1. GUNEŞ Turk mitolojisinde guneş, onceleri daha buyuk bir oneme sahipti. M.S. 763 de Uygurlar Mani mezhebini kabul edince, yavaş yavaş Ayda buyuk bir onem kazanmağa başlamıştı. Bununla beraber Buyuk Hun Devleti zamanında hem guneşe, hem de aya, ayrı ayrı saygı gosterildikten sonra, kurbanlar kesildiğini de biliyoruz. Turklerde guneş doğunun, ay da batının sembolu idiler. Tabiî olarak zaman zaman, butun bu duşunce duzenleri değişe durmuşlardı. MeselÂ, Teleut Turklerine ait bir efsane de, Ay kuzeyin ve guneş de, guneyin sembolu idiler. Bu yonleme, goğun en ust katında duran Gok kartalının duruşuna gore yapılmıştı. Soylendiğine gore, Bu kartalın sol kanadı ayı, sağ kanadı da guneşi ortuyordu. Bu duruma gore kartalın başının doğuya bakması gerekiyordu. Bu duruş da, Turk mitolojisine uygun bir yonleme idi. Yine aynı efsaneye gore ay, karanlıklar ve geceler diyarı olan kuzeyin; guneş de aydınlığın hukum surduğu ve gunduzler diyarı olan guneyin sembolu idiler. Fakat eski Turklerde, Guneş doğunun sembolu idi. Onlara gore guneşin doğduğu yon, cok onemli idi. Esasen yonlerin soylenişinde kullanılan deyimler de hep guneşle ilgili idiler. Mesel Gun batısı Gun doğusu gibi. Gokturkler, yonlerini tayin ederlerken, yuzlerini doğuya, yani guneşin doğduğu yone donerlerdi. Bunun icin de doğuya İlgeru, yani İleri demişlerdi. Oğuz Destanında da, sabaha, tan ağırmasına ve gun cıkmasına buyuk bir onem verilmişti. Butun hayat, o gun ve guneşle başlıyordu. Guneş battıktan sonra ise, her şey duruyordu. Boyle bir anlayış, atlı Turkler ve savaş duzeninde yaşayan kavimler icin, normal gorulmelidir. Altay bolgesinde yaşayan Turk Şamanlarının kapıları da, daima doğuya acılıyordu. Halbuki normal olarak Turk halkları, guneş gorebilmeleri icin, kapılarını guneye acarlardı. Goruluyor ki, dinî ve manevî bir gorevi olan Şaman, bu umumî kaideyi bozuyor ve eski din duzenine uyuyordu. Gerek Yakut Turklerinde ve gerekse Altay yaratılış destanlarında, Cennet ile hayat ağacı da doğu bolgelerinde bulunuyorlardı. Turklerde genel olarak, Guneş-Ana ve Ay-Baba deyimleri kullanılıyordu. Bu sebeple butun masal ve efsanelerde, guneşin dişi ve ayın de erkek olarak rol oynadığını goruyoruz. Onasya kulturlerinde de, guneş dişi ve ay da erkekti. Tabiî olarak karşılıklı tesirlerin ne zaman meydana geldiğini kestirmek cok guctur. Mısırdaki Turklerin menşei ile ilgili olarak anlatılan efsanede de, Guneş, Saratan burcuna girdiği bir sırada, suyu ve toprağı ısıtmağa başlıyor. Bu sular ile balcıklar bir mağarada toplanıyorlar ve mağara da, onlara bir ana rahmi vazifesi goruyor. Bu balcıklardan meydana gelen Turklerin ilk atası da, Ay-Ata adını alıyor. Burada da guneş, yine anne rolunu oynar gibidir. Fakat baba ortada yoktur. Yakut Turkleri, ay ile guneşi iki ayrılmaz kardeş gibi kabul ediyorlardı. Onlara gore Guneş Tanrısı (Kun-Toyon) daha onemli idi. Yakut efsanelerinde, Ay ile guneşin aralarında kavga ettiklerini de goruyoruz. Buyuk kahramanlar ve iyi insanlar, genel olarak ay ile guneşin himayesinde idiler. Kotu ruhlar ise onlarla, suresiz olarak savaş halinde idiler. Bu kotu ruhların bazan, guneşi kovalayıp yakaladıkları da oluyordu. Guneş tutulması olayı, boyle kotu ruhların guneşi mağlûp edip de, ele gecirdikleri zaman meydana geliyordu. Yakutlar, ay ve guneş bayramını da ilkbaharda yaparlardı. Altay Turklerine gore, Buyuk Tanrı Ulgen, ay ile guneşe dokunan bir dağda otururdu. (Bazı hikayelere gore ise) Tanrı Ulgen, ay ile guneşin daha da otelerinde idi. onun tahtı, cok uzaklardaki yıldızlar uzerinde kurulmuştu. Esasen, ay ve guneşi yaratan da, yine Tanrı Ulgen idi. (Altay Turklerine gore), guneşin kırıntılarından meydana gelmiş ve insanlara daima iyilik getiren, bir Tanrı da vardı. Bu Tanrının adı, Suyla idi. Bu Tanrı insanları daima korur ve onların, gok altında rahat ve huzur icinde yaşamalarını sağlardı. Guneşin oluşu ile ilgili efsaneler: Aşağıda ozet olarak vereceğimiz bir Altay efsanesi, yine Altay Turklerinin Tureyiş efsaneleri ile yakından ilgilidir.
__________________