KOL-TİGİN YAZITINA YAPILAN EKLEMELER UZERİNE
Yrd. Doc. Dr. Cengiz ALYILMAZ
SAYIN Hulki Cevizoğlu’nun ATV’de yaptığı Ceviz Kabuğu programlarına konuk olan inşaat Yuksek Muhendisi KÂzım Mirşan ozellikle Gokturkler hakkında kabul edilmesi pek mumkun olmayan değişik goruşler ileri surmuş ve bu goruşleri Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya ile benim tarafımdan da ağır bir şekilde eleştirilmiştir. Bu eleştiriler H. Cevizoğlu tarafından Tarih Turklerde Başlar, Turk Dilinin Kokeni başlığı ile yayımlanan TV sohbetlerinin zabıtlarında acıkca gorulur.(1) Bu zabıtlar okunduğu zaman K. Mirşan’ın Turkiye’deki universite hocalarını orijinal araştırma ve inceleme yapmayan, Batı Âlimlerinin kopyacısı vs. şekillerde itham ettiği de gorulmektedir. Ancak gercek hicbir zaman boyle değildir. Bir ornek vermek gerekirse: Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya “Kol Tigin yazıtı ne zaman yazıldı ve dikildi?” başlıklı makalesini Orkun’un 57. sayısında yayımladı. Osman Fikri Sertkaya, bu makalesinde Kol Tigin yazıtındaki Cince ve Turkce yazılan tarih kayıtlarından ve yazıt uzerinde araştırma ve incelemeler yapan bazı bilim adamlarının goruşlerinden hareketle, Kol Tigin yazıtının yazılış ve dikiliş tarihini dikkatlere tekrar sundu. Makalede, “Kol Tigin yazıtının Kokturk harfli metinleri henuz cozumlenmeden ve cozumlendikten sonra Cince (batı) yuzu uzerinde sahalarında son derece uzman bilim adamları tarafından araştırma ve incelemeler yapıldığı, yazıtın yazılış ve dikiliş tarihleriyle ilgili bilgileri iceren makale ve kitaplar yayımlandığı, bu yayımlarda yazıtın tarihlendirilmesiyle ilgili birbirine yakın sonucların ortaya konulduğu” kaydedilmiştir. Cince ve Turkce tarih kayıtları Sertkaya tarafından da Turkiye Turkcesine cevirilip karşılaştırılmış ve Kol Tigin yazıtının kesin tarihlendirilmesi yapılıp K. Mirşan’ın sıra dışı goruşleri cevaplandırılmıştır.(2) Turk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) tarafından yurutulen Moğolistan’daki Turk Anıtları Projesi kapsamında 1997-2001 yılları arasında, Kol Tigin yazıtının epigrafik belgelemeleri tarafımdan gercekleştirilirken, bu yazıta dikilişinden sonraki yıllarda bazı eklemelerin yapıldığını tespit etmiştim. Bu tespitimi TİKA’ya sunduğum raporlarda da ozellikle belirtmiştim. Ancak 1997 yılından bu yana Moğolistan’daki Turk Anıtları Projesi’ne ait hicbir rapor TİKA tarafından yayımlanmadığı icin soz konusu tespitlerim ne yazık ki, aydınlarımızın istifadesinden hep uzak kaldı. Kol Tigin yazıtına yapılan eklemelerin hem yazıtın dikiliş tarihi, hem de bulunduğu coğrafya ile ilgili onemli bilgileri icermesinden dolayı 25-29 Eylul 2000 tarihleri arasında Ceşme/İzmir’de yapılan Uluslar Arası IV. Turk Dili Kurultayı’nda “Kol Tigin yazıtına sonradan yapılan eklemeler” başlıklı bir bildiri sunmuş ve yazıtın ana metninde olmayıp sonradan eklenen ifadeleri “Kokturk Harfli Turkce Eklemeler” ve “Cince Eklemeler” başlıkları altında inceleyerek konuya ilim Âleminin dikkatini cekmiştim. Bu bildirinin esasını, (TİKA’ya sunmuş olduğum raporlarda da belirtiğim uzere) Kol Tigin yazıtının doğu ve batı yuzlerine sonradan yapılan Cince ve Turkce (Kokturkce) eklemeler oluşturmaktaydı. Slaytlar eşliğinde sunduğum bildiri metnini yayımlanmak uzere daha sonra fotoğraflarıyla birlikte Turk Dil Kurumu’na verdim. Ancak, aradan iki yılı aşkın bir sure gecmesine rağmen kurultaya katılan bazı bilim adamlarının bildirilerini teslim etmemeleri yuzunden, Uluslar Arası IV. Turk Dili Kurultayı’nın bildirileri daha yayımlanamadı. Dolayısıyla bildirim izde sunmuş olduğumuz bilgiler de ne yazık ki, zamanında konunun ilgililerine ulaştırılamadı. Şimdi bu makalemle konuyu aydınlarımızla paylaşıyorum ve Kol Tigin yazıtının dikiliş tarihiyle ilgili son zamanlarda yaşanan tartışmalara acıklık getirmesi duşuncesiyle soz konusu bildiri metninin bazı bolumlerini aynen dikkatlere sunmanın faydalı olacağına inanıyorum.
YAZITIN BATI ve DOĞU YUZUNE YAPILAN CİNCE EKLEMELER
Yazıtın batı yuzunde yazı karakterleri ve tanzimleri hem birbirlerinden, hem de yazıtın orijinalindeki Cince karakterlerden farklı iki ayrı ekleme bulunmaktadır. Bunlardan ilki yazıtın dikiliş tarihiyle; diğeri ise, Mancu devlet adamı Sandoo’nun yazıtın uzerine yaptırdığı bina ile ilgili bilgileri icermektedir.
Yazıtın dikiliş tarihiyle ilgili ekleme
Yazıtın sol kenar suslemelerine yakın bir yerde, yukarıdan aşağıya doğru seyrek bir şekilde sıralanan bu Cince metinde, T‘ang hanedanının iş başında olduğu belirtildikten sonra, yazıtın dikiliş tarihi hakkında bilgi verilmektedir. Bu ekleme, bircok bilim adamı tarafından okunmuş ve Batı dillerine tercume edilmiştir(3). Radloff Atlası’ndaki belgelemelerde de yer alan bu metin, kanaatimizce yazıtın batı yuzu yazıldıktan kısa bir sure sonra T’ang İmparatoru Hiuan Tsong adına kulliyeyi ziyaret eden Cinli elciler tarafından eklenmiştir. Mancu devlet adamı Sandoo’nun yaptığı ekleme Kol Tigin yazıtının batı yuzune, Mancu devlet adamı Sandoo tarafından yazdırılan Cince metin de yukarıdan aşağıya doğru sıralanmıştır. Ancak bu metin, diğerine oranla daha ozenle ve daha sık yazılmıştır. Radloff’un belgelemeleri sırasında henuz yazılmamış olduğu anlaşılan metnin yeri Radloff Atlası’nda boş olup herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Bu metnin, Radloff belgelemeler yapıp, atlasını yayımladıktan sonraki bir donemde, yani Mancu devlet adamı Sandoo’nun Kol Tigin kulliyesini ve yazıtını ziyaretinden sonraki bir tarihte yazıta eklendiği anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili yapmış olduğum araştırma ve incelemelerde, Mancu devlet adamı Sandoo’ya ait metnin, “3. yılda (yani 1911 yılında), yazıtı korumak amacıyla, yazıtın uzerine bina yapıldığına dair bilgileri” icerdiğini tespit ettim.(4)
Sandoo’nun yazıtın uzerine yaptırdığı binayla ilgili olarak, (soz konusu binanın yapılışından yaklaşık on yıl sonra) Vilhelm Thomsen, “Moğolistan’daki Turkce Kitabeler” adlı makalesinde şunları kaydetmektedir: “… Cinliler, bunun etrafına bir hangar inşa ederek, yalnız Cince kitabe tarafına gelen cephesini acık bırakmışlar ve evvelce diğer taraflarından hangarı taşa o kadar yakın bir surette inşa etmişler ki, arasından gecilmiyor imiş; fakat sonradan vaki olan şikÂyetler uzerine hangar biraz daha tevsi edilmiş, oyle ki, şimdi herhangi bir suretle ışık temin edildiği taktirde gecilebiliyormuş.”(5)
Hem Vilhelm Thomsen tarafından kaydedilenler, hem de Kol Tigin yazıtının icinde yer aldığı kulliyede bugun bile sapasağlam duran bazı kiremitler, tuğlalar, doşemeler vd. Sandoo tarafından buraya bina yapıldığını doğrulamaktadır. Bugun kulliyenin icinde bulunan ve kulliyenin orijinaline ait olduğu sanılan tuğlaların, kiremitlerin, parkelerin ve kunklerin bir kısmı Sandoo tarafından yaptırılan binaya aittir.(6)
1.2. Yazıtın doğu yuzune yapılan Cince ekleme Kol Tigin yazıtının doğu yuzu esas itibarıyla Kokturk harfli Turkce metinden oluşmaktadır. Ancak yazıtın doğu yuzundeki tepelikte yer alan dağ kecisi ~ teke damgasının burun kısmına, yukarıdan aşağıya doğru tek satırlık Cince bir cumle eklenmiştir. Soz konusu cumle, oldukca kucuk ve ince karakterli Cin el yazısı stiliyle yazıldığı icin bugune kadar araştırmacıların dikkatini pek fazla cekmemiştir. “3. yılın 8. ayında, Huan Po’lu (Huan Po’da yaşayan) Cin’i, resmî (bir) gorevle (buradan) gecerken, torelere saygı gosterip bu yazıyı kazıdı (yazdı)” anlamındaki Cince metni iceren bu eklemenin 1911 yılında, yazıtı ziyaret eden “ust duzey bir Cin devlet gorevlisi” tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır.(7)
KOL TİGİN YAZITINA TURKCE EKLEMELER Yazıt’ın batı yuzu, Kol Tigin’in olumu dolayısıyla devrin T‘ang İmparatoru Hiuan Tsong tarafından soylenen ve evrenin duzeninden, Kol Tigin’in saygın kişiliğinden, barışın oneminden bahseden Cince bir metni icermektedir. Ancak bu yuze, yazıtın dikilişinden kısa bir sure sonra, Kokturk harfli Turkce eklemeler yapılmıştır. Yazıtın batı yuzunun sağ tarafında, yukarıdan aşağıya doğru sıralanmış soz konusu eklemelerin karakterleri, yazıtın orijinalindeki (Kokturk harfli yuzeylerindeki) yazı karakterinden farklıdır. Bu eklemeler, buyuk bir ihtimalle yazıtın dikilişinden kısa bir sure sonra, yazıtı ziyaret eden ust duzey kişi / kişiler (Turk kağan ve kumandanları) tarafından yapılmış olmalıdır. Yazıların karakterlerinin birbirinden farklı oluşu, yazıtta Kokturk harfli iki ayrı eklemenin bulunduğunu ve soz konusu eklemelerin farklı zamanlarda ve farklı kişiler tarafından yapılmış olabileceğini duşundurmektedir: kurıdın (s)ogud orti inim kol tigin … işig kucug birtuk ucun turuk bilge kagan (ay)ukı(ñ
a inim kol tiginig kuzedu olurtum: (Batıda Soğdlar baş kaldırdı. Kardeşim Kol Tigin … (olesiye yitesiye) hizmet ettiği icin, Turk Bilge Kağan mulkunde kardeşim Kol Tigin’i gozeterek, hukumdar olarak oturdum).(8)inancu apa yargan tarkan atıg (bi)rtim (an)ı ogturt(um): (Ona) Inancu Apa Yargan Tarkan unvanını verdim; onu ovdurdum.
Yukarıda dikkatlere sunulan ve yazıtın dikilişinden kısa sure sonra yazıldığı anlaşılan Kokturk harfli Turkce eklemelerin, yazıtın orijinalindeki metinlerden ayrı olarak değerlendirilmesi daha yerinde olacaktır.
SONUC VE TEKLİFLER
1- Kol Tigin yazıtının doğu ve batı yuzlerinde birbirinden farklı zamanlarda farklı kişi / kişiler tarafından yazıldığı anlaşılan eklemeler bulunmaktadır. Gerek Kol Tigin mezar kulliyesinin ziyaret edilmesi sonucunda yazıta yapılan bu eklemeler; gerek yazıtın batı yuzundeki T‘ang İmparatoru’na ait mesajın iceriği; gerekse Kol Tigin yazıtının guney yuzundeki Bilge Kağan’a ait aşağıdaki ifadeler, Kol Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının merkezî bir yere dikildiğini, devrin işlek yollarından birinin buradan gectiğini duşundurmektedir:
on-ok oglıña tatıña tegi bunı koru biliñ beñgu taş tokıtdım yaguk el erser, anca takı erig yerte irser anca erig yerte beñgu taş tokıtdım bititdim anı korup anca biliñ: On-Ok oğullarına (ve) yabancılarına kadar (hepiniz) bunları gorup oğrenin. Ebedî taş hÂkkettirdim. (Burası) yakın (bir) mevki olduğundan, ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan, boyle kolay erişilir (bir) yerde ebedî taş hÂkkettirdim, yazdırttım. Onu gorup oylece bilin (ve oğrenin). G 12-13
“… Gelecek hadsiz hesapsız nesillerin dimağlarında onların muşterek muvaffakiyetlerinin şaşaası her gun yeniden canlansın diye, uzakta ve yakında bulunan herkesin bunu oğrenmesi icin bilhassa muhteşem bir yazıt diktik”.(9) B 24-25 Bu sebeple yazıtların bulunduğu coğrafyayla ve bu coğrafyadan gecen yollarla iligili ayrıntılı araştırma ve incelemeler mutlaka yapılmalıdır.
2- Kol Tigin yazıtına yapılan “eklemeler”in iceriği, (tabiî olarak) yazıtın orijinalinden farklıdır. Bu yuzden, bundan sonra yapılacak calışmalarda soz konusu eklemelerin yazıtın orijinalindeki metinlerden ayrı olarak ele alınıp incelenmesi ve değerlendirilmesi daha yerinde olacaktır.
3- Kol Tigin yazıtının batı yuzundeki bilgiler, Turk kultur ve medeniyeti acısından en az diğer yuzlerdekiler kadar değerlidir. Bu sebeple:
a. Bundan sonra yapılacak calışmalarda yazıtın batı yuzunun (Cince yuzunun) iceriği, ozellikleri ve onemi hakkında da bilgi verilmelidir.
b. Kol Tigin yazıtının batı yuzuyle ilgili olarak yayımlanan yabancı kaynaklı eserler, daha fazla vakit gecirilmeden Turkce’ye cevrilmelidir.
DİPNOTLARI
(1) Hulki Cevizoğlu, Tarih Turklerde Başlar, Turk Dilinin Kokeni, Ceviz Kabuğu Yayınları, Ankara, 2002, 320 s. (2) Ayrıntılı bilgi icin bk. Osman Fikri Sertkaya, “Kol Tigin yazıtı ne zaman yazıldı ve dikildi?”, Orkun, Turkcu Dergi, sa. 57, İstanbul, 2002, s. 18-21.
(3) Soz konusu eklemede: “Yazıt, Buyuk T‘ang İmparatorluğu’nun K’ai-yuan devrinin 20. yılında; devrî takvime gore Jen-chen’de; Sin-tch’eou denilen 12. ayda; yeni ayda, Ting-wei denilen 7. gunde dikildi” denilmektedir. Konuyla ilgili araştırma ve inceleme yapan bilim adamlarının coğu bu ifadelerin 732 yılını gosterdiği hususunda birleşmektedirler. Ancak bu tarihin 732 yılının hangi ayına ve gunune tekabul ettiği hususunda tartışmalar bulunmaktadır. Hem bu ekleme ile ilgili yayınlar, hem de tarihlendirme ile ilgili tartışmalar icin bk.: 1) G. Schlegel, “La Stele Funeraire du Teghin Giogh Et ses Copites Et Traducteurs Chinois, Russes Et Allemands”, Journal de la Société Finno-Ougrienne, III, Helsinki, 1892.; 2) K. Shiratori, “Die chinesische Inschrift auf dem Gedenkstein des K‘ue-t‘e-k‘in am Orkhon”, Tokyo, 1899, s. 45-49.; 3) L. Bazin, Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien, Budapeşte-Paris, 1991, s. 136-150.; 4) H. N. Orkun, Eski Turk Yazıtları, Ankara, 1994, s. 80-84. (4) Bu konuda bk. 1) Luvsandorjiin Bold, Bnmau-ın Nutag Dah’ Hadnı Bicees (Tureg Bicgiin Dursgal), Ulaanbaatar, 1990, s. 46-47; 2) Takao Moriyasu, – Ayudai, Ochir, Mongol Nutag Dah’ Tuuh Soyelın Dursgal, Ulaanbaatar, 1999, s. 214-216. (5) Vilhelm, Thomsen, “Moğolistandaki Turkce Kitabeler”, Turkiyat Mecmuası, III, İstanbul, 1935, s. 81-118, (Ceviren: Ragıp Hulûsi). (6) Moğolistan’ın Cin-Mancu egemenliği altında bulunduğu yıllarda, “Moğolistan temsilcisi” olarak gorev yapan ve edebiyata, sanata, tarihe karşı buyuk ilgi duyan Sandoo, Moğolistan’daki diğer tarihî eserlerin (anıtların, yazıtların) korunabilmesi icin de olağanustu gayret sarf etmiştir. (7) Bu konuda ayrıca bk. 1) Luvsandorjiin Bold, Bnmau-ın Nutag Dah’ Hadnı Bicees (Tureg Bicgiin Dursgal), Ulaanbaatar, 1990, s. 46-47.; 2) Luvsandambın Daşnyam-Ayudai Ochır, vd., Mongol Nutag Dah’ Tuuh Soyelın Dursgal, Ulaanbaatar, 1999, s. 214-216. (8) Okuma ve anlamlandırmalarda Prof. Dr. Talat Tekin’in Orhon Yazıtları (Ankara, 1988) adlı eseri esas alınmıştır. (9) Kol Tigin yazıtının Cince yuzunde gecen bu cumlenin başı ve sonu icin bk.: 1) Huseyin Namık Orkun, a. g. e., s. 83-84; 2) G., Schlegel, a. g. e., s. 39-41.
BİBLİYOGRAFYA
Cengiz Alyılmaz, “Orhun Yazıtları”, Turkler Ansiklopedisi, III, Ankara, 2002, s. 754-764. Saadettin Gomec, Kok Turk Tarihi, Ankara, 1999. Platon Mihailovic Melioranskiy, “Pamyatnik v cest Kul’ tegina”, Zapiski Vostocnogo, Otdeleniya Russkogo Ar¿eologiceskogo Obşestva, XII, 1990, s. 1-140. Takao Moriyasu-Ayudai Ochir, Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998, Tokyo, 1999, s. 214-216. Wilhelm Radloff, Atlas’ Drevnostey Mongoli I – IV, Saint-Petersbourg, 1892-1899. Osman Fikri Sertkaya, Gokturk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995. Ahmet Taşağıl, Gok-Turkler, I, Ankara,1995; II, Ankara, 1999. TalÂt Tekin, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988.
__________________