Moğol Dili ve Ozellikleri

TURKYAT ARASTIRMALARI DERGS • 81
Mogolca ve Turkcede Fiil-Tamlayıcı liskileri*
The Valence In Mongolian And Turkish
Feyzi ERSOY**
Ozet
Bu calışmada, Turkce ve Moğolca karşılaştırılmasında daha once pek kullanılmamış olan fiiltamlayıcı
ilişkisi uzerinde durulmuştur. İki dili mukayese denemeleri daha cok Eski Turkce ve
Eski Moğolca esas alınarak yapılmış olsa da bu calışmada Cağdaş Moğolca ve Turkiye Turkcesi
esas alınmıştır. Calışmada, oncelikle her iki dildeki hÂl kavramı uzerinde durulmuştur. Sonrasında
Amerikalı dil bilimci Morris Swadesh’in iki yuz kelimelik temel kelime listesinden sectiğimiz
on altı fiil ile bunlara ilave ettiğimiz uc fiilden oluşan toplam 19 fiil ele alınmış ve her iki
dilde fiillerin aldıkları tamlayıcılar gosterilmeye calışılmıştır.
•
Anahtar Kelimeler
Turkce, Moğolca, fiil-tamlayıcı
•
Abstract
In this study, the main focus is on valence which has not been used in the comparasion of
Turkish and Mongolian languages before. Though the earlier attempts to compare the two
languages were based on ancient Turkish and ancient Mongolian, this study has been based on
Modern Mongolian and Turkey Turkish. In the study main emphasis has been based on the
cases. Then among 19 verbs, sixteen of which have been choosen from American phylologist
Morris Swadesh’s word list (200 word), it has been attempted to show the valence in the two
languages.
•
Key Words
Turkish, Mongolian, valence
** Arş. Gor., Gazi Universitesi Fen-Edebiyat Fakultesi Cağdaş Turk Lehceleri ve Edebiyatları Bolumu.
82 • TURKYAT ARASTIRMALARI DERGS

Altayistik calısmalarında Moğolca ve Turkcenin ayrı bir yeri vardır. Bu iki
dil arasında, başta Ramstedt ve Poppe olmak uzere araştırmacılarca pek cok ses
ve yapı benzerlikleri ortaya konulmuştur. Mevcut benzerliklerin bir koken akrabalığının
mı yoksa karşılıklı ilişkilerin mi neticesi olduğu hususu Altayistler
arasında tartışılmaktadır.
Bu calışmada, iki dilin karşılaştırılmasında daha once pek kullanılmamış
olan fiil-tamlayıcı ilişkisi uzerinde durulacaktır. İki dili mukayese denemeleri
daha cok Eski Turkce ve Eski Moğolca esas alınarak yapılmış olsa da bu calışmada
Modern Moğolca ve Turkiye Turkcesi esas alınacaktır. Burada “Moğolca”
ile Modern Moğolca kastedilmiştir.
Araştırmacılar, Turkiye Turkcesi icin hÂl eklerinin sayısını 5 ila 9 arasında
vermişlerdir (Kahraman 1997: 5). Moğolcada ise hÂl eki ve hÂl kavramı icin
“tiyn yalgal” terimi kullanılmakta olup; C. Tomortseren (1966: 90–98), C. Bayansan-
Ş. Odontor (1995: 238–239), P. Byambasan (1997: 222–232), R. Kullmann-D.
Tserenpil (2001: 78–100), L. Tserencunt-S.Leuthy (2002), Ts. Onorbayan (2004:
133) gibi araştırmacılarca hazırlanan gramer kitaplarında ittifakla Moğolcada
sekiz hÂl ekinin varlığından bahsedilmektedir. Moğolcadaki hÂl eklerinde gorulen
onemli bir ozellik, bulunma ve yonelme fonksiyonunun aynı ekle ifade ediliyor
olmasıdır. Moğolcadaki hÂl ekleri şu şekildedir:
1. Nerlehiyn tiyn yalgal (Yalın hÂl) Ø
2. Har’yaalahın tiyn yalgal (İlgi hÂli) +n, +ı, +ın, +iy, +iyn
3. Ogoh orşihın tiyn yalgal (Yonelme-Bulunma hÂli) +d, +t
4. Zaahın tiyn yalgal (Yukleme hÂli) +g, +ıg, +iyg
5. Garahın tiyn yalgal (Uzaklaşma hÂli) +aas, +ees, +oos, +oos
6. Uyldehiyn tiyn yalgal (Vasıta hÂli) +aar, +eer, +oor, +oor
7. Hamtrahın tiyn yalgal (Birliktelik hÂli) +tay, +tey, +toy
8. Ciglehiyn tiyn yalgal (Yon Gosterme hÂli) +ruu, +ruu, +luu, +luu
Son yıllarda, fiil-tamlayıcı ilişkisi uzerinde ulkemizde ceşitli calışmalar yapılmıştır.
Almanca sozluklerdeki “valenz”, İngilizce sozluklerdeki “valence”
terimi icin Berke Vardar ve Esin İleri “Birleşim değeri”, Engin Uzun “durum
belirleyici”, Tahir Kahraman “durum ekli tamlayıcı”, Mustafa Uğurlu ise “istem”
terimini kullanmışlardır. Leyl Karahan “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Uzerine”
adlı calışmasında fiilleri “tamlayıcılı fiiller” ve “tamlayıcısız fiiller” diye ikiye
ayırmış, gecişlilik-gecişlilik dışında başka sınıflandırmaların da yapılabileceğini
TURKYAT ARASTIRMALARI DERGS • 83
ifade etmiştir (Karahan 1997: 211, 213). Gulsev Sev de “Etmek” fiiliyle yapılan
birleşik fiilleri ve aldıkları tamlayıcıları ele aldığı calışmasında Karahan’la hemen
hemen aynı metodu kullanmış; sınıflandırmasını “tamlayıcı almayan birleşik
fiiller”, “tek tamlayıcılı fiiller”, “iki tamlayıcılı fiiller”... gibi başlıklar vererek
yapmıştır (Sev 2001: 451).
Calışmamızda ele aldığımız fiiller, Amerikalı dilbilimci Morris Swadesh’in
iki yuz kelimelik temel kelime listesinden1 sectiğimiz on altı fiil ile bunlara ilave
ettiğimiz uc fiilden (bin-, sev-, sor-) oluşmaktadır. İnceleyecek olduğumuz toplam
on dokuz fiil, aynı zamanda yazılı Turkcenin kelime sıklığı sozluğunde de
ilk elli sırada bulunmaktadır. Secilen fiillerin koken olarak aynı olup olmaması
fiillerin seciminde kıstas olarak alınmamıştır. Fiiller icin Moğolcadan verilen
orneklerin tamamı Modern Moğolcanın gramer kitaplarından ve bazı hikÂyelerden
fişlenmiştir. Turkce fiilleri esas alıp alfabetik sıraya gore dizdiğimiz fiiller
ve bu fiillerin her iki dilde aldığı tamlayıcılar şu şekildedir:
1. bil- (mede-, tani-)
Turkiye Turkcesinde “bil-” fiili, “bir şey bilmek” şeklinde tamlayıcı almadan
ya da “bir şeyi bilmek” şeklinde yukleme hÂli ekiyle kullanılmaktadır. Bu fiilin
Moğolcadaki karşılıkları olan “mede-” ve “tani-” fiilleri de tespit ettiğimiz orneklerde
tıpkı Turkiye Turkcesinde olduğu gibi ya herhangi bir tamlayıcıya
ihtiyac duymamakta ya da yukleme hÂli eki taşıyan bir tamlayıcıya ihtiyac
duymaktadır.
Tamlayıcısız
Ta Mongol hel medeh (meddeg) uu? (MHZT, 54)
“Siz Moğolca biliyor musunuz?”
Miniy ah Yapon hel mende. (MG, 190)
“Ağabeyim Japonca bilir.”
Ter yuu c medehguy.(MG, 278)
“O, hicbir şey bilmiyor.”
Tamlayıcılı (Yukleme hÂli ekli tamlayıcı)
Bi tuuniy irsniyg medeeguy. (MG, 89)
1 http://www.df.lth.se/~cml/swadesh.txt
84 • TURKYAT ARASTIRMALARI DERGS
“Onun gelmediğini bilmiyordum.”
Us holddogiyg bid mende (meddeg). (MG, 190)
“Suyun donduğunu biz biliyoruz.”
Boldın utasnı dugaarıg medeh uu? (GKM, s. 111)
“Bold’un telefon numarasını biliyor musun?”
Ta Altangereliyg medeh uu? (MAT, s. 137)
“Altangerel’i biliyor musunuz?”




__________________