Balkan Dil Birliği
Vikipedi, ozgur ansiklopedi

İngilizce: Balkan linguistic union, Almanca: Balkansprachbund
Balkanlarda konuşulan ve ozunde cok farklı olan diller arasında dil bilgisi, sozdizimi, sozcuk dağarcığı ve ses bilimi acısından mevcut bazı benzerlikleri acıklamak icin ortaya atılmış bir dilbilim kuramıdır. Kuramın Rumeli Turkcesini ilgilendiren yonleri de bulunmaktadır. Ancak oncelikle, hepsi Hint-Avrupa dilleri olan, Yunanca, Arnavutca, uc Slav dili (Bulgarca, Makedonca, Sırpca) ve iki Latin dili (Romence ve Vlahca) arasındaki ilişkileri konu etmektedir.
Yukarıda dort grupta anılan diller arasındaki ortak sozcuk varlığı gorece azdır. Ancak dilbilim ve sozdizimi cozumlemelerinde dikkat cekici ortak eğilimler mevcuttur.

Tarih
Balkan dilleri arasında mevcut bu benzerliklere ilk kez Sloven dilbilimci Jernej Kopitar tarafından 1829 yılında dikkat cekilmiştir. Ancak kuram, ozellikle Gustav Weigand ve Kristian Sandfeld-Jensen'in katkılarıyla 1920'li yıllarda olgunlaştırılmıştır. "Balkan dil birliği" terimi ilk kez 1958'de Romen dilbilimci Alexandru Rosetti tarafından ortaya atılmıştır. Sozcuk dağarcıkları apayrı olan bu dillerde esasen birlikten ziyade yapısal benzerlikler sozkonusu olmakla birlikte, bu terim geniş olcude benimsenmiştir. Yapısal ogeler arasındaki yakınlığın bu anlamda bir birlik oluşturduğunu one suren dilbilimciler de bulunmaktadır. Tartışma bu benzeşmelerin ne olcude coğrafi yakınlıkla, ne oranda da bu dillerin kendi iclerindeki evrimleriyle ilgili olduğu uzerinde yoğunlaşmaktadır.

Birliğin Kokeni
Bu konuda tartışmalar surmekte olup, ceşitli varsayımlar ortaya atılmıştır.

Trakca, Dacca ve İllirce
Balkanlardaki Latin ve Slav dillerinde goze carpan bazı ozellikler diğer coğrafyalardaki Latin ve Slav dillerinde gorulmediğinden, kuramın ilk olarak geliştirildiği donemlerde araştırmalar yurutmuş olan dilbilimciler bu ozelliklerin Balkanların eski yerli dillerinin kalıntıları olabileceğini, Trakca, Dacca ve İllirce'nin boylece gunumuz Balkan dilleri icin bir alt katman (substratum) teşkil etmiş olabileceklerini one surmuşlerdir. Ancak bu tarihi diller uzerindeki bilgi cok az olduğundan Balkan dil birliğine giren ozellikleri bulundurup bulundurmadıkları da bilinmemektedir.

Eski Yunanca
1930'larda ortaya atılmış bir varsayım, Yunan kulturunun diğer Balkan dillerinin kulturunden daha ileri aşamalarda bulunmuş olduğu savından hareketle, Balkan dil birliğine yol acan butun etkenlerin eski Yunanca'dan nufuz etmiş olduğudur. Ancak Balkan dil birliğine giren ozelliklerin hicbiri eski Yunanca'da bulunmamaktadır. Bizzat gunumuz Yunanca'sındaki Balkanizm unsurları Klasik Donem ve Bizans İmparatorluğu'dan sonra girmiş yenilikler gorunumundedir. Yunanca'nın Balkan dil birliğine dahil edilebilecek yonleri de daha azdır.

Latince
Roma İmparatorluğu Balkanların tamamını belli bir sure yonetimi altında tutmuş olduğundan, Romence'nin atası olan Latin diyalektinin butun Balkan dillerine etkide bulunmuş olması ve sonradan gelen Slavlar icin de bir substratum teşkil etmiş olması mumkundur. Ancak diğer coğrafyalardaki Latin dillerinde bu Balkan dil birliği unsurlarına fazla rastlanmamaktadır. Ote yandan, Latince'den turemiş Vlahca'nın Makedonca icin bir alt katman işlevi gormuş olması mumkundur. Ancak, bu duşunce de Balkan dil birliği unsurlarının Vlahca'ya nasıl girdiğini acıklamamaktadır.

Coklu Etkileşimler
Gunumuzde en sık dile getirilen acıklamadır. Butun ortak unsurların tek bir kaynaktan gelmediği ve diller arasında karşılıklı etkileşimler cereyan ettiği şeklindedir. Yunan, Latin ve Slav dillerinin ozelliklerinin farklı gruplardaki dillere nufuz etmesi gibi, Romanya'da Latinler oncesi, guney Balkanlarda Slavlar oncesi kavimlerin dillerinden aktarılmış bir alt katman da rol oynamıştır. Bizans İmparatorluğu'nun şaşaalı doneminde ve Osmanlı İmparatorluğu boyunca da 500 yıl Balkan yarımadasının tek bir devletin sınırları icinde olması da diller arası alışverişleri kolaylaştırmıştır. Nufus hareketleri ve bireylerin birden fazla dil konuşma alışkanlığı Balkan dillerine ortak eğilimler kazandırmıştır. Bulgarların Slavlaşmasından once ve Osmanlı yonetiminde Turk unsurların siyasi hakimiyetinin sozkonusu olduğu da unutulmamalıdır. Arnavutca ise hem Latin hem de Slav dillerinden etkilenmiştir.

Balkan_links.jpg
Bellibaşlı dil temas alanları


İlk temaslar, muhtemelen, Arnavutların ataları ile uzantıları bugunku Makedonya ve kuzey Yunanistan'da mevcut Vlah toplumu olan Latin kokenli halklar arasında M.S. 1. yuzyıl ve 5. yuzyıl arasında gercekleşmiştir. Arnavutca'daki Balkan Latincesi kokenli kelimeler ve Vlahca'dan alıntılar bunu doğrulamaktadır. Dil birliğinin Romence icin de gecerli olması, bu temasların Balkanlardaki Latin halkları dağılmadan once gercekleştiğini doğrulamaktadır.
Bu dağılmada en onemli etken Slavların Balkanları istilası (8. yuzyıl - 12. yuzyıl arası) olmuştur. Sırpcada dil birliği unsurlarının azlığı ve bu unsurların ozellikle Sırpca ve Bulgarca arasında bir ara diyalekt olan Torlakcada belirmesi, Sırpcanın dil birliğine en son girmiş dil olduğunu gostermektedir. Arnavutcanın coğrafyası ise Osmanlı yonetiminde genişlemiş ve bu arada ceşitli bolgelere Turk nufus iskan edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması ve Hristiyan Balkan halklarının Avrupa'da gercekleşen yenilikleri (sağlık, eğitim gibi) daha erken benimsemiş olmaları nufus dengelerinin ibresini Slav ve Yunan halkları lehine cevirmiştir.

Gramer ozellikleri

İsim halleri
İsim hallerinin azalması butun Balkan dillerinde gorulmuştur. Edebi Sırpca bu eğilimin tek istisnasıdır. Ozellikle genitif (iyelik hali) ve datif (-e hali) kaynaşması dikkat cekicidir. Gelecek zaman İngilizce'de olduğu gibi analitik hale gelmiş, başka bir deyişle fiilin şeklinin değiştirilmesinden ziyade fiilden once bir yardımcı fiil (İngilizcede 'will') kullanma alışkanlığı yerleşmiştir.
Mastar halinin seyrekleşmesi
Fiilerin mastar hali Balkanlar dışındaki Latin ve Slav dillerinde ve standart Turkcede canlılığı korumakta iken, bu dillerin Balkanlardaki tamsilcilerinde genelde dilek kipi ile değiştirilmektedir.Makedonca,Yunanca ve Tosk Arnavutcasında fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur. Vlahca, Bulgarca ve guney Sırp diyalektlerinde (Torlakca) fiillerin mastar hali dilden neredeyse tamamen kaybolmuştur. Gheg Arnavutcası and Megleno Romencesi (Yunanistan'da birkac bolgede az sayıda kişi tarafından konuşulmaktadır) fiillerin mastar hali kısıtlı sayıda ifade tarzlarında varlığını surdurmektedir. Standart Romence, Sırpca ve Hırvatcada fiillerin mastar hali ile dilek kipi arasında pek cok işlev benzerlikleri bulunmaktadır. Deliorman golgesinde konuşulan Turkcede de fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur.



__________________