Turkiyede Felsefenin Evrimi Tanzimat Oncesi Turkiyede duşunce hayatı Tanzimata kadar tamamıyla dinsel duşuncenin etkisi altında idi. Medreselerde hukuk, mantık ve felsefe ile ilgili calışmalar Aristotelesin bicimci duşunce yontemi uygulanarak yapılıyordu. Ayrıca toplumun ceşitli tabakalarına yansıyan ve daha cok tekkelerden yayılan gizemci bir felsefe vardı. Ceşitli değişiklikler gosteren bu felsefe, İslam duşuncesinin Turk geleneklerine gore yorumlanmasından başka bir şey değildi. Bunların yanında, folklor urunlerinde somutlaşıp dile getirilen kendiliğinden halk felsefesi de vardı. Yunan filozoflarının adlan ancak Osmanlı bilim adamlarının az sayıdaki eserlerinde gorulebilmekte idi. Buna en iyi ornek, Taşkopruluzadenin ansiklopedik bir eser olan Mevzual-ul. Buna karşılık Bacon, Descartes, Spinoza, Kant vb. Ronesans sonrası filozoflarının adları bile duyulmamıştı. Turklerin Farabi, İbni Sina, Bİruni gibi buyuk fiyozoflarla 10. ve 11. yuzyıllarda felsefeye katkılarda bulunduklarını elbette unutmamak gerekir. Ne var ki sonradan arada bir kopukluk olmuş; o kultur ile Osmanlı kulturu arasında bağ kurulamamıştır. Ancak 15. yuzyılda yaşayan Şeyh Bedreddinin duşuncelerinde felsefî bir ozellik, ozgun bir yon, bîr eleştiri tavrı bulunduğu soylenebilir. Tanzimattan once duşunce alanında beliren pek az ad arasında Yanyalı Esat Efendi ile KÂtip Celebi dikkati ceker. 17. yuzyılda yaşayan KÂtip Celebide felsefeye ilgi duyan goruşlere Taşlanmaktadır. Bu bilgin, ozellikle Mizan-ul Hak (En Doğruyu Secen Hak Terazisi) adlı kitabında bağnazlığa ve skolastik davranışlara acıkca cephe almış, bunları eleştirmişti. 18. yuzyılın başlarında yaşayan Yanyalı Esat Efendi ise, daha Once Farabİ ile İbni Sinanın Aristotelesten yaptıkları cevirileri ve bunların yorumlarını yetersiz, hatta yanlış bularak, -başta Physique olmak uzere-Aristotelesin kitaplarını yeniden ve doğrudan doğruya Yunanca asıllarından cevirme işine girişti. Esat Efendi, İbni Sina ve Suhreverdi gibi İslam filozoflarının kitaplarını da cevirmişti. Boylece Doğunun ve Batının buyuk ederlerini karşılaştırma olanağı sağlaması. unun felsefeye yaptığı buyuk hizmeti gosterir. Esat Efendinin hicbir eserinin basılmamış olduğunu, yazmalarının Suleymaniye Kutuphanesinde bulunduğunu soylemeliyim. Felsefe yapmanın başlıca koşulu, ozerk bireylerin bulunmasıdır. Osmanlılarda Tanzimattan Once Ozerk birey meydana cıkamamıştı. Felsefe dinsizlikle eşanlamlı sayılıyordu. Bu nedenle duşun alanında filizlenmeler olamadı. Birkac filizlenme goruldu; fakat onlar da urun veremedi. Tanzimat Donemi Tanzimattan sonra Medresenin yerini Darulfunun (universite) almaya başladı. Edebiyat alanına Batıdan yeni turler, bu arada tiyatro ve roman girdi. İlk bağımsız gazete Tasvir-i EfkÂr yayımlandı. Bu gazetenin onemli yararlarından biri, Batıdan gelmeye.başlayan bilimse] ve felsefi duşunceleri halkın kolaylıkla tanıyabilmesini sağlamasıydı, Ahmet Vefik Paşanın Universitede verdiği Hikmet-i Tarih (Tarih Felsefesi) dersinin ozeti bu gazetede yayımlandı. Bu dersler sonra kitap halinde de cıktı ve ceviri olmayan ilk felsefe kitabımız oldu. Tanzimat yazar ve duşunurlerinin ilgisi hemen hep Buyuk Fransız Devrimini hazırlayan aydınlanma filozoflarına yonelmiş, onlardan ceviriler yapılmaya calışılmıştır. Bunlardan biri de Ziya Paşanın J.J. Rousseaudan yaptığı; Emile cevirisidir. Bu cevirilerin bir bolumu 1881de Mecmua-i Ebuzziyada yayımlanmıştır. Bu ceviriler başlangıcta kısa ya da eksikti; onemli kitapların tam olarak cevrilmesi sonraya kaldı. Tanzimat donemindeki kultur hareketinin onculerinden Munif Paşa, Ansiklo-pedicilerin 18. yuzyılda Fransada yaptığı calışmalara benzer yayınlar yaptı: Dergi cıkardı, dernek kurdu, Fransızca-yı oğreten bir ekol oluşturdu. Onun Muhaverai-ı Hikemiye (Felsefe Konuşmaları) adlı kitabı (1859) uc Fransızdan, Voltaire, Fontenelle ve Fenelondan cevirdiği diyaloglardan meydana gelir. Bu diyaloglarda, Herakleitos ve Demokritos gibi Yunan filozofları konuşturulur.
__________________