Eski Turkceyle yeni Turkceyi birbirine bağlayan geciş donemidir. Bu donemde butun Orta Asya’da kullanılan Turkceye, Ortak Turkce, Muşterek Orta Asya Turkcesi adları da verilmiştir. “Orta-Asya Turk dunyası, XII. yuzyılda başlayan bazı kaynaşma, karışma ve ayrışmaların sonucu olarak, yavaş yavaş Turk dilinin genel yapısında birtakım değişme ve gelişmelere sahne olmuştur. Bu değişme ve gelişmeler yeni yazı dillerinin oluşmasına ortam hazırlamıştır. Boyle bir oluşum ve dallanmaya beşiklik eden asıl bolge Harezm bol*gesidir. Bu bolge, dil tarihimizde, bir yandan Karahanlı Turkcesi ile Harezm Turkcesini birbirine bağlayan bir kopru vazifesi gorurken, bir yandan da Eski Turkcenin yeni şartlar altında devamını sağlayan ve Doğu Turkcesini başlatan Cağataycanın oluşmasına ortam hazırlamıştır. Edebî gelenek bakımından, Harezm’in kuzeyindeki Altınordu-Kıpcak Turkcesi de Harezm Turkcesine dayandığı icin bolgenin Kıpcak Turkcesinin ayrı bir kol hÂline gelişinde de buyuk katkısı vardır. Horasan ve İran’dan batıya doğru yol alarak XIII. yuzyılda Oğuz Turkcesi temelinde yeni bir kol oluşturan Turk yazı dilinin ilk belirtileri ve filizlenmesi de yine bu bolgede başlamıştır denebilir.

Goruluyor ki, Harezm bolgesinde kurulup gelişmiş olan Harezm Turkcesi, XIII. yuzyıla kadar biribirinin devamı niteliğinde tek kol hÂlinde ilerleyen Turk yazı dilinin Cağatay, Oğuz ve Kıpcak temelinde yeni dallanmalarına kaynaklık etmiştir. Bu dallanmanın gerekli kıldığı şartlara elverişli bir ortam hazırlamıştır... Esasen bu devir Turkcesine Orta Turkce denmesinin sebebi de Eski Turkce ile Yeni Turk dili kolları arasında bir geciş devresi niteliği taşımasındandır. Bu bakımdan Turk dili tarihindeki yeri onemlidir.”[2]

Turk dili ve Turk kulturunde onemli değişmelerin olduğu bu donem, Harezm Turkcesi ile temsil edilir. Harezm Turkcesi, 13. ve 14. yuzyıllarda Batı Turkistandaki yazı diline verilen isimdir. Edebî gelenekler bakımından Karahanlı Turkcesine dayanan bu yazı dili, Oğuz ve Kıpcak lehcelerinden de etkilenmiştir.

Karahanlı Turkcesinden Cağatay Turkcesine geciş olarak değerlendirilen bu donemde, dil tarihi bakımından onemli eserler yazılmıştır. Bu donemin dil yadigÂrlarını Harezm Turkcesi ve Kıpcak Turkcesi olmak uzere iki grupta değerlendirmek de mumkundur. Bunlardan başlıcaları aşağıda kısaca anılmıştır:

Harezm Turkcesinin yadigÂrları:

· Mukaddimetu’l - Edeb: DîvÂnu Lûgati’t-Turk’ten sonra Orta Turkce doneminin en zengin soz varlığına sahip bu eser, Zemahşerî tarafından 1127-1144 yılları arasında pratik bir sozluk tertibinde yazılarak Harizmşah Atsız’a sunulmuştur.

· Kısasu’l - EnbiyÂ: Rabguzî tarafından bir yılda yazılarak 710 (1310)’da Emir Nasruddin Tok Buğa’ya sunulan bu eserde; Kur’anıkerim’de adı gecen peygamberlere ait kıssaların yanı sıra Hz. Muhammed, dort halife, Hz. Hasan ve Hz. Huseyin’e ait menkıbeler de vardır.

· Muînu’l – Murid: Arapca bilmeyen Turkmenlere İslÂm fıkhını ve tasavvufu oğretmek amacıyla İslÂm mahlaslı bir şair tarafından 1313 yılında yazılan 900 beyitlik manzum bir eserdir.

· MuhabbetnÂme: 1353’te Harezmî tarafından yazılan manzum bir eser*dir.

· Nehcu’l – FerÂdis: Kerderli Mahmut tarafından 1358’de yazılmış, kırk hadis tercumesi niteliğinde dinî, ahlÂkî bir eserdir. Sade bir dille kaleme alınan bu eser, Harezm Turkcesinin nesir alanındaki guzel orneklerinden biridir.

Anonim Kur’an Tefsiri bu doneme ait diğer bir eserdir.

Kıpcak Turkcesinin yadigÂrları:

· Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus): İtalyan tuccarlar ve Alman rahipler tarafından derlendiği tahmin edilen, Hristiyanlığa ait ilÂhileri, bilmeceleri Turkce – Almanca – LÂtince – Farsca sozluk parcalarını icine alan ve anonim bir eser olan Kodeks Kumanikus, Kıpcakca icin olduğu kadar Turk dili tarihi icin de onemli bir kaynaktır. Eserdeki 1303 tarihi eserin yazılış tarihi mi yoksa istinsah tarihi mi olduğu bilinmemektedir.

· Tercumanu Turkî ve Arabî: Konyalı Halil b. Muhammed b. Yusuf tarafından 1245’te Mısır’da yazılmış veya istinsah edilmiş bir lugat – gramerdir. Mısır’da yazılan Kıpcakca eserler icinde –şimdilik- tarihi bilinenlerin en eskisidir.

· KitÂbu’l-İdrÂk li LisÂnu’l-EtrÂk: Turkcenin bilinen ilk grameridir. Esiru’d-din Ebû-Hayyan tarafından 1312’de yazılmıştır.

· Husrev u Şirin: Nizamî’nin aynı adlı eserinin Turk edebiyatındaki ilk tercumesidir. 1341’de Kutb tarafından yazılmıştır. Kıpcak Turkcesinin temel kaynaklarından biridir.

· Gulistan Tercumesi: Sadî’nin Gulistan adlı Farsca eserinden Saraylı Seyf’in yaptığı tercumedir.

· Et-Tuhfetu’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Turkiyye: Yazılış tarihi kesin belli olmayan Kıpcak gramerlerinden biridir.

· El-Kavaninu’l-Kulliye li Zabti’l-Lûgati’t-Turkiyye: Kıpcakcanın onemli gramerlerinden olan bu eserin de yazarı bilinmemektedir.


ALINTI



__________________