Batı’nın Ronesans ile edindiği duşunsel birikim Aydınlanma donemini doğurmuştur. Aydınlanma doneminin Bacon, Voltaire, Monresquieu ve Kant gibi duşunurleri peşin hukumlerin, dogmaların ve batıl inancların, kilisenin dar goruşlerinin yerine aklın aydınlığında duşunmeyi, gercekleri deneyle kavramayı yani rasyonalizmi ve pozitivizmi savunmuşlardır.

“Aklın”, “bilimselliğin”, “gerceğe verilen onemin” one cıkarılması pozitif bilimlere verilen onem 18. yuzyılın ortalarından itibaren Sanayi Devrimi’ni doğurur.

Orta Cağ’ın skolÂstik mantığına karşı gelişen humanizmin, aklı ve bireyi temel alan bir soylemi vardır.

1789 Fransız Devrimi, Osmanlıyı parcalayacak sureci başlatır.

Yenileşme, Osmanlı devletindeki gerilemenin sonucu olarak doğmuştur.

16. yuzyılın sonlarına dek bircok yonden Avrupa’dan ustun bir yonetime ve kurumlaşmaya sahip olan Osmanlı Devleti, Batı’daki gelişimleri dikkatle takip etmiştir. Ancak 16. yuzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti askeri, ilmi ve ekonomik alanlarda bozulan kurumlarına dinamizm getirecek yenilik hamleleri yapamamıştır.

Değişen dunyanın Osmanlı’ya ilk buyuk darbesi Viyana bozgunu (1683) olur. Viyana bozgunu, kendini yenilemeyen bir devletin, imparatorluk bile olsa, sadece asker sayısındaki ustunlukle savaşları kazanamayacağını ortaya koymuştur. 1699′ da Karlofca Antlaşması’nı imzalamaya mecbur kalan Osmanlı imparatorluğu bu antlaşmayla ilk defa toprak kaybetmiştir. Bu antlaşmadan sonra olumsuzluklar artmıştır. Genellikle pamuklu dokuma imalatı uzerine kurulu Osmanlı sanayi Avrupa’nın ozellikle de İngiltere’nin tahakkumune teslim edilmiştir. Yeniceri ordusu donanımsız ve disiplinsiz bir duruma duşmuştur.

Osmanlı Devleti 1699 Karlofca ve 1718 Pasorafca Antlaşmalarıyla Batı’ya kaptırdıkları ustunluklerine yeniden kavuşmak icin Batı’nın fikri birikiminden ve teknolojideki gelişimlerinden yararlanma calışmalarına başlamıştır. Bu amacla yapılan ilk girişim Damat İbrahim Paşa doneminde Avrupa’ya elciler (Yirmisekiz Celebi Mehmet gibi) gonderilmesi olmuştur. Avrupa kulturuyle karşılaşmanın ilk sonucları gemi yapımıyla ilgili yontemlerin alınması, matbaanın kurulması gibi teknik; saray dekorasyonu, bahce duzenlemesi gibi sosyal alanlardaki (Lale Devri) yenilikler olur.

Pozitif bilimlerle ilgili okullar acılmaya başlanır. 1773’te Mekteb-i Riyaziye, 1776’da Hendesehane (Baron de Tott tarafından acılmıştır), 1783’te Muhendishane-i Bahr-ı Humayun, 182Tde Mekteb-i Tıbbiye acılır.

Yenileşme hareketi ilk olarak askeri sistemde kendini gostermiştir.

II. Mahmut, Yenicerileri tamamen ortadan kaldırarak 1826’da Avrupai usullere gore duzenlenmiş Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla bir ordu kurar.

Tercumeler yapılmaya başlanır. Tercume Odası kurulur. Tanzimat aydınlarının Batı’ya acılmasında Tercume Odası’nın hazırlayıcı rolu vardır.

Turk edebiyatının yeniden yapılanması bakımından 1859’da yapılan iki ceviri onemlidir: Munif Paşa‘nın cevirdiği Muheverat-ı Hikemiyye (Volter, Fenelon ve Fontenel’den secilmiş felsefi diyaloglar) ve Yusuf Kamil Paşa‘nın Fenelon’dan cevirdiği Telemak. Bu cevirileri Sefiller (“Mağdurin” adıyla) Robinson Cruzoe, Monte Cristo, Emil, Tartuffe gibi yapıtların cevirileri izler.


II. Mahmut doneminde yenileşmenin onemli bir aracı olacak ilk gazete de cıkar: Takvim-i Vekayi (1831)

Osmanlı Devleti’nde Batı’ya yoneliş Abdulmecit doneminde, Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanan Tanzimat Fermanı (Gulhane Hatt-ı Humayunu, 1839) ile resmiyet kazanmıştır. Tanzimat, “duzenlemeler” anlamına gelen bir sozcuktur. Bu fermanın ilanıyla birlikte Tanzimat Donemi de başlamış olur.

Tanzimat Fermanı din, dil, ırk gozetmeksizin butun halkın can, mal ve namusunun korunacağını, askerlik ve vergi kanunlarının yeniden duzenleneceğini ortaya koyan eşitlikci bir soylem taşıyordu. HÂkim millet anlayışı yerine kanuni eşitlik getirilmiştir. Boylece Osmanlı Devleti, Batı anayasalarında yer alan temel hak ve ozgurlukleri kabul ettiğini duyurmuştur. Tanzimat Fermanı, kokten bir değişme değildir, devlet yonetiminde bazı duzenlemelerden ibarettir. Tanzimat Fermanı’yla padişahın hak ve yetkileri sınırlandırılmıştır. Tanzimat Fermanının ardından ceza ve ticaretle ilgili yeni yasalar hazırlanmıştır. Bankalar kurulmuştur. Ulke vilayetlere, sancaklara, kazalara ve koylere bolunmuştur. Askerlik suresi beş yıl olarak belirlenmiştir. Telgraf idaresi, posta istasyonları kurulmuştur.

edebiyatogretmeni.org
__________________