Para
Para, alışverişte bir odeme aracı olarak kullanılan para, gunumuzde genellikle made*ni para, kÂğıt para ya da banknot ve banka mevduatından oluşur. Banka mevduatı, in*sanların banka hesaplarında bulunan ve iste*dikleri zaman kullanabilecekleri paradır.
Para, alım satımlarda bir odeme aracı olmanın yanı sıra, toplum tarafından kabul edilen ortak bir değer olcusu ve servet birik*tirme aracıdır. Metrenin insanların boylarını, kilogramın ise ağırlıklarını olcmekte kullanıl*ması gibi, para da onların ceketlerinin, kitap*larının, bisikletlerinin değerini olcer. Para, bir malın değerini başka malların değerleriyle karşılaştırarak olcer, yani malların birbirleriy*le değiştirilme oranlarını belirler. Ortak değer olcusu olarak, değiştirilecek malların biri karşılığında oburunden ne kadar verileceği parayla olculur.
Malların para olmadan birbirleriyle takas edildikleri bir durumu duşunelim. İki ayrı kişinin elinde eşit değerde olduğu varsayılan bir somun ekmek ile bir parca cikolata bulun*sun. Bu iki mal birbirleriyle sahiplerinin hicbir kaybı olmaksızın takas edilebilir, ama cikolata ekmeğe gore daha değerliyse, bu takastan cikolatanın sahibi zararlı cıkacaktır.
Malların ceşitlendiği ve coğaldığı bir ortam*da malın malla değiştirilmesi olanaksızlasın Boylece butun malların değerinin ortak bir olcuyle saptanması gerekir. Bir parca cikolata almak icin şekerciye gidildiğinde, odeme ek*mekle değil, parayla yapılır. Para burada cikolatanın değerinin yerine gecer.
Para bir değer olcusudur, ama kilogram ya da metre gibi değişmez bir olcu değildir. Değeri zaman icinde değişebilir. Para kendi değerini olcemez, onun değeri satın alabilece*ği mallarla olculur. Paranın değeri duştuğun*de satın alabileceği mal miktarı azalır, yani malların fiyatları yukselir.
Paranın değeri insanların ona duydukları guvene bağlıdır. Kendi odemelerinde bu pa*rayı kullanabileceklerine inanan insanlar, urettikleri mallar ya da verdikleri hizmetler karşılığında kÂğıt ya da madeni para almayı kabul ederler.
Gecmişte bazen paraya duyulan guven azalmış ve ulke parası değerini yitirmiştir. Bunun bir orneği 1930′larda Almanya’da yaşanmıştır. Marka duyulan guven azalınca, Almanlar paradan kacarak tuketim mallarına yoneldiler. Para olarak odenen ucretlerini hızla harcadılar. Fiyatlar yukseldi, enflasyon tırmandı ve sonunda bir somun ekmek almak icin bile cuvalla para gerekir oldu. Bu sorunu cozmeye calışan hukumet, ilk onceleri gide*rek daha yuksek tutarlı, hatta 1 trilyon marklık paralar bastı. Sonucta yeni bir para yaratarak halkı bu paranın değerini koruyaca*ğına inandırmak zorunda kaldı.
Bircok ulkede odemeler artık gercek paray*la değil cekler ve kredi kartlarıyla yapılmakta*dır. Genellikle guvenlik nedeniyle buyuk odemeler icin bu yontemden yararlanılır. Orneğin, otomobil alımında cek kullanmak banknot destelerinin el değiştirmesinden da*ha guvenlidir. Boylece, para banka hesaplan arasında yer değiştirir. Kucuk alımlarda ise kÂğıt ve madeni paraların kullanılması işleri kolaylaştınr.
Para Ceşitleri
Bugun bircok ulkede odeme aracı olarak kÂğıt ve madeni paralar kullanılır, ama tarihte farklı paralar kullanılmıştır. İO 2000′den once Eski Mezopotamya’da kira, vergi ve para cezalarının odenmesi ile alışverişte gumuşun yanı sıra tahıl da kullanılmaktaydı. Mısır’daki papirus ile Afrika’daki deniz salyangozu ka*bukları oteki eski para ceşitleri arasında sayılabilir.
Bugun bile bazı halklar arasında sığır ya da ceşitli kabuklar para yerine gecmektedir. Para olarak secilen nesneler bir değer taşır ve bu değerini koruyabilirdi. Orneğin, cilek ca*buk curuduğu icin para olarak kullanılamaz. Aynı bicimde taşın değeri de o kadar duşuk tur ki, para yerine kullanılırsa alışverişe giden insanların tonlarca taş taşımaları gerekecek*tir. Para olarak kullanılacak madde kıt olma*lı, ama cok da ender bulunmamalıdır. Kolay aşınmayan ve yıpranmayan, niteliğini zaman icinde koruyan bir madde olmalıdır. Elmas sağlam bir taştır. Ama o kadar ender bulunur ki, para olarak kullanmak icin cok kucuk parcalara ayırmak gerekir. Her bolunuşunde niteliği de cok değişeceğinden her kucuk parcanın değerinin yeniden saptanması gere*kecektir.
Onceleri tuz, hayvan, hayvan derileri ve ceşitli kabuklar para gorevini gorurken, za*manla kolayca taşınabilen, bolunduğunde de*ğeri değişmeyen, aşınmayan ve bozulmayan altın ve gumuş bu malların yerini aldı. Yuzler*ce yıl boyunca gumuş ve altından madeni para yapıldı. Ama gunumuzde bu metaller para olarak kullanılmak icin fazla değerli olmuş*tur. Bunların yerine bakır ve bakır-nikel alaşımı gibi daha bol bulunan metaller kulla*nılmaktadır.
Kuzey Amerika’da deniz kabuklarından yapılan ve wampum denen boncuklar buraya ilk yerleşenler tarafından para olarak kullanıldı.
Madeni Para
Madeni para, belirlenmiş ağırlıkta olan ve parayı bastıran yetkili makamın nişanını ya da damgasını taşıyan bir metal parcasıdır. İlk madeni para İO 7. yuzyılda Anadolu’da yaşamış zengin bir halk olan Lidyalılar tara*fından kullanılmıştır. Bir fasulye tanesi bu*yukluğunde ve bicimindeki bu madeni paralar yuzde 75 altın ve yuzde 25 gumuş alaşımı olan elektrumdan yapılmıştı. Lidya Kralı Krezus, daha sonra saf altın ve gumuş paralar bastırdı. Kısa bir sure sonra Eski Yunan, Anadolu, Ege Adaları, Sicilya ve Guney İtalya kentleri kendi paralarını bastır*maya başladılar. En değerli olanlar altın paralardı. Sonra sırasıyla gumuş ve bakır paralar geliyordu.
Yunan madeni para basımı 500 yıl surdu. İlk madeni paralarında tunc, daha sonraları
Ja gumuş kullanan Romalılar da benzer yontemlerle para bastılar. Cin’de ise, orta*sında kare delikler olan tunc madeni paralar »unumuzden en az 2.500 yıl once kullanılı*yordu.
İlk İslam parası Hz. Omer (634-644) done*minde bastırıldı. İlk Osmanlı gumuş parası alan akcenin 1326′da Orhan Gazi doneminde bastırıldığı kabul edilmişse de, yakın donem*le babası Osman Bey’in bastırdığı bir akce bulunmuştur. Osmanlılar Fatih Sultan Meh-med yonetimine kadar akce ve pul denen »umuş ve bakır sikkeler bastılar. İlk Osmanlı iltın parası Fatih tarafından 1477′de cıkarıldı. Uzeri tuğralı ilk Osmanlı parası III. Mehmed doneminde (1595-1603) basıldı. 1687′de bu*tun madeni paralara darphane damgası vurul*maya başlandı. KÂğıt para cıkarma yetkisi 1863′te Osmanlı Bankası’na verildi. Cumhuri*yetin ilk yıllarında Osmanlı madeni paraları*nın kullanımı surdu. 1924-25′te cıkarılan yasa*larla altın ve gumuş paralar kaldırıldı.
Madeni Para Yapımı
İlk madeni paralar once dokulur, daha sonra uzerlerine kaba bir desen basılırdı. Yunanlılar bu yontemi daha da geliştirdiler. Kalıba dokulmuş metal parcası soğumaya bırakılır ve daha sonra yeniden ısıtılarak uzerinde sanat*cılar tarafından yapılmış desenlerin bulundu*ğu iki kalıp arasına yerleştirilirdi. Ust kalıp alt kalıbın ustune konur ve cekicle vurularak baskı yapılırdı. Bu yontem bugunku yontem*lere gore oldukca ilkeldi. Ne var ki, bugune kadar yapılmış sanat değeri en yuksek parala*rın bazıları bu bicimde basılmıştır.
Madeni para yapımı Romalılar’dan sonra geriledi. İS 500-1400 arasında basılan paralar inceldi, gosterişsiz ve ilkel bir bicim aldı. Ticarette takas ağırlık kazandı. 15. yuzyılda, ozellikle Amerika’da değerli madenlerin bu*lunmasıyla metal bollaştı ve madeni para basımı yeniden onem kazandı. Yetenekli sa*natcılar yeniden kalıplara desen işlemekle gorevlendirildi.
__________________