Dil olgusunu ve yeryuzundeki tum dilleri genel olarak butun yonleriyle konu edinip inceleyen bilim dalının adı "dil bilimi"dir. Dil biliminden farklı olarak dil bilgisi ise, ele alınan bir dilin en kucuk birimi olan seslerinden, en buyuk birimi olan cumlelerine kadar icinde barındırdığı tum dilsel unsurlarını araştırıp inceler ve birtakım yargılara varır. "Gramer" olarak da adlandırılan bu bilgi alanı, ses bilgisi (fonetik), bicim bilgisi (morfoloji), koken bilgisi (etimoloji) ya da lehce bilgisi (diyalektoloji) gibi ceşitli kollara sahiptir.

1. Ses Bilgisi (Fonetik)

Bir dilin en kucuk yapı taşı sestir ve ses bilgisi, sesleri kendisine inceleme konusu yapar. Her dilin kendisine ozgu olan ses dizimini ele alır ve ses, sesbirim, alt sesbirim gibi sese ait olan kavramları acıklayıp bu unsurlarla ilgili tanım ve sonuclara varmaya calışır. Ayrıca, ses unsurunun ortaya cıkışı, dil seslerinin nitelikleri ve tasnifi, seslerdeki değişim ve gelişmeler, vurgu ve tonlama ozellikleri vb. gibi konulara acıklık getirir.

Orneğin, doy- fiilinin en eski bicimi olan tod- fiilinden yola cıkarak, bu fiildeki seslerin hangi aşamalardan gecerek nasıl bu hÂli aldığını ya da kalp kelimesine bir sesli harf geldiğinde, bu kelimenin sonunda yer alan /p/ sesinin /b/ sesine nasıl donuştuğunu acıklamaya calışır.

2. Bicim Bilgisi (Morfoloji)

Dildeki bicimbirimleri, yani kok ve ekleri inceleyen alandır. Kokleri ve ekleri sınıflandırır ve bu unsurları acıklamaya calışır. Dildeki kok ve eklerin nasıl kullanıldığını, birbirleriyle ilişkilerini, isim ve fiil koklerini, yapım ve cekim eklerini, sozcuk turlerini ve turetme şekilleriyle kok, ek, govde gibi kavramlara temas eder.

gozlukcu kelimesinin kok ve eklerine nasıl ayrılacağı ve bu kok ve eklerin tanımlama ve acıklamalarının nasıl yapılacağı, bu bilgi alanının konusu dÂhilindedir.

3. Koken Bilgisi (Etimoloji)

Dildeki kelime ve kelime koklerinin ilk şeklinin nasıl olduğu, hangi koklerden turediği, tarihî surec icerisindeki değişimleri, ilk olarak hangi anlamları taşıdığı vb. gibi gecmiş zamanlara yonelik araştırmalar yapan koken bilgisi, dilsel unsurların gecmişleri ile ilgilidir. Kelimelerin kaynağını, bicimsel ve anlamsal değişikliklerini, tarihsel seyirlerini ve aralarındaki bugun ile gecmiş bağlantılarını araştırır. Ses bilgisi ve anlam bilgisi ile de yakından ilgilidir.

kÂtip "yazman" kelimesinin Arapca bir kok olan "ktb"den fÂ'il vezninde turetildiğini ve Arapcadan Turkceye gectiğini ortaya koymak koken bilgisinin gorevidir.

4. Dizim Bilgisi (Tumce Bilgisi/Soz Dizimi/Sentaks)

Dildeki kelimelerin birbirleriyle olan ilişkilerini, kelime ve kelime gruplarının cumle icerisindeki durumlarıyla gorevlerini inceleme konusu edinen dizim bilgisi, cumlenin oğelerini ve cumle turlerini de araştırır ve tanımlar.

"Oğretmen, yıllar sonra odulunu alır." cumlesini oğelerine ayırmak, cumle turunu belirlemek, cumle icerisinde yer alan kelimelerin gorevlerini incelemek bu bilgi alanının gorevidir.

5. Anlam Bilimi (Semantik)

Anlam bilimi, dildeki kelimelerin anlamları uzerinde durur ve işaret ettikleri anlamlarla kelimeler arasındaki ilişkileri konu edinir. Kelimelerin esas ve yan anlamları, eş ve zıt anlamlıları, cumle icindeki anlamları gibi unsurlar uzerine yoğunlaşır. Kelimelerin anlamlarında meydana gelen değişimler de anlam biliminin konuları arasındadır.

Orneğin, yuz kelimesinin sayı olan yuz, uzuv olan yuz, "ust kısım" anlamındaki yuz ya da yuz- fiili gibi ceşitli anlamları karşıladığını araştırmak ve bu konuda hukumlere varmak anlam bilimi sayesinde olanaklıdır.

6. Lehce Bilgisi (Diyalektoloji)

Bir dilin lehce, ağız ve şive gibi dallarını, bunlar arasındaki ses, şekil ve soz farklılıklarını ortaya koymayı amaclayan lehce bilgisi, bu dalların ve bunlar arasındaki farklılıkların ortaya cıkış sureclerini, hangi bolgelerde nasıl kullanıldıklarını ortaya koymayı amaclar.

Turkcenin lehcelerinden Turkiye Turkcesi ile Altay Turkcesi arasındaki ilişkileri, benzer ve farklı yonleri ya da bu iki lehcenin birbiriyle olan tarihî ya da guncel etkileşimlerini araştırmak lehce bilgisinin gorevidir.

7. Sozcuk Bilgisi (Leksikoloji)

Bir ya da birden fazla dil arasında, sozcuksel duzeyde ceşitli amac ve yontemlerle karşılaştırmalar yapan sozcuk bilgisi, sozcuklerin derlenip bir araya getirilmesi, sınıflandırılması ve sıralanmasını da icerir. Bu alan, sozluklerin oluşturulmasına imkÂn sağlar ve sozcuk oğretimi ile kelime hazinesinin gelişimi konularını da bunyesinde barındırır.

Bir ya da birden fazla dilli sozluklerin hazırlanması aşamasında sozcuk bilgisi en temel vazifeyi gorur.

8. İsim Bilgisi (Onomastik)

"İnsanlar varlıkları nasıl ve neden isimlendirir? Neden her dilde farklı isimlendirmelere rastlanır?" gibi sorulara cevap vermeye calışan bilgi alanıdır. En başta insan adlarını konu edinen bu alan, gecmişten gunumuze kadarki surecte isimlendirmeleri konu edinir ve isimlendirme meselesinin koklerine inmeyi amaclar.

Maddelerin yanmasıyla ortaya cıkan ateşin Eski Turkcede "od", İngilizcede "fire", Almancada "feuer" ya da Ruscada "огонь" olarak adlandırılmasının nedenlerini araştırmak isim bilgisinin gorevlerinden biridir.

9. Gosterge Bilgisi (Semiyoloji)

Dil gostergeleri haricinde dil dışı gostergeleri de ele alan gosterge bilgisi, dil bilimine yardımcı bir alandır. Simge, sembol ya da işaretleri ortaya cıkış nedenleriyle birlikte inceler ve yorumlar. Ayrı bir bilim dalı niteliğindedir. Temelleri Saussure tarafından atılmıştır.

Orneğin, a sesinin neden "b" simgesi ile değil de "a" ile gosterildiği gosterge bilgisinin inceleme alanına girer.

9. Bilişsel Bilim

Gosterge bilgisi gibi dil bilimine dolaylı yoldan yardımcı olan bilişsel bilim; matematik, bilişim, biyoloji, felsefe ya da psikoloji gibi pek cok bilim alanının dil bilimiyle ortaklaşa calışmalarda bulunmasını sağlar.

Doğal dil işleme ya da bilgisayar ortamında gercekleştirilen dil calışmaları, dijital tercume programları vs. bilişsel bilimle doğrudan ilgilidir.
__________________