Duşunce Turleri DUŞUNCE TURLERİ

MAKALE

Bir konuda bilgi verirken veya bir gerceği savunurken,turlu kanıtlardan faydalanan,bunları bilimsel bicimde inceleyen gazete ve dergi yazılarına makale denir. Makaleler her konuda yazılabilir.
Makale turu, edebiyatımıza Tanzimat doneminde gazete ile birlikte Batı'dan giren bir turdur. Duşunce yazıları icinde en ağırbaşlı ve en zor olan tur makaledir. Makalenin amacı bilgi vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgilerden cok farklıdır. Ansiklopedik bilgide,tanıtma,acıklama,sıralama ve kendiliğinden kesinleşmiş olma ozellikleri vardır. Oysa makalede kişilik sezinleten bir anlatım,bir yorum ve inandırma eğilimi,bir amac vardır.
Bilim ve kultur alanında yazılan makaleler,sınırlı bir kultur kesimine ulaşmayı amacladığından bu makalelerde daha bilimsel bir dil kullanılır.
Gazete ve dergilerdeki makalelerse,geniş halk kitlelerine ulaşmayı amacladığından yazar,dilini daha acık,daha populer ve daha anlaşılır bir duzeyde tutar,ozel terimler kullanmaktan kacınır.

FIKRA ( KOŞE YAZISI)

Gazete ve dergilerde yayımlanan guncel,siyasal,toplumsal sorunları ele alan yazılardır.Gulmece nitelikli fıkralar da olmakla birlikte yazılı kompozisyon turu olarak fıkra,duşunsel ağırlıklı kısa yazılardır.
Fıkralarda siyasal ve toplumsal olaylar ele alınırken belgelere,kanıtlara,aşırı ayrıntılara yer verilmez.Makaleler gibi iddialı ve ispatlayıcı yonu ağırlıklı değildir.Fıkra yazarı,geniş kitlelere seslendiği icin dili kolay anlaşılır bir dil olmalıdır.Her konuda fıkra yazılabilir.

DENEME

Edebi turlerin tumu gibi deneme icin de bir tanım vermek cok guctur.Deneme gunumuzde hemen butun yazı turlerine doğru yayılma gostermektedir. Bu turler icinde en cok eleştiriyle bir arada anıldığı gorulmektedir.Ancak burada soz konusu olan daha cok izlenimsel eleştiridir.
Deneme icin bir tanım yapmak gerekirse şunları soyleyebiliriz:
“Deneme;bir yazarın,herhangi bir konu uzerinde,ozel goruş ve duşuncelerini hicbir iddiaya yer vermeden,kesin yargılara varmadan anlattığı yazı turudur.”
Batı edebiyatında essai (ese ) adı verilen deneme konuları genellikle edebiyat,sanat,bilim,felsefe...vb.dir. Ozellikle Fransız edebiyatında Montaigne,İngiliz edebiyatında Bacon en tanınmış deneme yazarlarıdır.
Denemede bir konu sınırlılığı,belli bir bicim yoktur.Yazar,konu secmede tam bir ozgurluğe sahiptir.Denemede yazar,kendi kendine konuşur gibi bir anlatım rahatlığı icindedir. Denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak gayesi gudulmez.

ELEŞTİRİ

Bir eseri değerlendirme amacıyla yazılan yazılara eleştiri denir.Eleştiride eserin yada sanatcının gercek değerinin belirtilmesi amaclanır.
Eleştirmeci,bir sanat eserinin gercek değerini,ozunu yapılışını,değerli-değersiz yanlarını ortaya koyar.Eleştirmecinin gorevi guzellik yaratmak değil,yaratılmış guzelliği yargılamak,okurlara tanıtmaktır.
Eleştiriler;okura donuk eleştiri,topluma donuk eleştiri,sanatcıya donuk eleştiri,yapıta donuk eleştiri... olmak uzere turlere ayrılır.

İNCELEME

Bir eserin,bir sorunun,bir olayın ozelliklerini,en ince ayrıntılarını araştırarak goz onune seren yazı turlerine inceleme denir.Her obje bir inceleme konusu olabilir.Ama konumuz kompozisyon olduğu icin biz yalnız bu anlamda inceleme yazıları uzerinde duracağız.
İnceleme,ister sozlu,ister yazılı olsun,bir tartışma niteliği taşır.
İnceleme yazıları yazarın teknik ve uslubuna gore diğer turlerin ozelliklerini de gosterir; buna gore kimi yerde makale,kimi yerde deneme,kimi yerde sohbet havasına burunur.
İnceleme yazılarında bir kolaylık olmak uzere şu soruları sırasıyla sorarak calışmak,faydalı sonuclar verecektir:
a. Ne? ( Bize eserin ve sorunun konusunu verir. )
b. Nicin? ( Eserin yazılma amacını, ana fikrini, temasını buldurur. )
c. Nasıl? ( Eserin yontemini kavratır. )
d. Nerede? ( Yer,dekor. )
e. Kim? ( Kişileri verir. )
f. Ne zaman? ( işin suresini belirtir. )
İnceleme Planı :
A. Eserin Dış İncelemesi:
Eserin adı
Yazarı,cevireni
Basıldığı matbaa ve basılış tarihi
Kacıncı baskı olduğu
Sayfa sayısı,fiyatı
Eserin boyutları
B. Eserin İc İncelemesi :
Yazarı hakkında bilgi
Turu hakkında bilgi
Ozet
Eserdeki kişiler
Başroldekilerin kısaca tanıtımı
Ana fikir
Dil ve anlatım
Değerlendirme ( kritik )

RAPOR

Rapor,araştırma ve inceleme esasına dayanan bir yazı turudur. Herhangi bir konuyla ilgili bilgi vermek,mesleki ve teknik bakımdan bazı noktaları acıklamak; goruş,duşunce ve onerileri bildirmek gibi amaclarla yazılır.
Gunumuzde rapor, geniş kapsamlı bir kelime olarak cok ceşitli alanlarda karşımıza cıkar. Doktor raporu, bilirkişi raporu, polis raporu, muhendis raporu, mufettiş raporu, deney raporu gibi ceşitli isimlerle anılan raporları ; meslek ve iş raporları, araştırma ve inceleme raporları gibi kısaca sınıflandırabiliriz.
Her rapor turunun kendine ozgu yazılış kuralları vardır. Genel esas, konunun iyi kavranması ve konu uzerinde yeterli bilginin bulunmasıdır. Ancak, cok iyi anlaşılan,ilgi duyulan ve bilgi sahibi olunan konularda rapor yazılabilir.
Sağlam bir rapor yazabilmek icin; raporun konusunu ilgilendiren kitapları,dergileri,gazeteleri okumak,yetkili kimselerle konuşmak,gozlem yolundan faydalanmak,ozel deneylerde bulunmak,faydalanılan kaynakları gostermek gerekir.

ROPORTAJ

Herhangi bir konu yada sorunun değişik boyutlarıyla ele alınıp işlendiği gazete ve dergi yazılarıdır. Roportajcı,yalnız gordukleriyle, izlenimleriyle yetinmez. Konuyla ilgili derinlemesine araştırma ve inceleme yapar,ilgililerin bilgisine başvurur. Roportajcının amacı, konuyu carpıtmadan belgesel olarak okuyucuya sunmak,okuyucuyu konunun icinde yaşatmak,kamuoyunu aydınlatmaktır.
Roportaj, tek bir yazı olabileceği gibi,aynı konuda dizi yazı da olabilir.

ANLATI TURLERİ
Edebi turler yada sanatsal turler de denilen bu turlerin kesin kuralları,kesin tanımları yoktur. Her sanat eseri kendi kurallarını getirir, boylelikle de şimdiye kadar saydığımız turlerden ayrılır. Bir başka ifadeyle, her sanat eseri tektir,yaratıcısının ozgun bir urunudur. Sanat eserine bu acıdan bakıldığında, genellemelere sığdırılamaz. Bu yuzden anlatı turlerini cok kalın cizgilerle ele aldık. Ayrıca bunların hepsini sıralamak yerine,yaygın olan birkacına değinmekle yetineceğiz. Bunlar hikaye ve romandır.

HİKAYE VE ROMAN

Her iki turun geleneksel tanımında birleşilen nokta, olmuş yada olması mumkun bulunan olayları anlatan turler oluşlarıdır. Bunu, gercek yada hayal edilmiş bir evrene ait gerceklik duygusunu uyandıran olayların anlatımıdır,diye genişletebiliriz. Hikaye ve roman tanımlarında bu ortak noktadan sonra, iki turu birbirinden ayıran ozellikler kısaca şoyle sıralanabilir :
a. Romanlar uzun, hikayeler kısa anlatı turleridir.
b. Romanlarda kişiler ( karakterler ) cok, hikayelerde azdır.
c. Romanlar geniş bir zaman kesitinde gecerken, hikayelerde bu kesit dardır.
d. Romanlardaki karakterler genellikle cok yonlu, hikayelerdeki karakterler tek yonludurler.
Ancak bu ozellikler bile hikaye ve romanı kesin cizgilerle birbirinden ayırmaya yetmez. Bu sayılan ozellikler her iki turde de bulunabilir.

YAZIŞMA TURLERİ

MEKTUP

Başka bir yerde bulunan kişiye yada kuruma bir bilgi iletmek amacıyla yazılan yazılara mektup denir.
Mektubun diğer yazı turlerinden ayrı bir ozelliği vardır. Herşeyden once; bağımsızdır,ufukları alabildiğine geniştir,dar kalıplar ve kurallar icinde tanımlanamaz. Konuları oldukca bol ve sınırsızdır. Doğallığın ve ictenliğin en cekici belgesidir. Elbette ki herkese aynı ictenlikle mektup yazılmaz. Gonderdiğimiz kişi yada kurumla olan ilginin derecesine gore,mektubun hitap bolumunden,amac,hatta sonuc bolumune kadar değişen uslup ozelliği vardır.
Mektup kişiliğimizin bir aynasıdır. Saygımız,sevgimiz,karakterimiz,inancımız,gor� �ş ve duşuncelerimiz hatta kulturumuz mektubumuza yansır.
Basit bir yazı turu gibi gorulmesine rağmen mektubun da kendine ozgu bir duzeni,bir disiplini,bir planı vardır.
Mektup Yazarken Nelere Dikkat Edilmelidir?
· Mektup yazarken kullanacağımız kağıt ve zarf temiz olmalıdır. Bu basit ayrıntı karşımızdakine verdiğimiz değeri gosterir.
· Mektuptaki hitap,gondereceğimiz kişi yada kurum goz onunde bulundurularak secilmelidir: Sevgili Kardeşim, Canım Kardeşim, Canım
· Babacığım, Aziz Dostum, Saygıdeğer Buyuğum, Sayın Murat Bey, Sayın Genel Mudur...
· Mektupta daha sonra giriş ve amac bolumune gecilir. Bu bolumde mektubun nicin yazıldığı belirtilir.
· Sonuc bolumunde daha cok klişe sozlere yer verilerek, hoşa gidici bir dilekle mektup bitirilir ; sevgi ve saygılar sunar,esenlikler dilerim. gibi.
· Ofkeli anlarda kesinlikle mektup yazılmamalıdır.
· Mektupta kullanılan ağır ve kırıcı sozler, ileride pişmanlığa yol acabilir. Ancak, yazının kalıcı etkisi nedeniyle, yarattığı kırgınlık tumuyle unutulamaz.

· Mektup Turleri

Mektuplar, konularına ve yazanla yazılan arasındaki ilgiye gore uce ayrılır :
1. Ozel mektuplar
2. Resmi mektuplar
3. İş mektupları

Ozel Mektuplar

Birbirine yakın, tanışık insanlar ve eş dost arasında yazılan mektuplardır.

Tebrikler

Bayramlarda, yılbaşlarında veya mutlu bir olay dolayısıyla karşı tarafa iyilik ve mutluluk dileklerinde bulunmak amacıyla yazılan kısa,oz ve icten mektuplardır. Bunlarda kağıt yerine daha cok basılı kartlar kullanılmaktadır.

Telgraf

Mektubun gecikebileceği ivedi durumlarda bildirilmesi gereken istek, olay ve haberleri, kısa ve oz olarak anlatan bir mektup turudur. Telgrafta az ve oz ifade onemlidir.
§ Alacak olanın adı,soyadı ve acık adresi yazılır.
§ Telgraf cekmemize sebep olan konu,kısa ve oz olarak ifade belirtilir.
§ Sağ alt koşeye gonderenin adı ve soyadı yazılır.
§ Telgraf metninin altına bir cizgi cekilir. Bu cizginin altına gonderenin adresi yazılır. Bu bilgi,alıcının bulunmaması durumunda telgrafın iadesi icin gereklidir. Ucrete tabi değildir.
Telgraf,bugun kullanım alanı yok denecek kadar az kalmış bir yazışma turudur.

Resmi Mektuplar

Devlet dairelerinin kendi aralarında veya kişilerle devler daireleri arasında yazılan mektuplardır. Bu tur mektuplarda, konunun uzunluğuna gore tam veya yarım sayfa boyutunda cizgisiz,beyaz kağıtlar kullanılır. Anlatım ciddi ve ağırbaşlı olmalıdır. Konu dışında ayrıntılara ve ozel isteklere yer verilmez. Konu en acık ve yalın bicimde ele alınır. Ust makam yetkilisi alt makamdakine yazdığı yazıyı “rica ederim”, alt makamdaki ust makamdakine “bilgilerinize saygıyla sunarım” veya “arz ederim” şeklinde bitirmelidir.
Resmi Yazışmalarda Dikkat Edilecek Noktalar :
· Kağıdın ust yanından iki santim aşağıda ve ortada olmak uzere yazının cıktığı dairenin adresi bulunur.
· Sağ ust koşeye tarih konur.
· Yazıya başlamadan,hangi tarih ve sayılı yazıya cevap olarak yazıldığı belirtilir.
· Yazının ilk paragrafında sorun veya konu ortaya konur.
· Gelişme paragraflarında,bizim konu hakkındaki goruşumuz belirtilir,bizden istenilen bilgiler verilir.
· Sonuc bolumunde,yazının gonderildiği makamın durumuna gore ( alt makam,ust makam ) yazı,rica yada sunu bicimlerinden biriyle bitirilir.
· Resmi yazıyı tamamlayan evraklar,metnin sol alt kısmına,sıra numarası verilerek belirtilir.
· Kağıdın sol en alt koşesine yazıyı daktilo edenle,konuyla ilgili bolum şefinin ad ve soyadlarının ilk harfleri yazılır.

İş Mektupları

Ticaret ve endustri kurumlarının birbirlerine ve kişilere, kişilerin bu kurumlara gonderdikleri mektuplara iş mektubu denir. İşyerleri bu mektuplarda, firma ismini taşıyan başlıklı ( antetli ) beyaz kağıtlar kullanırlar. Yazıda daktilo ( veya bilgisayar ) kullanmak yerleşmiş bir kuraldır. İş mektuplarında da konu kısa,oz olarak acık ve yalın bir anlatımla ele alınmalıdır. Resmi mektupların ozellik ve yazılışlarını kavramış olmak bu tur mektup yazmada da buyuk kolaylık sağlar.
İş Mektuplarının Yazılışında Uyulacak Kurallar :
· Ciddi bir anlatım kullanılmalı, kısa ve ozlu bir anlatım yolu secilmelidir.
· Her iş icin ayrı bir mektup yazılmalıdır.
· Daktilo veya mavi murekkepli dolma kalem kullanılmalıdır.
· Ele alınan konu hakkında amaca uygun acıklamalar yapılmalı, gerekli yerlerde teknik terimler kullanılmalıdır.
· İstekler yapmacıklığa kacmadan ciddi bir hava icinde belirtilmeli, saygı bildiren kelimeler olculu şekilde kullanılmalıdır.
· Eğer yazılan iş mektubu, bir başka mektuba cevap niteliği taşıyorsa,bu, metnin başında “ilgi” bolumunde belirtilmelidir. Bunun icin o mektubun tarihi ve numarasının yazılması yeterlidir.

DİLEKCE

Bir dilekte yada şikayette bulunmak veya bilgi vermek amacıyla resmi makamlara sunulan tarihli,imzalı mektuptur.Kişiyi ve kamuyu ilgilendiren bir hakkın sağlanması, bir haksızlığın duzeltilmesi, kaldırılması icin gercek yahut tuzel kişilerce ilgili makamlara yazılan yazılara dilekce denildiği gibi, “istida, arzuhal” de denir.
Dilekce Yazımında Goz Onunde Bulundurulması Gereken Kurallar :
· Dilekceler,konularına gore uzun veya kısa olabilir. Konular kısa v oz olarak belirtilir. Gereksiz ayrıntılara yer verilmez.
· Dilekcelerde ciddi, ağırbaşlı bir dil kullanılır. Anlatımın yalın ve duru olmasına ozen gosterilir. Suslu,yapmacık,laubali bir ifadeden kesinlikle kacınılmalıdır.
· Dilekceler ; cizgisiz,beyaz dosya kağıdına daktiloyla veya dolmakalemle,okunaklı el yazısıyla yazılmalıdır.
· Dilekce hangi kuruma veriliyorsa,bu makamın adı başa yazılır. Kurum adının sağ altına kurumun bulunduğu şehir adı yazılır.
· Konunun kısa bir ozeti bu başlığın altına yazılır.
· Daha sonra konunun belirlendiği metin bolumune gecilir. Bu bir şikayet dilekcesiyse,şikayet sağlam kanıtlara dayandırılmalıdır. Eğer iş isteme dilekcesiyse, oğrenim durumu,yaş,kısa bir ozgecmiş,kurumca aranan seckin nitelikler acık secik belirtilmelidir.
· Dilekcede bir durum belirtiliyorsa ,son cumle “Durumu bilgilerinize saygılarımla sunarım”, bir istek belirtiliyorsa “Gereğini izinlerinize saygılarımla sunarım” şeklinde olmalıdır.
· Dilekce bitiminde sağ alt koşeye ad ve soyadı yazılmalı,imzalanmalıdır. Tarih,isim ve imzanın bir satır ustunde olabileceği gibi dilekcenin sağ ust koşesine de konulabilir.
· Sol alt koşeye acık adres yazılmalıdır.
Dilekce, herkesin zaman zaman yazmak zorunda kalabileceği bir mektup turudur. Dilekcenin ilk bakışta guven verici bir duzen icinde olması gerekir.
__________________