Fin Edebiyatı

Fin edebiyatı, Fin dilini hakir goren İsveclilerin tahakkumu altında yuzyıllarca olu bir uykuya daldıktan sonra. 1829 yılında Zachris Topelius'un babası Topelius «Runor=Halk Şarkıları» dergileriyle onu derin uykusundan uyandırdı. 1835 de de Elias Lonnrot'un on sene koy koy dolaşarak topladığı millî destan olan (Kalevala) onu takip etti. Bu destan kahramanlıkları, seyahatleri, uc mistik kahraman olan şarkıcı WainÂmoinen, LeminkÂine ve demirci İlmarien'nin maceralarını tersim eder.
WainÂmoinen destanda balık iskeleti uzerinde ve balık kılcığından yapılmış dort koşeli cetvel tahtasıyla ut calar, kılıcıyla turna balıklarını oldurerek bunlardan utlarını yapar. Caldığı parcalar o kadar tahrik edi*cidir ki ormandaki ayılar da hıckıra hıckıra ağlayarak ve sallanarak ote*ye beriye kacışırlar. Onu gizlice dinleyebilmek icin cayırdaki membalar durur ve butun hayvanlar Orpheus'deki gibi gelir ve onun muharrik nağmelerini dinlerler. Bu tesir altında şarkıcının gozlerinden yabani mer*sin ağacının meyvesinden daha iri ve culluk yumurtasından daha buyuk goz yaşları akar. Destan fevkalÂde olmakla beraber aşıkane nukteli mev*zuları muhtevidir. Bunların arkasında ve her tarafta mitoloji saklıdır. Ayni zamanda eski Hun Turklerinin bir kolu olan Finliler, orijinal ede*biyatlarını Anayurttan getirdikleri mevzularla muhitin icaplarına tamamen tatbik etmişlerdir. Hatta yukarda ismi gecen millî destanlarda bile eski Oğuz destanın motifleri sarahatle goze carpar ve Şamanı kozmogoninin mevzuu ile Kalevala’nın konusu birbirini tamamlar. Fin edebiyatı şiir ve ballad kulliyatı, atalar sozleri ve bilmeceler bakımından da cok zengindir.
Finlandiya'da her şeyin iki cephesi ve butun insanların iki kalbi vardır. Butun koyluler, demirciler, orman bekcileri doğuşta şairdirler ve hic bir okul terbiyesi almadan masalımsı hikÂye, ozlu ve şayanı dikkat kitaplar yazarlar. Bu bakımdan Finlandiya'da şiiri edebiyat (Halk şiiri) cok zengindir. Boyle kendiliğinden yetişen ve aşağıda kendisi hakkında izahat verilecek ve yazdığı (Ağır Kan) kitabıyla şohret bulmuş şair Juan Aho'yu gosterebiliriz.
1860 yılında Aleksi Kivi «Kullervo Trajedisi» ni yazdı. Bu eserin asıl kahramanı Kalevala’da ki kahramanın benzeridir. Onun yorulmak bilmeyen calışması ve bu cağda Rus carlığının da Finlilere idarî ve kultur bakımdan biraz nefes almağa musaade edişi, Kivonun buyuk romanı «Yedi Kardeşler» 1870 de olumunden kısa bir zaman evvel bitti ve bu eser bir cok dillere cevrildi. Romanın mevzuu: Yedi kardeşler medeniyetten cole kacarak orada yeni bir medeniyet yaradırlar.
Roman, heyeti umumiyeti bakımından yalnız bir milleti değil, butun insanlığın Mikrokosmos = kucuk dunyasını tasvir eder. Kivi romantiği bu*yuk bir tahassurle terennum etmiş ve o her şeyden evvel bir Renaissance, beşer kuvvetinden bir Humorist, fikir ve ruh bakımından da Shakespeare ve Cerwante yakınlığı olan bir adamdı. Kivi'nin ozlu şiirleri Fin milletinin asil ruhuna nufuz etti, XIX. yuzyılın 80. i yıllarında Fin realizminin buyuk bir kısmı Şimal ve bilhassa birinci derecede Norvec damgasını taşır.
«Genc—Finlandiya» veyahut "PÂivÂlehti Muhiti,, denilen genc ya*zarlardan muteşekkil grup uzerinde İbsen ve Brandes cok muessir ol*muştur. Bu genc yazarların organı, bizde vaktiyle Serveti Funun ve Genc Kalemler olduğu gibi, PÂivÂlehti gazetesi idi. Bu gurubun belli başlı mu*dafii ilk Fransız Naturalizm okulunu Finlanda'da temsil eden Juhani Aho'durl İcsel ve sanatkÂrane duygularını en iyi bir şekilde Prosaliriğinde gosterir. Prosaliriğı Fin dilinin gelişmesinde cok muessir olmuştur. Hatta Aho'nun Fin milletine Avrupai tarzda yazmağı oğret*tiği de soylenebilir. O her muhitte Fin milli duygularını Rus tazyikine karşı pasif bir kalkınma olarak topladı ve Onları bu tarafa yoneltti. Eserlerinden biri “Ardıca Benzeyen Milletim,, adını taşır. Bilindiği uzere ardıc eğrilir ve fakat kırılmaz.
Finlanda'nın “Romain Rolland,, i Arvid JÂrnefelt genc Finlilerin fikirlerini cesaretle mudafaa ve onları temsil eder. Bu şair Tolstoyun talebesidir. Roman ve Novellerinde derin duşunceli ve psikolojik bir şair olduğunu gostermiştir. 1925 yılında altmış yaşında iken en guzel ve plastik eseri olan “Grete ve Kocası,, eserini neşretti. Bu eserin esas motifleri dindir. Aho yeni romantiğe giden işaretcilerin ilki idi. Onun “Selma Langerlof bir gun kurtarıcı olarak selamlanacak.,, Atalar sozunde en muhim bir teşvik ve tahrik saklıdır. Fakat faaliyet sahasının değişmesi millî zaruret ve icaplar uzerinde muessir oldu.
Yeni romantik, Fin edebiyatında Sibelius'un musikisi ve yahut Gallen - Kallelas'ın guzel sanatlarıyla mukayese edilemeyecek derecede az eser verdi. Fakat buna rağmen bu cağda buyuk bir şiir doğdu. Eino Leino’nun “Helkavirsi = Helka Şarkıları,, bir archaistik ballad kulliyatıdır. Prosada Johannes Linnankoski mahalli cevrelerde oynayan ve Don Juan Ramanı olan “Ateş Kırmızısı Cicek,, eseriyle buyuk bir muvaffakiyet kazanmıştır. Bu roman da Finlanda'nın “Yedi Kardeşler,, romanı gibi bu*yuk bir şohret kazanmış, yabancı memleketlerde de cok sevilmiştir. Şair ayni zamanda autodidaktik bakımından da buyuk bir istidat'tır. Son ro*manı “Firarı,, ile fevkalÂde ve derin ethik (=adet ve moral) koyluleri tersim eder. Menşe bakımından bu roman “Kor Kırmızısı Cicek,, romanı gibi tam bir Fin ruhu taşımaz.
Yeni romantik fikirlerin en hararetli mumessili Volter Kilpi dir. Eser*leriyle halk hayatını tekrar edebiyat icine sokmuştur. Genclik eseri “Bathseba,, dir. Eserleriyle Finlanda'nın guney batıdaki zengin ve mağrur koylulerin hayatını cizer. Eserlerini mahalli şive ve kendine mahsus bir dille yazdığından yabancı dillere cevrilmesi pek zordur. Uslûbu goze carpar derecede Proust ve yahut Joyce'yi hatırlatır. O gecmişi, hali ve geleceği ifade eder ve sonu gelmeyen “Derunî Monolog,, un mistik akın*tısı icinde edebiyat titrer.
Yeni romantizmin en onemli kadın yazarlarından bayan Maila Talvio ve Aino Kallas zikre şayandır. Madam Talvionun eserleri yabancı dillere cevrilmiştir. Tukenmek bilmeyen ve zengin psikolojik fantezi, ihtizaz eden ve surukleyici hikÂye tarzı dolayısıyla dikkat nazarı kendi uzerine cekmiştir ve moral problemlerle de meşgul olur. XIX. yuzyılda Helsinki'nin teşekkulunu bir madde olarak ele almış olduğu buyuk poetik romanı «Baltık Denizinin Kızı» nı neşretti. Aino Kallas en fazla Estonya'nın yaşa*yış şartlarıyla ilgilenir. Onun ekseri eserlerinde ve bilhassa Noveller trilojisinde «Olduren Fros» " da insan kalbinde ebedî iştiyak ve sev*ginin şair kadını olarak gorunur.
Yeni romantik ve onunla yakınlığı olan yeni klasizim şiirde en gu*zel ciceklerini verdi. 1926 da olen Eino Leino en temiz bir lirikci ve Finlandiya'nın yetiştirdiği en yuksek bir lirik dehasıdır. Şiir kulliyatı olan «Helkavisia» zikre değer. Doğrudan doğruya tabiata bağlı olan kayıtsız şair Larin-Kyosti'nin guzel anıtsı Balad kulliyatı olan «Or*man Koyu» kayda şayandır. Leino bibliyografisini yazan ve hic sukûnet bulmayan modern kadın şair L. Onerva'dır. Bir cok yaratmalarında bir kalp tebaruz ettirir ki bu mustarip beşeriyetin en kıymetli sidir.
Dil bakımından eşsiz bir ustada olan Otte Mannien, dunya edebiya*tının olmez eserleri olan “İlias,,, “Faust,, ve “Peer Gynt,, i buyuk bir muvaffakiyetle Fin diline manzum olarak cevirmiştir. Az da olsa, Fin dili uzerine meydana getirdiği yaratmaları ifadesinin cok ağır olması yuzunden zor anlaşılır. 66 yaşında iken neşrettiği dorduncu şiir kulli*yatı, yazdığı eserlerin en guzellerindendir. Turku Fin Universitesinde edebiyat tarihi Profesoru V. A. Koskenniemi, Eino Leino'yu istihlÂk etti. O ruhlarda derin izler bırakan bir mersiyeci, gecenin, olumun ve talim şairidir. Antik, Fransız liriği ve Goethe'nin tesiri şiirlerinde gorulur. Bu sebepten eserleri Leino'nun eserlerine nazaran daha kolayca yabancı dil*lere cevrilebilir. Klasik bir humanist ve kendi şahsiyeti icinde bir yara*tıcı olan ve Fin Kurtuluş savaşında aldığı yaranın tesiriyle 1918 de olen Juhani Siljo, genclik icin bir nurdu. İmari Kianto en iyi romanlarında doğduğu muhitin ve koylulerin basit yaşayışlarını tasvir eder. “Kızıl Cizgi,, sıcak, muşfik ve taze humor motifini taşır ve bunda Şimal Finlandiya’nın bozkırlarını tasvir eder. Joel Lehtonen'in tekemmulu cok karak*teristiktir. “Putkintko,, romanı Fin milletini tersim bakımından ornek ve ozlu bir eserdir. O renkleri seven bir aktor ve Rabeais tarafından omuz*lanan humoristtir. Sakris Kukkehnan'ın “Zavallı Bolşevik,, eseri dahili harp*ten intensiv ve trajik hikÂyeleri ihtiva eder. Dağınık ve felsefî Pikaresk romanı olan “Fikirlerin Mucadelesinde,, harpten sonraki Finlandiya’yı tersim eder. Yeni naturalizmin zarif sanatkÂrı bayan Marîa J'otuni'dir. insanları tersimde esas ton hissiz, sıkıntılı ve kesicidir. O ayrıca kuv*vetli ve sahneye elverişli komediler de yazmıştır. Mustakil Finlandiya naşirlerinin onderi, Nobel mukÂfatını kazanan F. E. SillanpaÂ'dir. Bu zat poetik ve inikas sanatında traditionell olan halk tersimatını yeni bir şekilde ve maharetle kullandı, ic harp romanı olan “Masum Sefalet,, de halkın cektiği sıkıntı ve sefaleti canlandırır. Dunyaca tanınmış romanı “Silja, Hizmetci,, dir. ikinci modern halk tersimatcısı Heikki Toppila'dır. O tekemmul senelerinde extatik hareketleri halk icinde yakından gordu. Sihirli, basıcı, karanlık ve acı hisleri insanların mustarip yolunu golge*lendirir. “Fenalıktan Bizi Kurtar,, ve “Ateşli Araba Uzerinde,, romanla*rında esas materyali folklordur. Geniş ve epik bir ritime bağlı olarak taze tabiat tersimatını hususî humoru ile bağlar. Bu romanlar mahalli şive ile yazılmış olduğundan tercumeleri cok zordur.
L. Onerva'nın şiirlerinde expressionistik şiirde olduğu gibi, beşeriye*tin istikbali icin huzun ve işkence sezilir. Aaro Hellakoski kubizm şiiri formunda ateşli bir ruh gosterir. Eski klasizmin yaratıcı istidadı ve yir*minci yuzyıl Fin edebiyatının yegÂne dramatikcisi Lawri Haarla dır. En iyi genclik eseri Expressionizm ve Kalevala-Romantiğin ozlu bir haritasıdır. Sonraları vatanî ve tarihî romanlar yazmıştır. Arvi JÂrventaus ve Artturi Leinon da eserlerinde “bugunun hayatını,, konu olarak almışlar ve bu vadide bir cok eserler yaratmışlardır;
Bu yuzyılın ekseri genc kalemler “Tulenkantajat = Ateş Taşıyanlar,, tesmiye edilen gruba girerler. Başlangıcta bu zumre romantik liriği ile dikkat nazarı cekti. Eskiler ile yeniler arasında bir kopru olan rekik ve hisli lirikci Einari Vuorela'yı gosterebiliriz. O lirikte cok hassas ve samimidir.
32 yasında iken veremden olen Uno Kailas kayda değer bir şahsi*yettir. Bu genc, facia yaratan bir şair tabiata maliktir. Şiirinin ozu kotuluğun ve kabahatin problemleridir. Şiirleri kolayca diğer dillere cev*rilecek kadar sadedir. Kailas ile icten yakınlığı olan Finlanda’nın parlak yıldızı lirikci Kaarlo Sarkia'dır. Liriği yumuşak ve hulyavîdir. Bu nesle iki mustait kadın şair olan bayan Katri Vala ile bayan Elina Vaara'da girer. İlki hassastır ve sanat hakimidir. Sonuncusunun zengin hayalleri vardır, şiirleri ise ortulmuş ve sembolik esrarlı yazılardır ki bunlar icinde hayat tarihi okunabilir. 24 yaşında olen Saima Harmaja da hassas bir şairdir.
Genc naşirlerden Mika Waltari ve Unto SeppÂnen zikre değer. M. Watari modern Helsinkiyi “Matem ve Neşe Şehrinde,, tersim eder. H. Seppanen romantrilogisi olan “Makki ve Cinayeti,, eserinde Karaeli boğazı hududundaki hayatı şekillendirir. Pentti HapÂÂ, autobiografik ve lisanı noveller yazar.
En yeni Prosa = nesirde Toivo Pekkanen kendine hissedilir bir yer yapmıştır. “Fabrika Golgesi Altında,,, “Tuccarın Cocukları,,, “Beşer İlkbaharı,, ve “Vatan Hududu,, romanları guzel ve ozludur.
Iris Urto'nun “Vucudun Tahassuru,,, “Olgunluk,, ve “Aşk ve Korku,, romanları Finlandiya'da munakaşa edilir.
Helvi HÂmalÂinen “Buyuğun Suyu,, romanıyla munzevi yaşayan zavallı bir anayı tersim eder. “Koy Yanıyor,, romanı ozlu ve hissidir.
__________________