makine satmak icin icat ettikleri bir malî aractır.
Forfaiting işlemi, butunuyle faiz yasağı kapsamına dahildir.
FİNANSAL KİRALAMA (LEASİNG)
Yatırımlara orta vadeli finansman sağlayan bir malî sistemdir. Leasing şirketi, yatırımcının (muşteri) ihtiyacı olan makine ve ekipmanı satın alarak muşterisine kiralar.
Leasing şirketi, muşterisi durumundaki yatırımcıdan kira bedeli tahsil eder. Sonuc olarak, finansal kiralama şirketi, satıcı firma ve yatırımcı arasındaki ilişkide faiz yoktur. Kira bedellerinin tayininde ekonomideki enflasyon-faiz oranının etkili olması doğaldır, ancak sonucu değiştirmez.
Dolayısıyla, normal leasing işlemleri kanaatimizce faiz yasağına girmez.
Ancak, leasing şirketlerinin esas faaliyet konularına girmemekle beraber “satın alma ve geri kiralama” (buy and lease back) şeklinde bir işlemleri daha vardır. Bunda, nakdi finansmana ihtiyacı olan yatırımcıdan sahip olduğu makine, techizat veya binayı leasing şirketi peşin parayla satın alır ve eş anlı olarak yatırımcıya kiralar. Boylece, muşteri ihtiyacı olan nakde kavuşur ve bunu taksitler hÂlinde geri oder.
Gorulduğu gibi, burada leasing şirketi aslında bir bankacılık muamelesi yapar. İslÂmî literaturde “Iyne Satış” deyimiyle ifade edilen boyle bir alışveriş tamamen muvazaalı bir nakdi kredi işlemidir ve haramdır.
HİSSE SENEDİ BORSASI
Belli bir cesamet, ciro, kÂrlılık vs. gibi kriterleri karşılayan şirketlere ait pay senetlerinin alınıp satıldığı ortamdır. Hisse senedi alan yatırımcı, o şirketin kÂrından temettu geliri elde eder. Ayrıca, elindeki senedin borsadaki değerinin yukselmesi halinde, alış-satış fiyat farkından dolayı kÂr sağlar. Ancak satın alınan hisse senedi fiyatının duşmesi de mumkundur. Bu durumda senedini nakde ceviren yatırımcı icin zarar sozkonusudur.
Şirketler “halka arz işlemiyle” hisselerini borsada halka pazarlar. Boylece oz kaynak niteliğinde ve sonsuz vadeli kaynak sağlarlar. Ulkemizde bazı buyuk kamu kuruluşları dahil belli duzeye gelmiş firmalar, faizli banka kredisinin alternatifi olarak giderek borsaya acılmayı tercih ediyorlar. Firmaların iflasında onemli rol oynayan faizli ticari banka kredisine kıyasla bu tur finansmanın gercekten sağlıklı bir yontem teşkil ettiği kuşkusuzdur.
Borsa yatırımcısı bir muslumanın titizlenebileceği husus, hissesini alacağı şirketin faizle ilişkisidir. Ancak bunun da cozumu vardır ve kolaydır. Şoyle ki;
a) Şirketlerin iş konuları unvanlarından bile bellidir. Bu bağlamda para ticareti yapan banka ve faktoring şirketlerini diğerlerinden ayırmak kolaydır.
b) Borsa şirketleri kanunen Borsa İdaresine aylık, uc aylık ve yıllık bilanco ve gelir-gider tablolarını verirler. Bu mali tablolar her borsa şirketinde bulunur. Şirketlerin kredi kullanıp kullanmadığı gelir-gider tablosuna bakarak anlaşılır.
Bu ayıklamayı da yaptıktan sonra, borsada hisse senedi yatırımının faiz yasağıyla ilgili hukumler bakımından sakınca icermediğini rahatlıkla soyleyebiliriz.
EMTİA BORSASI
Pamuk, mısır, buğday, kakao, kahve gibi tarım urunleriyle bakır, aluminyum, petrol gibi hammaddelere ait vadeli kontratların alınıp satıldığı borsalardır. Emtia borsasında kontrat bugun yapılır, ancak paranın odenmesi ve malın tesliminin ilerideki bir tarihte yapılması ongorulur. Kontratın borsadan alındığı tarihle vade tarihi arasında o malın fiyatı piyasada inip, cıktıkca kontratın değeri de yukselir veya duşer. Bu durumda yatırımcı elindeki kontratı sattığında kÂr veya zarar eder. Aynı kontrat vade gelene kadar defalarca alınır satılır. Vadeli kontrata para yatıran bir yatırımcı sadece kontratındaki malın pazar fiyatı yukseldiği icin, hicbir gayret gostermeden hak etmediği bir kazanca kavuşur. Tersi olduğunda yani soz konusu malın fiyatı duşunce zarar eder. Bunlar sonucu sıfır olan işlemlerdir. Diğer bir deyimle, ne kadar kÂr edilmişse, aynı miktarda zarar da edilir. Bir yatırımcı ne kadar kazanmışsa, başka bir yatırımcı o kadar zarar etmiştir.
Gorulduğu gibi emtia borsalarında muameleler gercek bir ihtiyacı karşılamaya donuk olmayıp, kumar niteliği ağır basan işlemlerdir. Ozellikle, borsa endeksindeki değişikliklere gore yatırımcısına kazandıran ve kaybettiren endeks kontratlarında kÂğıt uzerinde dahi bir mal yoktur; yani kumar aleni oynanır.
Emtia borsası, ilk kez iki asır once ABD’de tarım urunlerindeki fiyat belirsizliğini ortadan kaldırmak amacıyla mustahsil ve tuccarın ortak gayretiyle kuruldu. Ancak daha sonra amacından saparak, saptırılarak neredeyse tamamen spekulatif işlemler merkezi haline geldi. Ulkemizde İzmir Vadeli İşlemler Borsası resmen kurulmuş olup, cok yakında vadeli kontrat alım- satımına başlanacaktır.
İnsanların kurumsal bir catı altında ve Kur’andaki ifadesiyle; “haksızlık yaptıkları ve haksızlığa uğradıkları” emtia borsası işlemlerinin dinimizce caiz olmadığı acıktır.
SİGORTA ŞİRKETLERİ
Hayatın cok ceşitli tehlikelerine karşı, toplu katılım esasına gore teminat sağlayan kuruluşlardır. Aslında guvenceyi temin eden, odedikleri primlerle katılımcılardır. Sigorta şirketi organizator durumundadır. Cok geniş bir uygulama alanına sahip olan sigorta işlemlerini konumuz acısından daha iyi anlayabilmek icin gruplandırmak suretiyle incelemek uygun olur.
Sosyal Sigortalar Kurumu, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı; kamu kuruluşu olarak, calışanlara aktif iş hayatı boyunca sağlık hizmeti verirler. Ayrıca, emeklilere hem sağlık hizmeti hem de maaş bağlar, yetim, dul, harp gazilerine de maaş verirler. Sosyal devlet amacına yonelik olarak calışan soz konusu kuruluşlara uye olmak mecburidir.
Kanaatimce, bu kuruluşlara uye olmak ve bunlardan maaş ve sosyal yardım gormekten dolayı Muslumanların rahatsız olması gereken hicbir husus yoktur.
Dış Ticaret işlemlerinde (ithalat ve ihracat) nakliye sigortası yapılması fiilen zorunludur. Şoyle ki; sigorta yapmadan yurt dışına mal gondermek imkÂnsızdır. İthalatta ise, genellikle mal nakil vasıtasına yuklendikten itibaren alıcı tarafından sigorta teminatı sağlanmalıdır. Ozetle, dış ticaret yapan bir Musluman iş adamının sigortadan kacınması mumkun değildir. İşin zorunluluk tarafı bir yana, ulkeler arasıda mal hareketine yol acan dış ticarette sigortanın yararlı hatta gerekli olduğu kanaatindeyiz.
Trafik mÂli mesuliyet sigortası, otobus koltuk sigortası, tupgaz sigortası vs. ile, ulkemizde yeni başlatılan deprem sigortaları zorunlu sigortalardır. Yasa koyucunun Kamu Yararını gozeterek mecburi kıldığı bu sigorta turleri şer’en bir sakınca oluşturmazlar.
Yangın, hasar, kasko, doğal afet sigortaları “koruma” sağlayan sigortalardır ve bunlar hakkında genel bir kural vazetmek yerine, her olayı teker teker ele almak daha sağlıklı sonuca varmamızı kolaylaştırır. Orneğin, bir fabrika sadece sahibinin serveti değil, bir cok işci, memur, muhendisin aileleriyle beraber maişetini temin ettiği bir uretim platformudur. Ayrıca, devlete vergi odeyerek tum topluma maddi katkı sağlar. Boyle bir kuruluşun sermayedar tarafından yangına, hasara, doğal afetlere vs. rizikolara karşı teminat altına alınması hic kimseye haksızlık getirmez, aksine fabrikayla direkt veya dolaylı ilgili olan herkese yarar sağlar.
Ote yandan, birikimli hayat sigortası ve bireysel emeklilik sisteminde (BES); katılımcı fertlerin, en az 10 yıl olmak uzere, umumiyetle 30-35 yıllık periyotlarla odedikleri primler ceşitli fonlarda değerlendirilir. Buna karşılık, belli sureyi dolduran (en az 25 yıl) uyelere maaş bağlanır. Kamu guvenlik kuruluşlarında olduğu gibi, sağlık hizmeti vs gibi sosyal yardımlar soz konusu değildir. İştirakcilerden alınan primlerle sermayeleşen fonlar, bu parayı coğunlukla yerli-yabancı faizli enstrumanlarda değerlendirir. Uyelerden giriş aidatı, yonetim gideri adı altında oldukca yuksek meblağlar tahsil edilir. Bu şirketlerin muazzam kÂrlara ve cesÂmete ulaşması en az uyelerini duşundukleri kadar kendilerini de kolladıklarının kanıtı olsa gerektir. Uluslararası finans kapital deyimiyle anılan dev fonların onemli bolumu emeklilik fonlarından meydana gelir.
Boyle bir şirkete iştirak eden yatırımcı; her ay kendi kazancından tasarruf ederek, geleceğini bizzat emniyete almak yerine, bunu ağır bedel odeyerek emeklilik şirketlerine yaptırmış olur. Bu saygı duyulması gereken kişisel bir tercihtir. Ancak bu tercihin bir zaruretten doğduğunu kabûl etmek olanaksızdır.
Bu acıklamalarımız ışığında, faiz konusunda hassas bir Muslumanın ozel emeklilik şirketlerinden uzak durması, bizce normal bir davranıştır.
Her birinin calışma sistemlerini ve faiz ile olan ilişkisini kısaca ozetlediğimiz bu finans kuruluşlarını, daha geniş bilgiler iceren mustakil yazılar halinde incelemeye gelecek aylarda devam edeceğiz. Bu konuda okuyucularımızın talep ve sorularını da bekleriz.
Sami Uslu, Zafer Dergisi

__________________