DUŞUNCE TURLERİ

MAKALE: Bir konuda bilgi verirken veya bir gerceği savunurken,turlu kanıtlardan faydalanan,bunları bilimsel bicimde inceleyen gazete ve dergi yazılarına makale denir. Makaleler her konuda yazılabilir.
Makale turu, edebiyatımıza Tanzimat doneminde gazete ile birlikte Batı'dan giren bir turdur. Duşunce yazıları icinde en ağırbaşlı ve en zor olan tur makaledir. Makalenin amacı bilgi vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgilerden cok farklıdır. Ansiklopedik bilgide,tanıtma,acıklama,sıralama ve kendiliğinden kesinleşmiş olma ozellikleri vardır. Oysa makalede kişilik sezinleten bir anlatım,bir yorum ve inandırma eğilimi,bir amac vardır.
Bilim ve kultur alanında yazılan makaleler,sınırlı bir kultur kesimine ulaşmayı amacladığından bu makalelerde daha bilimsel bir dil kullanılır.
Gazete ve dergilerdeki makalelerse,geniş halk kitlelerine ulaşmayı amacladığından yazar,dilini daha acık,daha populer ve daha anlaşılır bir duzeyde tutar,ozel terimler kullanmaktan kacınır.

FIKRA (KOŞE YAZISI): Gazete ve dergilerde yayımlanan guncel,siyasal,toplumsal sorunları ele alan yazılardır.Gulmece nitelikli fıkralar da olmakla birlikte yazılı kompozisyon turu olarak fıkra,duşunsel ağırlıklı kısa yazılardır.
Fıkralarda siyasal ve toplumsal olaylar ele alınırken belgelere,kanıtlara,aşırı ayrıntılara yer verilmez.Makaleler gibi iddialı ve ispatlayıcı yonu ağırlıklı değildir.Fıkra yazarı,geniş kitlelere seslendiği icin dili kolay anlaşılır bir dil olmalıdır.Her konuda fıkra yazılabilir.

DENEME: Edebi turlerin tumu gibi deneme icin de bir tanım vermek cok guctur.Deneme gunumuzde hemen butun yazı turlerine doğru yayılma gostermektedir. Bu turler icinde en cok eleştiriyle bir arada anıldığı gorulmektedir.Ancak burada soz konusu olan daha cok izlenimsel eleştiridir.
Deneme icin bir tanım yapmak gerekirse şunları soyleyebiliriz:
“Deneme;bir yazarın,herhangi bir konu uzerinde,ozel goruş ve duşuncelerini hicbir iddiaya yer vermeden,kesin yargılara varmadan anlattığı yazı turudur.”
Batı edebiyatında essai (ese ) adı verilen deneme konuları genellikle edebiyat,sanat,bilim,felsefe...vb.dir. Ozellikle Fransız edebiyatında Montaigne,İngiliz edebiyatında Bacon en tanınmış deneme yazarlarıdır.
Denemede bir konu sınırlılığı,belli bir bicim yoktur.Yazar,konu secmede tam bir ozgurluğe sahiptir.Denemede yazar,kendi kendine konuşur gibi bir anlatım rahatlığı icindedir. Denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak gayesi gudulmez.

ELEŞTİRİ: Bir eseri değerlendirme amacıyla yazılan yazılara eleştiri denir.Eleştiride eserin yada sanatcının gercek değerinin belirtilmesi amaclanır.
Eleştirmeci,bir sanat eserinin gercek değerini,ozunu yapılışını,değerli-değersiz yanlarını ortaya koyar.Eleştirmecinin gorevi guzellik yaratmak değil,yaratılmış guzelliği yargılamak,okurlara tanıtmaktır.
Eleştiriler;okura donuk eleştiri,topluma donuk eleştiri,sanatcıya donuk eleştiri,yapıta donuk eleştiri... olmak uzere turlere ayrılır.
İNCELEME: Bir eserin,bir sorunun,bir olayın ozelliklerini,en ince ayrıntılarını araştırarak goz onune seren yazı turlerine inceleme denir.Her obje bir inceleme konusu olabilir.Ama konumuz kompozisyon olduğu icin biz yalnız bu anlamda inceleme yazıları uzerinde duracağız.
İnceleme,ister sozlu,ister yazılı olsun,bir tartışma niteliği taşır.
İnceleme yazıları yazarın teknik ve uslubuna gore diğer turlerin ozelliklerini de gosterir; buna gore kimi yerde makale,kimi yerde deneme,kimi yerde sohbet havasına burunur.
İnceleme yazılarında bir kolaylık olmak uzere şu soruları sırasıyla sorarak calışmak,faydalı sonuclar verecektir:

a. Ne? ( Bize eserin ve sorunun konusunu verir. )
b. Nicin? ( Eserin yazılma amacını, ana fikrini, temasını buldurur. )
c. Nasıl? ( Eserin yontemini kavratır. )
d. Nerede? ( Yer,dekor. )
e. Kim? ( Kişileri verir. )
f. Ne zaman? ( işin suresini belirtir. )
İnceleme Planı :
A. Eserin Dış İncelemesi:
Eserin adı
Yazarı,cevireni
Basıldığı matbaa ve basılış tarihi
Kacıncı baskı olduğu
Sayfa sayısı,fiyatı
Eserin boyutları
B. Eserin İc İncelemesi :
Yazarı hakkında bilgi
Turu hakkında bilgi
Ozet
Eserdeki kişiler
Başroldekilerin kısaca tanıtımı
Ana fikir
Dil ve anlatım
Değerlendirme ( kritik )

RAPOR: Rapor,araştırma ve inceleme esasına dayanan bir yazı turudur. Herhangi bir konuyla ilgili bilgi vermek,mesleki ve teknik bakımdan bazı noktaları acıklamak; goruş,duşunce ve onerileri bildirmek gibi amaclarla yazılır.
Gunumuzde rapor, geniş kapsamlı bir kelime olarak cok ceşitli alanlarda karşımıza cıkar. Doktor raporu, bilirkişi raporu, polis raporu, muhendis raporu, mufettiş raporu, deney raporu gibi ceşitli isimlerle anılan raporları ; meslek ve iş raporları, araştırma ve inceleme raporları gibi kısaca sınıflandırabiliriz.
Her rapor turunun kendine ozgu yazılış kuralları vardır. Genel esas, konunun iyi kavranması ve konu uzerinde yeterli bilginin bulunmasıdır. Ancak, cok iyi anlaşılan,ilgi duyulan ve bilgi sahibi olunan konularda rapor yazılabilir.
Sağlam bir rapor yazabilmek icin; raporun konusunu ilgilendiren kitapları,dergileri,gazeteleri okumak,yetkili kimselerle konuşmak,gozlem yolundan faydalanmak,ozel deneylerde bulunmak,faydalanılan kaynakları gostermek gerekir.
ROPORTAJ: Herhangi bir konu yada sorunun değişik boyutlarıyla ele alınıp işlendiği gazete ve dergi yazılarıdır. Roportajcı,yalnız gordukleriyle, izlenimleriyle yetinmez. Konuyla ilgili derinlemesine araştırma ve inceleme yapar,ilgililerin bilgisine başvurur. Roportajcının amacı, konuyu carpıtmadan belgesel olarak okuyucuya sunmak,okuyucuyu konunun icinde yaşatmak,kamuoyunu aydınlatmaktır.
Roportaj, tek bir yazı olabileceği gibi,aynı konuda dizi yazı da olabilir.

ANLATI TURLERİ: Edebi turler yada sanatsal turler de denilen bu turlerin kesin kuralları,kesin tanımları yoktur. Her sanat eseri kendi kurallarını getirir, boylelikle de şimdiye kadar saydığımız turlerden ayrılır. Bir başka ifadeyle, her sanat eseri tektir,yaratıcısının ozgun bir urunudur. Sanat eserine bu acıdan bakıldığında, genellemelere sığdırılamaz. Bu yuzden anlatı turlerini cok kalın cizgilerle ele aldık. Ayrıca bunların hepsini sıralamak yerine,yaygın olan birkacına değinmekle yetineceğiz. Bunlar hikaye ve romandır.

HİKAYE ve ROMAN: Her iki turun geleneksel tanımında birleşilen nokta, olmuş yada olması mumkun bulunan olayları anlatan turler oluşlarıdır. Bunu, gercek yada hayal edilmiş bir evrene ait gerceklik duygusunu uyandıran olayların anlatımıdır,diye genişletebiliriz. Hikaye ve roman tanımlarında bu ortak noktadan sonra, iki turu birbirinden ayıran ozellikler kısaca şoyle sıralanabilir :
a. Romanlar uzun, hikayeler kısa anlatı turleridir.
b. Romanlarda kişiler ( karakterler ) cok, hikayelerde azdır.
c. Romanlar geniş bir zaman kesitinde gecerken, hikayelerde bu kesit dardır.
d. Romanlardaki karakterler genellikle cok yonlu, hikayelerdeki karakterler tek yonludurler.
Ancak bu ozellikler bile hikaye ve romanı kesin cizgilerle birbirinden ayırmaya yetmez. Bu sayılan ozellikler her iki turde de bulunabilir.
__________________