Literaturde "Artificial Intelligence" olarak adlandırılan yapay zeka ilk bakışta herkese farklı bir şeyin cağrışımını yaptırmaktadır. Kimilerine gore, yapay zeka kavramı,insanoğlunun yerini alan elektro mekanik bir robotu cağrıştırmaktadır. Fakat bu alanla ilgili olan herkes,insanoğlu ile makineler arasında kesin bir farklılığın olduğu bilincindedir. Bilgisayarlar hicbir zaman insanoğlunun yaratıcılık,duygu ve mizacının benzeşimini aktarabilme becerisine sahip olamayacaktır. Bununla beraber,bilgisayarların belirli insan davranışlarını (nesneleri alma ve bunları belirli yerlere yerleştirme gibi) yapan makinelere yon vermesi ve belirli bir uzmanlık alanı ile ilgili(veri hesaplaması, tıbbi teşhis gibi) beşeri duşunme surecinin benzeşimini yapan (simule eden) sistemlere beyin olma becerisine sahip olması mumkundur.
Yapay zeka (YZ) alanında onemli gelişmeler gunumuzde sağlanmış olmakla beraber, araştırma duzeyi halen kulucka safhasındadır. Her gecen gun, yapay zeka araştırmacıları yapay zekanın yeniden tanımlanmasına yardımcı olacak yeni icat ve yenilikler ortaya koymaktadır. Hatta bazıları bu gelişmelere bakarak YZ'nin tanımlanması imkansız muğlak bir kavram olduğunu bile soylemektedir. YZ konusunda yapılan calışmaların her birisinin cevaptan daha cok yeni sorular ortaya koyduğu bile soylenebilir.8ununla ilgili olarak, MIT (Massachusette Technical University} araştırma grubunda YZ ile ilgili calışmaların oncusu olan Manvin Minsky YZ'nin " hareket eden bir ufuk " gibi olduğunu ifade etmektedir.
YZ konusundaki calışmalar 1960'lardan beri gundemde olmasına karşın YZ uygulamalarının muazzam boyutta bilgisayar gucune ihtiyac duymasından dolayı araştırmacıların coğunun bu alanda yeni bir şey ortaya koyma gayreti sonucsuz kalmıştır.
Ancak gunumuzde bilgisayar teknolojisinde yaşanan gelişmelerin sağladığı ucuz ve guclu bilgisayarlar sayesinde YZ alanında buyuk olcekli araştırma yapabilmek ekonomik acıdan mumkun hale gelebilmiştir. Bunun sonucu olarak,YZ' nin bir alt alanı olan uzman sistemler (expert systems) konusunda daha şimdiden onemli gelişmeler sağlanmış olup, iş aleminin karar verme surecinde uzman sistemlerden onemli olcude yararlandığı gozlenmektedir.
YAPAY ZEKÂ TURLERİ
Yapay zeka konusundaki araştırmalar şu gruplar altında toplanabilir.
*Bilgiye dayalı yapay zeka ve uzman sistemler
*Doğal diller (bilgisayar ile doğrudan iletişim)
*Beşeri algılama yeteneklerinin simulasyonu (gorme, konuşma,işitme, koklama vs.)
*Robotikler (rutin, kirli ve tehlikeli işler icin kullanılan robotikler}
Bilgi Tabanlı Yapay Zeka ve Uzman Sistemler
Bilgi tabanlı yapay zeka sistemi, belli bir uygulama alanına (bilgisayar onarımı gibi)
ilişkin pratik cozum veya yordamlama bilgilerinden (sezgi, yargi ve cıkarımlar) oluşmuş bir bilgi tabanına dayalı olarak calişir. İnsanların kendilerine ait bilgi tabanı sistemindeki EGER- 0 ZAMAN (IF-THEN) kurallarını kullanarak belirli soruları coze kabiliyeti bu yapay zeka turune ilham kaynağı olmuştur. Bilgi tabanlı sistemlerin en gelişmiş orneği uzman sistemlerdir. Belli bir soruna ilişkin uzmanlık bilgileri bir uzman sistemin bilgi tabanına yerleştirildikten sonra kullanıcıların bu bilgiden yararlanmak amacıyla uzman sistemle kurduğu iletişim bir uzman şahısla kurulan iletişimin bir benzeri olacaktır. Sorun cozulene kadar kullanıcı ile bilgisayar tabanlı uzman sistem arasında karşılıklı soru-cevap turunde bir iletişim oluşur. Yıllık vergi iadesi formunun hazırlanmasında bireylere yardımcı olmak uzere hazırlanan "DAN" isimli yazılım, bilgi tabanlı sisteme guzel bir ornektir. Sistem kullanıcının veri girmesine yol gosterici olacak bir vergi iadesi formunu icermektedir. Girilen verilere bağlı olarak gerekli olan hesaplamalar sistem tarafından otomatikman yapılmaktadır. Elde edilen cikti doğrudan resmi makamlara sunulabilecek formatta olduğundan,herhangi bir uzmanın yardımına gereksinim duyulmadan vergi iadesi formu bireylerce hazırlanabilmektedir. DAN vergi yasalarındaki değişikliklere bağlı olarak her yil yeniden gozden gecirilmekte ve gerekli değişiklikler yapılmaktadır.
Normal yazılımlardan DAN'ın farkı, DAN'da icerilen "Ask DAN (DAN'a sor)"ve "Checklist (Kontrol listesi)" sistemleridir. "Ask DAN", bir vergi uzmanının bilgisayarlaştırılmış bir bicimi olup, kullanıcı ile soru-cevap şeklinde bir iletişim kurarak ona yardımcı olan bir sistemdir. Dan isimli bir vergi uzmanından bilgi tabanının yaratılmasında istifade edildiğinden dolayı bu sisteme alan uzmanın adı olan "DAN" ismi verilmiştir. Kontrol listesi sistemi ise kullanıcıya bazı hususları belirleme acısından sorular sorar. Orneğin, ne kadar gelir beyan edilmeli; hangi muafiyetler kullanılmalı vb. gibi vergi iadesi formunun hazırlanması acısından gerekli olan cevaplar bu yazılımla belirlenmektedir. Askeri alanda da bilgi tabanlı sistemlerden yararlanmak mumkundur. Orneğin karar verme durumunun karmaşık buna karşın karar verme mantığının belli bir kural hiyerarşisine donuşturebileceği uzmanlık alanlarında eğer bilgi tabanlı sistemden yararlanmak ekonomik ise boylesi sistemler ihtiyaca bağlı olarak yaratılabilir S-1, S-2, S-3 ve S-4 faaliyetlerinde bilgi tabanlı sistemlerin yakın gelecekte onemli bir rol oynayacağı beklenmelidir.
Doğal Diller
Doğal diller nihai kullanıcının doğal dili ile (İngilizce gibi) bilgisayarla iletişim kurmasını sağlayan yazılımlar icin kullanılan isimdir. Doğa1 dil yazılımlarındaki nihai amac, geleneksel program dillerinde kullanılan komutlara olan gereksinimi ortadan kaldırmaktır. Fakat halen uygulamada gelinen nokta tatmin edici duzeyde değildir. Şu anda piyasada kullanılan doğal dillerin coğu kullanıcının bir uzman sistem ya da veri tabanı ile iletişimini sağlamaktan ote bir fonksiyon gorememektedir. Yine de, bilgi işleminin sınırlı olduğu bazı alanlarda doğal dil uygulamasının oldukca başarılı olduğu gozlenmektedir. Orneğin insan kaynakları ve satın alma ile ilgili araştırma ve rapor hazırlama faaliyetlerinde doğal dil uygulaması oldukca gelişmiş duzeyde olup kullanıcı normal İngilizce konuşur gibi bilgisayar ile iletişim kurabilmektedir.
Orneğin aşağıdaki sorunun kullanıcı tarafından sorulduğunu varsayalım:
"Pazarlama bolumunde gorev itibariyle ortalama maaş nedir? Doğal dil yazılımı yukarıdaki soru cumlesini bizim gramer (dil bilgisi) calışmasında yaptığımız gibi analiz eder. Cumle kelime kelime parcalara ayrılarak yukarıdaki cumle bilgisayarın anlayacağı uygulama komutlarına donuşturulur. Anlam analizi aşamasında, cumlenin oğeleri genellikle yuklemle başlayarak uygulama sozluğundeki anahtar kelimeler ile karşılaştırılır. Uygulama sozluğunde yer alan kelimeler gunluk dilde kullanılan kelimelerdir. Bu ornekte sistem soru amacıyla kullanılan kelimelerle karşılaştırma yapacaktır.
Yukarıdaki ornekte "nedir ?" kelimesi uygulama komutu olan"DİSPLAY"e (Goster) doğal dil yazılımı vasıtasıyla donuşturulecektir. Diğer kelimeler de benzeri şekilde doğal dil yazılımıyla yorumlanarak uygulama komutlarına donuşturulur. Eğer kullanıcının isteği sistem tarafından anlaşılamazsa, doğal dil yazılımı muğlak olan noktaları sorarak isteği anlama cabasını devam ettirir. Orneğin sistem "Nedir?" ifadesini anlamamışsa, "Nedir? ' i anlayamadım" der ve bunun anlamının ne olduğunu uygulama sozluğunde yer alan benzeri komutları ya da ifadeleri sıralayarak kullanıcıya bunlardan hangisinin " Nedir?" ile aynı anlamda olduğunu sorar. Gelen cevaba gore surec devam eder.
İnsan Algılama Yeteneklerinin Simulasyonu
Bu yapay zeka turu, insani yeteneklerin simulasyonu ile ilgili olup bilgisayar sistemlerini gorme, işitme,konuşma ve hissetme (dokunma) yetenekleri ile donatma cabasındadır. Bu yapay zeka yeteneklerini bugunun teknolojisini kullanarak belirli olcude gercekleştirmek olası gozukmektedir. İnsan algılama yeteneklerine sahip bilgisayarlar tıpkı insanlar gibi cevre ile iletişim kurma becerisine sahip olabilmektedir. Aşağıda buna bazı ornekler verilmektedir.
Konuşma ; Ses cevap Uniteleri
Şayet uluslararası veya şehirlerarası bir telefon numarasını aramışsanız, "Aradığınız numara kullanımda değildir" veya tam otomatik bir arabaya binmişseniz "Emniyet kemerinizi takınız" gibi sozel mesajlara şahit olmuşsunuzdur. Bu mesajlar konuşma makinelerinin ses cevap unitelerinden gelen mesajlardır. İki ayrı ses cevap unitesi turu vardır; birinci tur bir insan sesinin kaydını kullanırken diğeri bir konuşma synthesizer'indan yararlanır. Birinci tur, kullanıcı tarafından kasete onceden kaydedilmiş kelime, cumle, muzik, alarm gibi kayıtlardan cıktıyı secer. Bu ses cevap unitelerinde, sesin gercek analog boyutları dijital verilere cevirerek bir hafıza yongasına surekli kullanılacak bicimde yuklenir. Cıktı alınırken ise, secilen ses tekrar analog hale donuşturulur. Bu tur yongalar belirli kullanım alanları icin seri uretim teknolojisiyle uretilmektedir. Orneğin mikrofonlar, yangın alarm cihazları, asansorler,alarm saatleri, otomobil uyarı sistemleri,video oyunları gibi cihaz ve arabalarda kullanılan ses cevap uniteleri bu gruba girer.
Konuşma Synthesizer'lari ise ham veriyi elektronik olarak uretilmiş konuşmalara donuşturur. Bunun icin de, bu cihazlar konuşmayı oluşturan temel ses birimlerine benzer sesleri bir arada kullanmaya calışır. Bir konuşma Synthesizer'i en az 64 temel sesi uretebilme kapasitesine sahiptir. Gunumuz teknolojisi ile bunu sinirli sayıda cumle icin yapabilmek soz konusu ise de bu teknolojinin kullanım alanı gittikce gelişmektedir. Orneğin, bugun okuyucu bir kitabi tarayarak ham verileri elde etmekte ve daha sonra konuşma synthesizer'i bu ham verileri gorme ozurlu insanların istifadesine sunmak icin konuşma haline getirmektedir. Diğer bir uygulama ise, konuşma ozurlu cocuklar icin geliştirilmiş sistemdir. Bu cihaz vasıtası ile bu cocuklar cevreleri ile konuşma imkanı elde edebilmektedir. Bu uygulama alanlarının daha da gelişeceği acıktır. Beklenildiğinin aksine, bu tur cihazlar nispeten ucuz olup, bu acıdan yakın gelecekte kişisel bilgisayarlarda da kullanım alanı bulacağı tahmin edilebilir.
İşitme ; Ses Tanımı
Bilgisayarlar buyuk konuşmacıdırlar ama iyi bir dinleyici değildirler. Bilgisayarların cok doğal olan sesleri yanlış algılaması olağan bir şeydir. Bununla birlikte, ses tanımanın birtakım uygulamaları da mevcuttur. orneğin, satış elemanlarının telefonla bilgisayarı arayıp, muşteri ve sipariş numaraları ile sipariş miktarlarını bilgisayara girmesi bugunun teknolojisi ile mumkundur. Havaalanlarında bagaj yukleme biriminde calışan elemanların uc harften oluşan varış adresini (orneğin,Los Angeles International icin "L-A-X" harfleri) sozel olarak ifade etmesi ve bagajın sistem tarafından bu sese gore uygun konveyore gonderilmesi bugunun uygulamalarından bir tanesidir.
Bu sistem şu şekilde calışmaktadır. Kişi mikrofona konuştuğunda her ses parcalara ayrıştırılır ve frekansları bulunur. Her frekanstaki ses dijital hale getirilerek bilgisayarın elektronik sozluğunde yer alan formatla karşılaştırılır. Dijital format bilgisayarın 1 ve 0 olarak yorumladığı ve depoladığı bir formattır. Ses tanımada, veri tabanının yaratılması surecine eğitim denir. Coğu ses tanıma sistemleri konuşmacıya bağımlıdır, yani, ancak belli konuşmacıların sesi sistem tarafından tanınabilmektedir. Bu nedenle,sistemi kullanan her kişi icin ayrı bir kelime veri tabanının yaratılması gerekmektedir. Bu veri tabanını oluşturma surecinde, sistemi kullanan kişinin sistemin her kelimeyi doğru anlamasını sağlamak acısından her kelimeyi en azından 20 defa tekrarlaması gerekmektedir. Yani bir anlamda,bilgisayarı eğitmek gerekmektedir. Bu eğitim gercekten de zorunludur. Cunku nadiren bir kelimeyi farklı zamanlarda ayni şekilde ifade ederiz. Dolayısıyla bilgisayarın bu farklı ifadelere alıştırılması gerekmektedir. Konuşmacıdan bağımsız sistemler ise, "evet", "hayır" ve 10 haneli rakamlardan oluşmuş cok sinirli bir sozcuğe sahip bulunmaktadır. Sozluğu kısıtlı olmasına karşın bu sistemlerin eğitim gerektirmemesi, sistemin herkes tarafından kullanılmasını mumkun kılmaktadır.
Gorme : Gorsel Sistemler
Gorme, simulasyonu en zor olan insan algılama becerisidir. Orneğin, bir bilgisayarın bir insan gibi bir nesneyi gormesi ve onu yorumlaması mumkun değildir. Bilgisayara goruş kazandırmak icin bir kameradan yararlanılır. Kamera aracılığıyla veri tabanı yaratmak icin gerekli olan girdiler elde edilir. Bir gorsel sistem kamera desteğiyle yorumlanması istenen nesnenin standart halini dijital hale getirir ve bu dijital hale getirilmiş nesnelerin goruntusu veri tabanına yuklenir. Daha sonra dijital sistem calışırken, kamera goruntuyu dijital ceviriciye gonderir. Dijital hale getirilmiş bu goruntu bilgisayarın veri tabanındaki onceden kaydedilmiş dijital goruntuler ile karşılaştırılır. Bu kıyaslama neticesinde sistem nesneyi tanır. Aşağıdaki şekilde benzeri bir prensiple calışan bir sistemin yapısı gosterilmektedir. Gorsel sistemleri ancak birkac goruntunun (imajın) yer alabildiği ozel durumlar icin kullanmak mumkundur. Bu durumların ortak ozelliği, basit ve monoton olmasıdır. orneğin kalite kontrol durumu basit ve monoton bir olaydır.
Robotikler
Robotikler bilgisayarlar ile endustriyel robotların uyumlu bir butunleşmesidir. Endustriyel robotlara bilgisayarlar yardımıyla herhangi bir rutin hareketin nasıl yapılacağını oğretmek mumkundur. Orneğin; araba boyama,vida sıkma,malzeme taşıma ve hatta kusurlu parcaları tespit etme gibi daha karmaşık davranışları yapan robotikleri gunumuzde gormek mumkundur. Yapay zekanın en buyuk ticari haşarıyı elde ettiği alan robotik alanıdır. Genel inancın aksine, robotikler bilim-kurgu filmlerinde gorulen robotlardan gerek gorunum gerekse işlev acısından oldukca farklıdır. Endustriyel robotların, gunumuzde en fazla kullanılanı ise bir bilgisayar tarafından kontrol edilen bir mekanik koldur. Manipulator olarak da adlandırılan bu kol bir insan kolunun yapabileceği coğu hareketi yapabilme becerisine sahiptir. Endustriyel robotlar daha ziyade tekduze işler icin uygundur. ,Orneğin, ağır yuklerin taşınmasında ve tehlikeli işlerin yapılmasında endustriyel robotlardan yararlanmak iyi bir strateji olabilir. Bu tur tehlikeli ve ağır tekduze işler hemen her iş alanında mevcuttur. Gunumuzde otomotiv sektoru robotlardan en fazla yararlanan sektordur. Bu sektorde robotlar daha cok boyama ve montaj işlemlerinde kullanılmaktadır. Elektronik sektoru bu konuda ikinciliği tutmaktadır. Elektronik devrelerin testi ve yongaların yerleştirilmesi işlemlerinde robotlardan istifade edilmektedir. Bugun,artık cerrahi de bile robotlar kullanılabilmektedir. orneğin, bir beyin cerrahına yardımcı olan robotları hasta hanelerde gormek mumkundur. Robotlar buyuk bir doğruluk yuzdesi ile biyopsi yapabilmekte ve boylece ameliyatın daha hızlı, daha doğru ve daha guvenli yapılmasını sağlamaktadır. Robotlara işin nasıl yapılacağı bilgisayar tarafından oğretilir. Bir bilgisayar programı ile robotları kontrol etmek mumkundur. Bu program robota hareketin zamanı, yonu, mesafesi gibi konularda komut veren bir programdır. Bir kere programlandıktan sonra,robotların hareketlerini kontrol etmeye fazla ihtiyac yoktur. 0 artık işini buyuk bir titizlikle herhangi bir şey talep etmeden (yeme,icme gibi) yapmaya devam edecektir. Robotlar konusunda gorulen bir diğer gelişme ise, robotlara bazı beşeri algılama becerisini yerleştirmektir. Daha once acıklanan robotlar beşeri algılama becerilerine sahip olmadıklarından dolayı ancak tekduze işleri yapma becerisine sahiptirler ve bu yuzden de bu tur robotlara "sec ve yerleştir" robotları denmektedir. Eğer bu robotlara gorme, işitme, konuşma gibi beşeri algılama becerileri kazandırılırsa, bu robotların insan gibi davranması ve boylece bu robotlara akıllı denmesi de mumkun olabilecektir. Bugunku teknoloji ile bir robotu gorsel bir alt sistemle techiz edip, robotun belli standarttaki bir nesneden farklı nesneleri ayırt etmesi sağlanabilir. Doğal olarak, gorsel sistem teknolojisindeki gelişmeler devam ettiği muddetce, robotların tıpkı bir insan gibi işyerinde dolaşması da mumkun olabilecektir. Sonuc olarak, robot teknolojisindeki gelişmeler bilim-kurgu filmlerinde gorduğumuz kimi sahneleri gercek hale getirecek gibi gorunmektedir. Bu noktada, robotların işci cıkarımına yol acacağı ve işsizlik sorununu yaratacağı konusunda kuşkular da bulunmaktadır. Fakat iktisadi hayatta yaşanan gercekler bu kuşkunun ne denli yersiz olduğunu ortaya cıkarmıştır. Cunku robot teknolojisinin gelişmesiyle yeni iş alanları doğmuştur. Robotların tasarımını, uretimini, satışını, montajını, programını, tamirini ve bakımını yapan insan gucune ihtiyac doğmuştur. Ayrıca robotlar maliyetlerde duşuş yaratarak, bazı işletmeleri iflas etmekten de kurtarmıştır. ABD'de bazı sendikaların işletmenin iflas etmesini ve işcilerin işini kaybetmesini onlemek icin işverenin robot teknolojisini kullanmasına sıcak baktığı şeklindeki bazı haberler basında yer almaktadır. Dolayısıyla robot teknolojisi verimliliği arttırdığı muddetce kullanılmaya devam edecek ve bu verimlilik artışı toplumun genelinde de bir refah artışı meydana getirecektir.
Yapay Zekanın Pazarlanması
1960'lardan itibaren bilim adamları duşunen makineleri oluşturma uzerinde zihin yorarken, yaptıkları işin muşteri bulup bulmayacağı konusunu pek onemsemediler. Orneğin,YZ nin ilk yıllarında, coğu araştırmacı santrac yazılımı geliştirme uzerinde calıştı. İlk santrac programlarının amacı kişilerin santranc oynama becerilerini bilgisayarınki ile kıyaslamasına imkan sağlamaktı. İlk santrac programları normal bir oyuncu ile baş edebilirken, bugunun programları buyuk ustalarla başa cıkabilmektedir. Ticari acıdan değeri tartışmalı olmakla beraber bu alandaki araştırmalar bilim adamlarına insanın duşunce sisteminin daha iyi anlaşılmasında ve bu surecin bilgisayarlar ve yazılımlar tarafından nasıl taklit edilmesi konusunda oldukca yararları olmuştur. 1960 ve 1970'li yıllarda, basit bir yapay zeka uygulamasını yapmak icin milyonlarca dolar değerinde bilgisayar gerekiyordu. Fakat 1980'li yıllarda bilgisayar teknolojisinde sağlanan gelişmelerin sonucu olarak yapay zeka uygulamalarını kişisel bilgisayarlar ile ucuza yapabilmek mumkun olmuştur. Bunun sonucunda,1960'li yıllarda birdenbire cok sayıda YZ işletmesi ortaya cıktı.
Birkac yıl oncesine kadar, yapay zeka bilgisayar ve Yonetim Bilgi Sistemi (YBS) sektorlerinin gozdesi konumundaydı. Hemen hemen bu sektordeki her işletme aşırı zarar etmesine karşın, yatırımcılar kÂrın patlama yapacağı gunlerin yakın olduğu konusundaki inanclarını devam ettirdiler. Fakat ağır zararla kapanan birbirini takip eden yıllar bu işletmelerin coğunun iflas etmesine yol actı. Gercek bir kere daha yuzunu gostermişti. "insanlar kÂr etmelerine Yardımcı olmayan programları alma konusunda istekli değillerdi." YZ araştırmacıları once cozum daha sonra sorun bulma yonteminin kÂrlı olmadığını yaşayarak oğrenmişlerdi. YZ işletmeleri piyasanın taleplerine cevap vermekten ziyade belli bir teknolojiyi zorla kabul ettirme stratejisini takip etmekle suclanmaya başlayınca muşteri isteklerini on plana almaya başladılar. 1987'den itibaren ayakta kalan işletmeler potansiyel muşterilerin ihtiyaclarını karşılayan urunler uzerine enerjilerini yoğunlaştırmaya başladı.
YZ işletme yoneticileri, ticari yaşamda ayakta kalabilme yolunun verimliliği arttıran ya da karar verme surecine yardımcı olan urunleri uretmekten gectiğini yaşayarak oğrenmişti...
BİLGİ TABANLI VE UZMAN SİSTEMLER
Gunumuzun bilgisayarları muazzam işlem yapma kapasitesine sahip olmasına karşın, ne yazık ki oğrenme becerisine sahip değildir. Yapay zeka araştırmalarının bir kolu olan bilgi tabanlı sistemler bu olguyu değiştirmeye calışmaktadır. YZ araştırmacıları bilgi tabanlı sistemlere iki temel beceriyi kazandırmayı amaclamaktadır:
1. İnsan muhakeme sistemini taklit edebilme,
2. oğrenebilme,
Bugunun coğu bilgi tabanlı sistemi insan muhakeme sistemini taklit edebilmekle beraber oğrenebilme becerisi yonunden istenen duzeye gelebilmesi daha birkac yıllık araştırmayı gerektirmektedir.
BİLGİ-TABANLI SİSTEMLER
EĞER-0 ZAMAN kurallarının belli bir problemi cozmek amacıyla onceden bilgisayara yerleştirildiği sisteme bilgi-tabanlı sistem denir. orneğin bir hastanın hastalığının teşhisi icin geliştirilmiş "eğer-o zaman" kuralları bilgisayara yuklenip, bu kurallardan oluşmuş programla hastalık teşhis edilebiliyorsa bu sisteme bilgi-tabanlı sistem denilebilir. YBS ve karar destek sistemleri gibi bilgi tabanlı sistemler de gercek bilgilere dayalı olup ayrıca onlardan farklı olarak yordamlama (horistik) bilgileri olan sezgi, yargı ve cıkarımdan da istifade etmeye calışır. Hem gercek bilgiler hem de yordamlama bilgileri belli bir alanda uzman olan "alan uzmanından" elde edilir. Bilgi- tabanlı sistem bu insan destekli bilgiyi belirli bir uzmanlık alanındaki insan duşunce surecini ornek; almak icin kullanır. Bu iş bir kere başarıldıktan sonra bilgi-tabanlı sistem cok bilgili bir karar verici kişinin mantığına yakın bir performans gosterebilir.
UZMAN SİSTEMLER
Uzman Sistem Nedir?
Uygulamada,"uzman sistemler" ve "bilgi-tabanlı sistemler" aynı anlamda kullanılan terimlerdir. Teknik acıdan bakıldığında ise, uzman sistem bir bilgi-tabanlı sistemin en gelişmiş bicimidir. Bir uzman sistem sorulara cevap veren, acıklık getirmek icin soru soran,tavsiyelerde bulunan ve karar verme surecine yardımcı olan diyaloğa acık bir sistemdir. Daha az gelişmiş bilgi-tabanlı sistemlere ise yardımcı sistemler denilmektedir. Yardımcı sistem, kullanıcının goreceli olarak basit nitelikteki kararları vermesine yardımcı olan bir sistemdir. Yardımcı sistemler nihai kullanıcının belirli bir sorunu cozmekten ziyade muhakeme surecinde yapabileceği bir hata olasılığını azaltma amacını gutmektedir. Uzman sistemleri, yardımcı sistemleri ve bunların arasındaki herhangi bir sistemi geliştirmek icin ihtiyac duyulan teknoloji aynı teknolojidir. Bu yuzden yukarıda bahsedilen kavram kargaşası ortaya cıkmaktadır. Uzman sistemler insan duşunce surecini taklit etmeye calışır, muhakeme edebilir,cıkarımda ve yargıda bulunabilir. Gunumuzde uzman sistemler değişik bilim dallarında karar vermeye yardımcı olarak kullanılmaktadır. Orneğin,tıbbi teşhiste,petrol araştırmasında,finansal planlamada, vergi hesaplamada,kimyasal analizde,cerrahide,lokomotif onarımında,hava tahmininde, bilgisayar tamiratında, uydu onarımında, bilgisayar sistemlerinin tasarımında, nukleer santrallerin işletilmesinde,devlet yasalarını yorumlamada ve daha nice alanlarda etkin bir bicimde kullanılmaktadır.
Uzman Sistemlerin Sağladığı Faydalar
Uzman sistemlerin sağladığı faydalar diğer karar destek ve yonetim bilgi sistemlerinden biraz daha farklıdır.
* Uzman sistemler uzman şahislarin bilgisini yeri gelince kullanmak uzere depolanmasina imkan verir. Belli bir uzman şahsin konusu ile ilgili sahip oldugu bilgileri uzman sistem olarak kullanmak mumkundur. Ornegin bir iş yerinde alaniyla ilgili tercuman olan bir şahsin o işten emekli olmasi işletme acisindan buyuk sorun yaratmasi bekleniyorsa, bu şahsin sahip oldugu bilgileri uzman sistem haline getirmek etkili bir cozum olabilir.
* Bir tek uzman sistemden birden fazla kullanıcının yararlanması,mumkundur.
* Uzman sistemler karar vericilerin performans ve uretkenliğini arttırır.
* Uzman sistemler belli bir konu ile ilgili karar verme surecinde insanların aksine istikrarlı ve tutarlıdır. Yani,uzman sistem belli bir karar verme durumunda her zaman aynı bilgiyi verir.
* Uzman sistemler kritik şahislara olan bagimliligi azaltir. Insanlar emekli olabilir, hasta duşebilir, izne cikabilir veya işten ayrilabilir. Bilgisayarlar ise cay molasi bile istemez. Onlardan her zaman yararlanmak mumkundur.
* Uzman sistemlerden karar vericileri eğitmek uzere de istifade etmek mumkundur.
Uzman Sistemlerden Hangi Koşullarda Yararlanılmalı
Uzman sistemler ancak gerekli olduğu zamanlarda kullanılmalıdır. Bazı işletmelerin bulunduğu koşullar, uzman sistemin kullanılmasını gerek maliyet gerekse sağlanan faydanın onemsiz olması Yuzunden haklı kılmayabilir. Uzman sistemlerden ancak bu koşullar altında yararlanılması tavsiye edilmektedir:
* İşin tekduzeliğine bağlı olarak uzman sistemin sık sık kullanılmasına gereksinim duyuluyorsa ve kullanıcı sayısı uzman sistemin kullanılmasını maliyet boyutunda ekonomik kılacak kadar fazla sayıda ise,
* Karar verme durumu karmaşiksa(basit durumlar icin basit bir bilgisayar programindan da
yararlanılabilir.)
* Karar verme mantığı bir kural hiyerarşisine donuşturulebiliyorsa
* Uygulama oneri,sınıflama,teşhis,yorum,acıklama,cozum yolu secme, durumu değerlendirmede tahmin etme uzerinde yoğunlaşıyorsa,
Uzman Sistemin Yapısı
Bir uzman sistemin yapısı,uzman sistem bilgi elde etme unitesi, bilgi tabanı,cıkarım sistemi ve kullanıcı ile iletişim unitesinden oluşur.
BİLGİ ELDE ETME UNİTESİ: Bu unite bilgi tabanını oluşturan birimdir. Bilgi tabanı bir bilgi muhendisi ile bir veya birden fazla konu ile ilgili uzman şahsın(alan uzmanı)koordineli calışması sonucunda yaratılır. Bilgi muhendisi, uzman sistemin calışma esası ve mulakat teknikleri konusunda eğitim gormuş bir insandır. Başlangıc goruşmelerinde alan uzmanı belirli bir sorunun nasıl cozulmesi konusunda bildiği her şeyi bilgi muhendisine anlatır. Başlangıcta yapılan mulakatların sonucunda elde edilen bilgiler genellikle elastik ve sistemsizdir. İkinci aşamada, bilgi muhendisi alan uzmanını iş yerinde gozlemler ve bu esnada da daha fazla bilgi almak ve mevcut kuralların yeterli ve doğru olduğunu teyit etmek icin alan uzmanına surekli soru sorar. Bu aşama genelde bir yıl kadar uzun surer. Bilgi muhendisi alan uzmanının konu ile ilgili tespit ve kurallar setini uzman sisteme bilgi tabanı olarak aktarmaya calışır. Bilgi tabanındaki bilgiler EĞER-0 ZAMAN kuralları şeklinde yer alır.
* "Eğer" bolumu durumu acıklar,
* "0 zaman" bolumu sonuc veya amacı izah eder.
Bilgi tabanında yer alan bir kurala şoyle bir ornek verebiliriz: "Eğer bir muşterinin aylık geliri bankaya yapılan aylık odemenin 3 katından daha az ise, o zaman muşterinin kredi gecmişini incele". Sonucta, elde edilen bilgi tabanı oyle bir kural seti olacaktır ki, bunu doğrudan iletmenin veri tabanından veya uygulamada kullanılan kurallardan muşahide etmek mumkun değildir.
BİLGİ TABANI: Bilgi tabanı veri tabanından farklı bir kavramdır. Klasik veri
tabanının konusu oğeler arasındaki durağan ilişkiler ile ilgili verilerdir. orneğin, bir
iş goren kaydi ile iş gorenin işi ve ucreti alanlari arasinda sabit bir ilişki vardir. Ote
yandan bilgi tabanındaki bilgiler şu tur bilgilerden oluşur:
* Cozulecek problem ya da problemlerin belirlenmesi,
* Problem ya da problemlere cozum yolları,
* Problemden cozume doğru nasıl ilerlemeli (tespit ve kurallar seti aracılığıyla)
Bilgi tabanının icerdiği bilgiler zamanla yaşanan tecrubelere bağlı olarak artış gosterir. Bazı kurallar atılır yerine yenileri ikmal edilebilir.
CIKARIM SİSTEMİ: Cıkarım sistemi bir uzman sistemin cekirdeğidir. Bilgi tabanında yer alan tespit ve kuralların belli bir soruna tatbik edilmesini sağlayan aractır. Bu sistemde uzman sisteme muhakeme yeteneği kazandırılır. Bu muhakeme gucu kullanıcıya bir mantık silsilesinin sunulması ile sağlanır ve boylece cozume ulaşılır. Bir cıkarım sisteminin muhakeme becerisi ileri zincir ya da geri zincir cıkarım suresinin birlikte ya da tek başına kullanılması esasına dayanır. İleri zincirde, uzman sistem nihai kullanıcıdan bilgiler alır ve cozume ulaşıncaya kadar bilgi tabanından duruma uygun kuralları sırası ile takip eder. Bu surec esnasında surekli olarak kullanıcı ile uzman sistem arasında iletişim vardır ve bu iletişim onceden yerleştirilmiş kurallar setinin oluşturduğu mantık silsilesine gore yurutulur. Geri zincir cıkarım surecinde ise ileri zincirin tam zıttı bir yaklaşım kullanılır. Sistem nihai kullanıcıya istediği hedef ya da sonucu sorar ve daha sonra "Eğer-o zaman" mantık silsilesine geri donerek uzatılmak istenen hedef ya da sonucun doğru olup olmadığını araştırır. Eğer bilgi tabanındaki "Eğer-o zaman" kurallar seti hedef ya da sonuc ile uyuşuyorsa, kullanıcı tarafından saptanan hedef ya da sonuc, sorunun cozumu demektir.
Kullanıcı İletişim Unitesi:
Yordamlama sureci bicimsel değildir, yani, bir sorunu cozmek icin geliştirilmiş yazılı bir algoritma yoktur. Bir uzman sistem bir strateji ise yarattığı sureci kullanmaya devam eder. Sistemde yeni bir stratejiye donuş seceneği her zaman mevcuttur. Bu yordamlama sureci bu yuzden her zaman kullanıcı ile iletişime gereksinim duyar. Kullanıcı ile iletişim sayesinde nihai kullanıcı uzman sisteme sorunu ya da hedefi belirtir. Kullanıcı ile iletişim unitesi aracılığıyla kullanıcı ile uzman sistem arasında iletişim kurulur ve boylece cozume ulaşılmaya calışılır.
Yapay zeka olarak adlandırılan alanda, araştırmacıların cabası muhakeme Yeteneği olan, bilgi uretebilen veya oğrenebilen, kendini daha iyiye goturme cabası olan ve beceri algılama ile mekanik yetenekleri taklit edebilen sistemleri geliştirmektir. Genel olarak, uzman sistemler, doğal diller, beşeri algılama yeteneklerinin simulasyonu ve robotikler olarak calışmaların gruplandırıldığı yapay zeka alanında gelinen nokta, gelecekte yapılacak calışmaları teşvik edici bir gorunum arz etmektedir. İleride, hemen hemen her uzmanlık alanında danışabileceğimiz ya da bir programlama diline ihtiyac duymadan doğal dilimizle iletişim kurabileceğimiz bir bilgisayarı kullanabileceğimizi ya da gorebilen,konuşabilen veya işitebilen bir robotun iş yerinde iş arkadaşımız olabileceğini soylemek kehanet olmasa gerekir...
Kaynak : Planagement Information Systems/LORRY LONG,1989
__________________